O’zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi маktabgacha ta’lim tashkilotlari director va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

1.2. Fanda agressiyaning mohiyatini tushuntirishning bir necha yondashuvlarini aniqlash.

Agressivlik -zamonaviy bolalar xatti-harakatlarining salbiy ko'rinishlaridan biriga aylandi. Albatta, qadimgi kunlarda bolalarning xatti-harakatlarida tajovuzkorlik yo'q edi, deb aytish mumkin emas. Biroq, bugungi kunda bunday namoyon bo'lgan bolalar soni sezilarli darajada oshdi. Agressiyaning sababi nima va nega bolalar tez-tez tajovuzkorlikni namoyon qiladilar? Fanda tajovuzning mohiyatini tushuntirishning bir necha yondashuvlari mavjud.
Psixoanalitik yondashuvda (Z.Freyd) agressiya hayot, eros, o‘lim, halokat instinktlari bilan birga kurash instinkti mahsuli sifatida qaraladi. Z. Freyd tajovuzning tabiatini o'rganar ekan, odamda agressiv energiya uzluksiz ishlab chiqariladi, u vaqti-vaqti bilan "tashqariga chiqaradi", hatto ba'zida hech qanday sababsiz.
Ekologik yondashuv (K.Lorens) tajovuzkorlik inson tabiatining ajralmas qismi bo'lib, yashash uchun kurashning tug'ma instinktidan kelib chiqadi, deb ta'kidlaydi.
Agressiyaning situatsion nazariyasiga (J. Dollard) ko'ra, umidsizlik doimo tajovuzga (aralashuv, tirnash xususiyati) olib keladi, ammo tajovuz har doim ham frustratorga nisbatan namoyon bo'lmaydi. Ko'pincha, jazodan qo'rqish, kuchli javob tufayli, odam o'zining tajovuzkor harakatlarini boshqa shaxsga yoki unga xuddi shunday javob bera olmaydigan narsalarga o'tkazadi.
N. E. Miller bunday hodisaning ko'rinishini tushuntiruvchi tizimli modelni ilgari surdi. U tajovuzkor shaxsning bunday xatti-harakatini taklif qildi uchta omilga bog'liq: tajovuzkorlik istagining kuchliligi; bu xatti-harakatni inhibe qiluvchi omillarning kuchi; har bir potentsial qurbonning umidsizlik omiliga o'xshashligi.
Agressiv xulq-atvor uzoq muddatli keng qamrovli o'rganishni talab qiladigan murakkab ko'nikmalar tizimi ekanligini ta'kidlagan tajovuzni ijtimoiy o'rganish nazariyasi (A. Bandura) diqqatga sazovordir. Inson tajovuzning namoyon bo'lishining ijtimoiy shakllarini kuzatishi va ularni o'zlashtirishi kerak.
Biz hamma narsadan uzoqni aniqladik, faqat tajovuz kabi hodisani tushuntiruvchi etakchi nazariyalarni aniqladik. Bunday nazariyalarning paydo bo'lishining o'zi muhokama qilinayotgan hodisaning jiddiyligi va noaniqligidan dalolat beradi va nazariyalarning o'zida tajovuzkorlik tug'ilishdanoq insonga xosdir va ijtimoiy sifat sifatida tajovuzkorlik bola tomonidan juda erta egallanadi, degan fikrni o'z ichiga oladi. Muhitda hayot davomida uning ko`rinishlarini kuzatish imkoniyatiga ega.
Binobarin, maktabgacha yoshdagi bolalarda tajovuzkor xulq-atvor belgilari paydo bo'lishining birinchi sababi sotsializatsiya tabiatida yotadi: bola uchun ijtimoiylashuvning eng iqtisodiy usuli - bu kattalarga taqlid qilishdir. Bola kattalardagi tajovuzkorlikni ko'rib, ularga taqlid qiladi. Agressivlik hali bola xarakterining o'ziga xos xususiyati emas, u tomonidan kattalar tomonidan "ko'zdan kechirilgan" xatti-harakatlar usuli sifatida qabul qilinadi. Agar bu bosqichda tajovuz to'xtatilmasa, bolaning o'rniga ularga boshqa xatti-harakatlar usullari o'rgatilmasa, bundan tashqari, kattalar tomonidan qo'llab-quvvatlansa, juda tez orada bola ongli ravishda tajovuzkorlikni namoyon qila boshlaydi.