O‘zbekiston Respublikasi Хalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan тoshkenт 2005

Uyga vazifa:

1. Darslikdan §21 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish

24-DARS. §22. Soda ishlab chiqarish.
Dars maqsadi: O‘quvchilarga sodani xalq xo‘jaligidagi ahamiyati, uni sanoatda ishlab chiqarishdagi nazariy asoslarni singdirish.
Darsning rejasi:

1. 
   Soda ishlab chiqarish:
   

1. 
   sulfat usuli;
   
2. 
   ammiak usuli;
   

2. 
   Sodaning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati.
   

1. 
   Na₂CO₃-soda, tabiatda juda oz miqdorda uchraganligi uchun sanoat ehtiyojini to‘la qondira olmaydi. Shuning uchun uni natriyning tabiatda eng ko‘p tarqalgan birikmasi bo‘lgan osh tuzi-NaCl dan olinadi.
   

1. 
   Fransuz vrachi Leblanning sulfat usuli bilan 1791 yilda sanoatda soda ishlab chiqarish boshlangan:
   

NaCl  Na₂SO₄  Na₂S  Na₂CO₃

1. 
   2NaCl  H₂SO₄  Na₂SO₄  2HCl
   
2. 
   Na₂SO₄  2C  Na₂S  2CO₂
   
3. 
   Na₂S  CaCO₃  Na₂CO₃  CaS
   

Oxirgi bosqichda hosil bo‘lgan soda, kalsiy sulfid, ortiqcha uglerod va ohaktosh aralashmasidan soda ajratib olinadi.

2. 
   Ammiak usuli (Solvey usuli):
   

1. 
   NH₃  CO₂  H₂O  NH₄HCO₃
   
2. 
   NH₄HCO₃  NaCl  NaHCO₃  NH₄Cl
   

Yuqoridagi ikki reaksiyani amalga oshirish uchun, osh tuzining konsentrlangan eritmasini sovutib turib, ammiak bilan to‘yintiriladi va unga bosim ostida karbonat angidrid yuboriladi. Hosil bo‘lgan natriy gidrokarbonat sovuq sharoitda suvda juda kam eriydi va natijada cho‘kmaga tushadi.

3. 
   2NaHCO₃  Na₂CO₃  CO₂  H₂O
   

Birinchi reaksiya uchun zarur bo‘lgan ammiakni olish uchun quyidagi reaksiya amalga oshiriladi:

2NH₄Cl  Ca(OH)₂  2NH₃  CaCl₂  2H₂O
Ammiak usuli ancha tejamli bo‘lganligi uchun hozirgi kunda shu usuldan foydalaniladi.

2. 
   Soda (kir sodasi Na₂CO₃10H₂O) NaHCO₃ holida ichimlik sodasi, Na₂CO₃ holida esa kalsinatsiyalangan soda deb ataladi.
   

Soda shisha ishlab chiqarishda, sovun olishda, sellyuloza-qog‘oz ishlab chiqarishda, to‘qimachilik va neft sohasida ko‘p miqdorda ishlatiladi. Undan natriyning boshqa tuzlarini olishda ham foydalaniladi. Uy-ro‘zg‘orda turli maqsadlarda ishlatilishi ham ma’lum.
Quyidagi savollarga o‘quvchilarni mustaqil javob topishlari taklif etiladi. Va eng yaxshi javoblar, takliflar o‘qituvchi tomonidan rag‘bag‘lantiriladi:

1. 
   Sulfat usuli bilan soda ishlab chiqarilganda qanday qo‘shimcha mahsulotlar olinadi va bu mahsulotlardan qanday maqsadlarda foydalanish mumkin?
   
2. 
   Ammiak usuli bilan soda ishlab chiqarilganda qanday qo‘shimcha mahsulotlar olinadi va bu mahsulotlardan qanday maqsadlarda foydalanish mumkin?
   
3. 
   Sodaning ishlatilishini aks ettiradigan jadval taklif eting.
   

Uyga vazifa:

1. 
   Darslikdan §22 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish.