O’zbekiston respublikasi IIV akademiyasi

Demokratiya — (qadimgi yunoncha: „xalq hokimiyati“) — barcha insonlar tenglik bilan kollektiv qarorga kelish imkoniga ega siyosiy tuzum. Demokratiyada fuqarolar erkinligi va tengligi qonunlarda mustahkamlangan, xalq hokimiyatchiligining vosita va shakllari amalda oʻrnatilgan va yuzaga chiqarilgan boʻladi. Demokratiya davlat bilan inson munosabatlarini belgilaydi.

Demokratiyaning asosiy talablari koʻpchilik hokimiyati, fuqarolar teng huquqligi, ular huquq va erkinliklari himoyalanganligi, konstitutsiya va qonunlarning ustuvorligi, hokimiyatning boʻlinishi, davlat boshligʻi va vakolatli organlarning saylab qoʻyilishidir. Demokratiyaning bevosita demokratiya (asosiy qarorlar yigʻilishlarda bevosita barcha fuqarolar tomonidan yoki referendumlar yoʻli bilan qabul qilinadi) va vakillik demokratiyasi (qarorlar saylab qoʻyiladigan organlar tomonidan qabul qilinadi) shakllari bor.

Yer yuzida odamzod paydo bo’lgandan beri demokratiya unsurlari mavjud bo’lsada, hattoki hozirgi zamonning siyosiy tarafdan eng tarraqqiy etga AQSH, G’arbiy Yevropa va ayrim Osiyo davlatlarida ham u haligacha mukammal shaklga yetgan emas.

Har bir davlatda, millatda oʻziga xos qadriyatlar, mentalitet, anʼanalar mavjuddir. Ular jamiyatdagi demokratik jarayonlarga katta taʼsir koʻrsatadi, binobarin demokratik muassasalarni shakllantirishda mazkur omillar, albatta, hisobga olinadi.

Demokratik davlatda inson manfaati, qadr-qimmati, hayoti har narsadan yuqori turadi. Bunday davlat oʻzini oʻzi boshqarish, koʻp partiyalilik, ommaviy axborot vositalarining erkin boʻlishi, fikrlar xilma-xilligiga sharoit yaratadi. Biroq demokratiya hamma narsada xohlagancha erkinlik emas, qonunga asoslangan erkinlikdir. Demokratiyaning ajralmas qismi intizom, qonunlarni hurmat qilish, boshqalarning haq-huquqini himoya qilishdir. Demokratiya tartibotlari huquqiy davlatda mukammal rivojlanib boradi.

Demokratik siyosiy tizimning asosiy xususiyatlari:

-fuqarolarning siyosatga va davlat boshqaruviga keng jalb etilganligi, ular huquqlari va erkinliklarining kafolatlanganligi, hayot darajasing yuqoriligi, rivojlangan o’rta tabaqaning muhim roli;

-hokimiyatni amalgam oshirishda hokimiyat institutlari va shaxslar keng ishtiroki, siyosiy qatnashuvning o’zaro musobaqa, rahbarlikning esa ko’ppartiyaviylik shaklida tashkil etilganligi;

-xalq xohish-irodasining parlament shaklida ifoda etilishi, qonun chiqaruvchi organlarning saylovlar asosida shakllantirilganligi;

-demokratik siyosiy madaniyat;

-davlatni boshqarishda qatnashishda fuqarolar huquqlarining tengligi;

-hukmron va muxolif siyosiy partiyalarning mavjudligi;

-partiyalarning saylovlardagi legal kurashi natijasiga ko’ra hukumatni shakllantirish;

-partiyalarnig legal kurashi sharoitida shakllanadigan umumdavlat vakillik organi-parlamentning mavjudligi;

Demokratik siyosiy tizim quyidagi asosiy prinsiplarga tayanadi:

xalq hokimiyatchiligi,

davlatning mustaqilligi,

demokratizm,

qonun ustunligi,

insonparvarlik,

inson huquqlarining ustuvorligi,

ko'ppartiyaviylik (siyosiy plyuralizm),

hokimiyatlar bo'linishi,

oshkoralik,

ijtimoiy adolat va hokazo.

Quyida tahlil etiladigan prinsiplar siyosiy jarayonlar kechishining, siyosiy tizim va uning elementlari amal qilishining tashkiliy asosi hisoblanadi.

1.