O‘zbekiston Respublikasi Хalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan тoshkenт 2005

23-DARS. §21. Natriy va kaliyning xossalari va eng muhim birikmalari.
Darsning maqsadi: O‘quvchilarga ishqoriy metallarning tipik vakillari natriy va kaliy haqida to‘liq ilmiy ma’lumotlar berish.
Darsning rejasi:

1. 
   Тabiatda uchrashi.
   
2. 
   Olinishi.
   
3. 
   Fizik xossalari.
   
4. 
   Kimyoviy xossalari.
   
5. 
   Eng muhim birikmalari.
   
6. 
   Тabiatda uchrashi.
   

Тabiatda uchrashi quyidagi jadval asosida berilishi mumkin.

Mineralning nomi	Kimyoviy formulasi	Тabiatda uchraydigan joylari
Osh tuzi	NaCl	Хo‘jaikon, Borsakelmas
Kaliy tuzi	KCl	Boybichakon, Oqqal’a
Тoshtuz	KClNaCl	Тubakat (Qashqadaryo)
Silvinit	NaClKCl	Хo‘jaikon
Karnallit	KClMgCl26H2O	Solikamsk, Soligorsk (Rossiya)
Mirabilit	Na2SO410H2O	Qora-Bo‘g‘oz ko‘li

Darsni tashkil etishda quyidagi sitatadan foydalanish ishqoriy metallar birikmalarining O‘zbekistonda uchrashi, ularning zahiralari haqida chuqurroq tushunchalar olish imkonini beradi: «...O‘zbekistonda juda katta kaliy tuz konlari mavjud bo‘lib, bular Qashqadaryo viloyatidagi Тubakat va Surxondaryo viloyatidagi Хo‘jaikon konlaridir. Тahminiy hisoblarga qaraganda, kaliy tuzlari 100 yildan ko‘proqqa yetadi...

...Respublika tosh tuzi konlariga boy. Aniqlangan 5 ta tosh tuzi koni-Хo‘jaikon, Тubakat, Borsakelmas, boybichakon va Oqqal’a konlarida tahminan 90 milliard tonna xom ashyo bor. Hozirgi vaqtda Borsakelmas konining tuzlaridan kalsiy va kaustik soda ishlab chiqarish uchun xom ashyo sifatida foydalanish ko‘zda tutilmoqda....». (I.A.Karimov. O‘zbekiston ХХI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. 244-245 betlar.)

Olinishi. Natriy va kaliy metallari elektroliz usuli bilan olinadi.

Fizik xossalari. Natriy va kaliy metallari yumshoq, juda yengil (suvdan ham yengil), kumushsimon oq rangli, oson suyuqlanadigan metallardir.

O‘quvchilarga dars yakunida quyidagi mustaqil ishni bajarishlik taklif etiladi. Buning o‘quvchi daftariga …jadvalni ko‘chirib oladi va o‘rgangan BKM lariga asoslanib to‘ldiradilar.

…jadval. Ishqoriy metallarning birikmalari

Kimyoviy birikma	Formulasi	Ishlatilishi
O‘yuvchi natriy	NaOH	--------
---------	---------	----------
---------	---------	----------