O‘zbekiston respublikasi fanlar akademiyasi

 
Subject-oriented BI-systems and the tasks of their implementation 
This article is devoted to the theoretical foundations of BI-systems, which has been developing 
in the Republic for several years. A generalized architecture and a model of the BI-system have been 
formed on the basis of the sources studied. At the same time, the development of information and 
communication technologies at the level of state policy, in particular, describes the stages of the 
formation of a national information system, the information systems formed at these stages and their 
orientation. The basics of forming the analyzing directional BI-systems from the educated information 
systems are given. 
Keywords: database, analysis, management, decision support, analog solutions, BI-systems, 
OLTP, OLAP, education, knowledge base. 
Кириш. Ахборотни кун сайин ортиб бориши ва унинг маконини жадаллик 
билан кенгайиши маълумотларга сифатли ишлов бериш воситаларини 
ривожлантиришни талаб қилади. Олинган ахборотларни таҳлил қилиш орқали 
сўровларга мос бўлган маъноли ахборот қисмлари шакллантирилади. Сўровларга 
йўналтирилган ҳолда ахборотларга дастлабки ишлов бериш ва таҳлил 
воситаларини қўллаш ахборотларни таҳлил этувчилардан кўплаб билим ва 
тажрибаларни талаб қилади. Бу айниқса, ижтимоий-иқтисодий глобаллашув 
шароитида кенг қамровли таҳлилий механизмни шакллантириш ва замонавий 
ахборот технологиялари воситаларини соҳаларга жорийлаштиришда намоён 
бўлади. 
Айни пайтда бозор, жамият ва давлатни қамраб олувчи глобал ахборот 
макони катта ўзгаришларга дуч келмоқда. Ушбу ўзгаришлар бири “рақамли 
иқтисодиёт” деб номланиб, жамиятга мураккаб қонуниятларни тақдим қилмоқда. 
IDC таҳлиллаш компанияси томонидан берилган маълумотларга кўра, катта 
маълумотлар бозоридаги ўсиш 2018 йилда олдинги йилларга нисбатан 30% ошган 
ва деярли 42 млрд. долларни ташкил этган. EMS ва IDC компаниялари 
башоратига кўра 2020 йилда “рақамли борлиқ” 2018 йилга нисбатан қарийиб 5 
баробар ошади.
Булутли муҳитдаги маълумотлар ҳажмининг 40%га ошиши симсиз ускуна 
ва 
воситаларни, 
“интернет 
нарса”ларни, 
интеллектуал 
қурилма 
ва 
технологияларни ҳамда виртуал борлиқни ривожланишига ва улардан 
фойдаланувчилар сонини кескин ортишига олиб келади. Бугунги кундаги 
“рақамли трансформация” тушунчасини мужассамлаган йўналиш корхона ва 
муассасалар учун ҳал қилувчи таъсирга эга эканлигини кўрсатмоқда. Мазкур 
тренд айни пайт бозор муносабатларидаги асосий аниқлаштирувчи омил сифатида 
қатнашмоқда. “Рақамли иқтисодиёт” таъсири доирасига тушган ҳар қандай 
корхона ёки муассаса ишлаб чиқариш ва корпоратив бошқаришда бозор 
талабларига мос келиши учун ўзининг маълумотларни тезкор тўплаш ва таҳлил 
қилиш механизмига эга бўлиш талаб этилади.
Кўплаб катта ҳажмли маълумотлар билан ишловчи корхоналар ҳисоб 
юритиш ва маълумотлар таҳлилида OLTP ҳамда OLAP-тизимларидан 
фойдаланади [1-3]. Ҳозирги кунда корпоратив секторда энг кенг қўлланиладиган 
OLTP-тизими бу ERP-тизимидир. OLTP-тизимлари бизнес-интеллект (Business 
Intelligence) ва корпоратив натижадорликни бошқариш (Corporate performance 
management) тизимларидан иборатдир. Айни пайтдаги ижтимоий-иқтисодий 
масалаларни ҳал этишда ERPга йўналтирилган тизимлар “Режа-Далил” 
кўринишидаги анъанавий таҳлил масаласини ечишга йўналтирилганлиги боис 
ўтган ва келгуси давр билан боғлиқ бўлган масалаларни ечишда етарли 

