O’zbekiston respublikasi kon metallur0giya kombinati navoiy

Nazorat savollari

1. 
   Konlarni qazish qanday bosqichlardan iborat?
   
2. 
   Vertikal kon lahimlariga misollar keltiring.
   
3. 
   Gorizontal kon lahimlariga ta'rif bering.
   
4. 
   Qiya kon lahimlarini aytib bering.
   
5. 
   Kamera va qazish lahimlariga nimalar kiradi?
   

MAVZU 14

GEODEZIYA FANI, UNING AHAMIYATI VA VAZIFALARI.

Reja:

1. 
   Geodeziya fani hahida umumiy ma'lumotlar.
   

2. Geodeziya fanining boshqa fanlar bilan bog’liqligi.

3. 
   Geodeziya fani tarixidan qishacha ma'lumot.
   

Geodeziya so’zi grekcha so’z bo’lib geo-yer, dezus-bo’lish degan ma'noni bildiradi.

Geodeziya fani-yerning shakli va o’lchamlari, yer yuzidagi nuqtalarning bir-biriga nisbatan o’rnini aniqlashda, yer yuzining xarita, plan, qirqimlarini tuzishda hamda muxandislik inshootlarini qurishda bajariladigan o’lchashlar nazariyasi va amaliyoti haqidagi fandir.

Shunga ko’ra, geodeziya fani amaliy geometriya (yer o’lchash) deb ham yuritilgan. Lekin hozirda geodeziya xalq xo’jaligining turli sohalaridagi qurilishga doir muhim va murakkab masalalarni yechish bilan shug’ullanadi. Masalan, yer shakli va kattaligini aniqlash, yer yuzasi ma'lum qismining plan, karta va profillarini chizish, qishloq xo’jaligini planlashtirish, turli inshootlar barpo qilishda bajariladigan qidirish, o’lchash va loyihalash ishlarini turli asboblar yordamida amalga oshirish yo’llarini o’rganish hozirgi geodeziya faninig umumiy vazifasidir. Bajariladigan ishning mazmuni va usuliga qarab geodeziya quyidagicha bo’linadi va ta'riflanadi.

Yer yuzasi bo’laklarining ko’rinishi va kattaligini aniqlab, uni plan, karta va profillarda tasvirlash yo’llarini va bunda ishlatiladigan asboblarni o’rganadigan fan geodeziya deyiladi.

Butun yerning umumiy shakli va o’lchamlarini aniqlash, yer yuzasida bir sistemada planiy va balandlik bo’yicha tayanch punktlar o’rnatish va ularning tarmoqlarini barpo etish masalalariga doir o’lchash va o’lchash natijalarini tenglash ishlari bilan shug’ullanuvchi fan oliy geodeziya deyiladi.

Geodeziyaning xalq xo’jaligidagi turli sohalarda bino, yo’l, kanal, aerodrom, stantsiya kabi injenerlik inshootlari o’rnini aniqlash, ularni plan, karta va profilda loyihalash, joyga ko’chirish va qurish hamda undagi o’zgarishlarni kuzatish ishlariga doir o’lchash usullarini o’rganuvchi maxsus bo’lim injenerlik geodeziyasi deyiladi.

Demak, injenerlik geodeziyasi geodeziya fani qoidalarini turli injenerlik inshootlari barpo etishga doir o’lchash ishlariga tatbiq etish yo’llarini o’rganadi.

Yer yuzasining katta qismini qog’ozda tasvirlashning qoida va usullarini o’rganuvchi fan kartografiya deyiladi.

Aviatsiyaning taraqqiy etishi bilan geodeziyaning s'yomka (plan olish) ishlarida joyni havodan suratga olish usuli qo’llanila boshladi: bu usul qoidalarini o’rganuvchi fan aerofoto-geodeziya deyiladi.

Yerning sun'iy yo’ldoshidan turib yer shaklini aniqlash va yer yuzasi suratini olish usullarini o’rganuvchi fan kosmik geodeziya deb ataladi.

Yer massasida uzluksiz bo’lib turgan geologik va geofezik hodisalar yer shakli va yuzasining o’zgarishsiz qolmaydi. Shunga ko’ra, hozirgi geodeziya fanining vazifasi yer yuzasida bo’ladigan hodisalarni statikaviy hol deb qaramay, balki murakkab dinamikaviy jarayon deb qarab, geofezika va gravimetriya fanlari yutuqlari asosida geodenamik poligon usulini tatbiq etib tadqiqot ishlari olib borishdan iboratdir.

Davrimizda sanoat, qishloq xo’jaligi va boshqa sohalarda keng ko’lamda jadal olib borilayotgan turli qurilish ishlari, masalan, temir va tosh yo’llar o’tkazish, kanal qazish, katta-kichik binolar, to’g’on, aerodrom, turli stantsiyalar kabi inshootlar qurish injenerlik geodeziyasi oldiga katta,

murakkab va mas'uliyatli vazifalar ho’ymoqda; bular geodeziya fanining turli ixtisosliklarga bo’linib o’sishiga undadi, yangi ish usuli va yangi asboblar yaratilishiga katta yordam berdi va bermoqda.

Har qanday qurilish ishi geodeziyaga oid o’lchash ishlari bilan boshlanadi, davom etadi va tugaydi. Masalan, kanal qazish yoki yo’l o’tkazish uchun avval shu inshoot o’tishiga mo’ljallangan joy kartada belgilanadi, keyin u bilan joyda tanishiladi (bu ish rekognostsirovka deyiladi), yo’lning o’q chizig’i belgilanadiki, inshoot qurish uchun mo’ljallangan bu joy trassa deyiladi.

Trassaning o’q chizig’i belgilanib joy syomka qilingach, nivelirlanadi. O’q chizig’i profili chizilib, loyiha chiziqlari o’tkazilgach, ish otmetkalari hisoblanadi. So’ngra loyihadagi nuqtalar otmetkalari bo’yicha joyga ko’chiriladi. Shundan keyingina qurilish ishi boshlanadi.