O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a

fantastik 
vasvasaga 
ulug‘vorlik, diniy-mistik, muhabbat, bir qator hollarda 
kosmik mazmun xos bo‘ladi (atom urushi, tabiiy ofatlar, davlat 
to‘ntarishlari va sh.k.). 
Affektiv vasvasa 
mazmunan hukmron affektni aks ettiradi va ko‘p 
jihatdan obrazli vasvasaga yaqin turadi, ya’ni unda hissiy bilishning 
buzilishi ustunlik qiladi, mantiqiy element esa juda kam bo‘ladi.
Vasvasaning depressiv shakllari orasida ko‘pincha 
o‘zini o‘zi 
ayblash va gunohkorlik vasvasasi 
– og‘ir, g‘ayriaxloqiy qilmishlar 
sodir etganiga ishonish uchrab turadi. 
O‘z-o‘zini kamsitish 
vasvasasida 
bemorning axloqiy va jismoniy xislatlari faqat salbiy 
xususiyatga ega bo‘ladi. 
Qashshoqlanish vasvasasida 
barcha moddiy 
vositalar (boyliklar)dan tez orada mahrum bo‘lishga yoki mahrum 
bo‘lganlikka ishonch bo‘ladi. Bemorlar ichki a’zolari yoki butun 
organizmi parchalanayotganiga ishongan taqdirda 
nigilistik vasvasa 
haqida so‘z yuritiladi. Depressiv vasvasaning barcha turlarida 
tafsilotlari juda kam bo‘ladi va mazmunini bayon etish bo‘lmaydi. 
Vasvasaning ekspansiv shakllari orasida ko‘pincha ulug‘vorlik, 
islohotchilik, noyob ma’naviy va jismoniy imkoniyatlilik g‘oyalari 
yuzaga keladi. 
Vasvasa g‘oyalaridan o‘ta qimmatli g‘oyalar va vasvasaga 
o‘xshash fantaziyalarni farqlash lozim. 
O‘ta qimmatli g‘oyalar –
haqiqiy holatlar (vaziyatlar) tufayli yuzaga keladigan xato fikrlar. 
Ular odatdagidan boshqacha kuchga ega bo‘lgan, uzoq vaqt mavjud 

---

62
bo‘ladigan affektiv bo‘yoqqa ega bo‘lib, keyinchalik uzoq muddat 
davomida boshqa barcha fikr va tasavvurlarga nisbatan barqaror 
hukmron mavqega ega bo‘ladi. 
Vasvasaga o‘xshash fantaziyalar –
ruhiyatni shikastlovchi vaziyat sharoitida, xususan, hibsga 
olinganida, tergov chog‘ida yoki qamoqda saqlash muddati boshlan-
ganidan so‘ng tez orada ulug‘vorlik, ta’qib etish, zarar yetkazish, 
o‘zini ayblash, avantyuristik mazmundagi har xil gaplarning paydo 
bo‘lishi. Vasvasadan farqli o‘laroq ularda qat’iy ishonch bo‘lmaydi, 
mazmunan o‘zgarib turadi, tashqi jihatlariga bog‘liq bo‘ladi, 
ko‘pincha yashirin qo‘rquv va istaklarni aks ettiradi; atrofdagilarga 
mo‘ljallangan hamda o‘yin va sahna elementlariga ega bo‘lgan xatti-
harakatlar bilan kechadi; tashqi sharoitlar ta’sirida, masalan, 
turmadan kasalxonaga ko‘chirganda yo‘qoladi. 
Miyaga o‘rnashib qolgan holat –
beixtiyor va bartaraf etib 
bo‘lmas darajada yuzaga keladigan fikrlar, tasavvurlar, xotiralar, 
shubhalar, qo‘rquvlar, mayllar, harakatlar bo‘lib, ularning kasallik 
xususiyatiga ega ekanligini bemor tushunadi, tanqidiy baholaydi va 
doimo ularga qarshi kurashishga harakat qiladi. Miyaga o‘rnashib 
qolgan holatlar shartli ravishda ikki guruhga bo‘linadi: mavhum (aniq 
ifodalangan affektiv tarkibiy qismlarga ega bo‘lmagan) hamda 
obrazli (bunda affektiv buzilishlar doimiy bo‘ladi).
Miyaga o‘rnashib qolgan mavhum holat – miyadan ketmay 
qolgan hisoblash (binolardagi qavatlar hisobi, o‘tib ketayotgan 
mashinalar hisobi va sh.k.); ismlar, telefonlar, ta’riflarning miyadan 
ketmay qolgan xotiralari; Yopishqoq donishmandlik (aqliy 
chaynalish) – o‘ziga qaratilgan mavhum mazmundagi savollarning 
yuzaga kelishi. Har bir shunday savol yangisining paydo bo‘lishiga 
olib keladi: «Yer nima?» – «Yerning tepasi va pasti qayerda?» – 
«Nima uchun odamlar yer bo‘ylab yurganlarida tushib ketmaydilar?» 
va h.k.
Miyaga o‘rnashib qolgan affektiv holatlar orasida quyidagilar 
ajratiladi: 
miyaga o‘rnashib qolgan shubhalar: bajarilayotgan harakatlarning 
to‘g‘riligi va tugallanganligi xususida beixtiyor yuzaga keladigan azobli 
ishonchsizlik; u ko‘p marta tekshirish va takrorlash bilan kechadi. 
Masalan, bemor ko‘cha eshigi yaxshi yopilganligini tekshirish uchun o‘n 
martalab orqasiga qaytadi; 

---

63
miyaga o‘rnashib qolgan qarama-qarshi fikrlar, hurmat bilan 
munosabatda bo‘linadigan odamlarga nisbatan yuzaga keladigan beadab 
gap-so‘zlar;
miyaga o‘rnashib qolgan xotiralar: o‘tmishdagi qandaydir noxush 
yoki azobli hodisani tinimsiz eslash;
miyaga o‘rnashib qolgan mayillar: xohish, irodaga qarshi ravishda u 
yoki bu ko‘pincha xavfli harakatni sodir etish (yonida turgan odamni 
urish, yonidan o‘tayotgan transportning tagiga o‘zini tashlash)ga 
intilishning paydo bo‘lishi; 
miyaga o‘rnashib qolgan harakatlar: istakka xilof ravishda sodir 
etiladigan harakatlar, masalan, yelkani vaqti-vaqti bilan siltash, ko‘z 
qisish; 
miyaga o‘rnashib qolgan qo‘rquvlar (fobiyalar) mazmunan nihoyatda 
xilma-xildir: ko‘cha va maydonlarni kesib o‘tishdan qo‘rqish, yopiq 
xonada yolg‘iz qolishdan qo‘rqish, o‘tkir narsalar, balandlik, qizarish 
kabilardan qo‘rqish va sh.k. 
Affektiv hissiyotli miyaga o‘rnashib qolgan holatlarning yuzaga 
kelishi doimo vegetativ simptomlar paydo bo‘lishiga olib keladi: 
yurakni tez urishi, ko‘p terlash, terining oqarishi, bosh aylanishi, 
nafas qisishi kabilardir. 
Miyaga o‘rnashib qolgan holatlar ko‘pincha xayoliy baxtsiz-
likning oldini olish uchun amalga oshiriladigan marosimiy harakatlar 
bilan kechadi: ifloslanishdan qo‘rquvchilar ma’lum bir vaqtdan keyin 
qo‘llarini yuvib turadilar; bemor, o‘tirishdan oldin albatta bir necha 
marta aylanadi va h.k.