---

38 
имкониятларга эга эмаслигини кўрсатди. Бироқ бундай масалаларни BI-тизимлар 
орқали ҳал этиш мумкин [5,6]. 
BI-тизимларни ишлаб чиқишда амалга оширилган ишлар таҳлили [3] ишда 
келтирилган бўлиб, унда ўтган давр учун мазкур йўналишнинг асосий устувор 
йўналиши ва натижалари баён этилган. Бундан ташқари таҳлилдан олинган 
асосий натижа сифатида тезкор таҳлил қилиш механизмни такомиллаштириш ва
катта массивли маълумотларни таҳлил қилиш учун янги истиқболи ёндошувларни 
ишлаб чиқиш зарурлиги кўрсатиб ўтилган. OLTP ва OLAP-тизимларини амалга 
ошириш босқичларида таҳлил қилиш механизмининг хосса ва хусусиятларини 
солиштирма таҳлиллари [4,5] ишда келтирилган.
Катта массивли маълумотларга ишлов бериш жараёнини бизнес 
субъектлари тури бўйича амалга ошириш мақсадга мувофиқлиги [6] ишда айтиб 
ўтилган.
Бойка Семенова тезкор таҳлил усуллари асосида интерактив билимларни 
ҳосил қилиш механизми орқали транзакция тизимлари ва веб 2.0 учун қоидаларни 
шакллантириш бўйича тадқиқотлар олиб борган ва у турли кесимдаги таҳлилий 
маълумотларни график ифодаланиши катта қулайликлар яратишини асослаб 
берган. 
Олий таълим муассасаси фаолиятида BI-тизимларидан фойдаланиш 
масаласи [8] ишда қараб ўтилган бўлиб, унда баҳолаш, мониторинг ва бошқарув 
масалалари кенг ёритиб берилган. Бунда ҳаттоки, BI-воситалари ёрдамида 
электрон таълим (e-laerning) платформасини ташкил этиш ва кенг жорий этиш 
мауммоларини ҳал этиш тажрибавий тадқиқот натижалари сифатида келтирилган 
ва BI-тизим олий таълим муассасаси кўрсаткичларидан ташкил топган dashboard 
(кўрсаткичлар акс эттирилган ягона ишчи соҳа) ўқув жараёни бошқарув 
қарорларини қабул қилишга кўмаклашувчи тизим элементлари сифатида 
шакллантирилган. 
Маълумотларни таҳлил қилишнинг PLS/SEM моделига асосланган бизнес 
таҳлил тизимини қуришга бағишланган [9] ишда эса чуқур амалга оширилган 
тизимли таҳлил натижалари келтирилган бўлиб, бу таҳлил асосида тизимнинг 
концептуал модели ишлаб чиқилган ҳамда ушбу моделга асосланган таҳлил 
модули шакллантирилиб, улар асосида ўтказилган ҳисоблаш тажрибалари 
натижалари келтирилган. Ҳозирги кунда бу каби тизимлар турли соҳаларда кенг 
жорий этилмоқда. Мазкур тизимларнинг яна бир кенг тадбиқ этилаётган 
соҳаларидан бири бу соғлиқни сақлаш тизимидир [10]. Соғлиқни сақлаш соҳаси 
ҳам турли типдаги маълумотларни ўзида акс эттирувчи соҳа ҳисобланади. Битта 
касалликни тавсифловчи белгилар тўпламининг ўзи катта массивдан ташкил 
топган бўлади. Мазкур ишда катта массивли маълумотларни таҳлил қилиш 
модели таклиф этилган бўлиб, унда соғлиқни сақлаш тизимининг бизнес 
жараёнини кўриб чиқилган. Тажрибалар натижалари сифатида ишлаб чиқилган 
моделнинг натижавийлик схемаси шакллантирилган ва олинган натижалар 
соғлиқни сақлаш муассасалари кесимида олинган амалий кўсаткичлар билан 
асосланган.