|
Ishlab chikarish xarajatlari va uning turlari.
Moddiy va ma’naviy ne’maglarni ishlab chiqarish har qanday sharoitda ma’lum chiqimlar ishlab chiqarish qarajatlari bilan bog’liqdir. Bozor iqtisodiyoti sha-roitida ishlab chiqarish xdrajatlarining ahamiyati yanada ortadi. Zero firmaning daromadi, ayniqsa, u oladigan foyda miqtori ana shu harajatlarga bevosita daxldor bo’ladi: harajatlar kam bo’lsa foyda ko’proq va aksincha bo’ladi.
Ishlab chiqarish harajatlari deganda firma (kor-xona), ishlab chiqaruvchilar tomonidan ishlab chiqarish omillari sotib olishga avanslagan chiqimlari tushu-niladi. Albagga, bu chiqimlar mikdori, tarkibi turli sharoitlarda turlicha buladi. Bozor iqtisodiyoti shakl-langan sharoitda xo’jalik yurituvchi sohibkor (tadbir-kor) nuqgai-nazaridan ishtb chiqarish harajatlari shunchaki ma’lum natija olish uchun emas, balki qilin-gan chiqimlarning qar bir birligiga ma’lum (o’rtacha-dan kam bo’lmagan) foyda olishni bildiradi. Demak, ishlab chiqarish qarajatlari bilan ishlab chiqarish hajmi pirovard natijasi o’rtasida doimiy bog’liqlik bo’ladi.
Hozirgi zamon iqtisodiyotida nshlab chiqarish hara-jatlari ishlab chiqarilgan mahsulotga bog’liq yoki bog’liq bo’lmagan nuqtai nazaridan talqin qilinadi. Ishlab chiqarish harajatlari shu asnodan kelib chiqib taxlil etiladi va baholanadi.Ishlab chiqarish harajatlarini sof iqtisodiy va buxgalteriya (hisob-kitob) nuqgai-nazaridan ham farqlanadi. Sof iqtisodiy nazariya jihatdan bu harajat-lar ishlab chiqarish omillariga - moddiy-ashyoviy omillarga (ishlab chiqarish vositalari) va shaxsiy omi.^larga (ish ku»[t omili) qilingan xarajatlardan iborat bo’ladi. Buxgalteriya qisobi jihatidan sohib-korning xarajatlari amortizatiya (ishlab chiqarish q^foG’iarining emirilgan qiymati), xom ashslar, yor-damchi materiallar, zaxira qismlari, yoqilg’i va elektr energiya, ish haqi,
mavjud. Xarajatlar tarkibi deganda umumiy xarajatlarda u yoki bu xarajat-larning (chiqimning) salmog’i, hissasi tushuniladi. Bu tarkibiy tuzilishni anikdashning iqtisodiy ahamiya-ti bor. Zero. mshlab chiqarish xarajaglari tarkibida qaysi harajat yuqori (ko’p) bo’lsa, harajatlarni te-jash imkoniyati o’shandan qidiriladi. Masalan, qish-loq xo’jaligida, ayniqsa, sabzavotchilik, polizchilik, chorvachilik, mevachilik sohalarida qo’l mexnati yuqori turadi va shunga ko’ra ish haqi salmog’i yuqoridir. Shu-ning uchun qo’l mehnatini engillashtirish bilan bog’-liq chora-tadbirlar qidiriladi.
Firma (korxona) tovar ishlab chiqaruvchi sifatidagi faoliyatini o’z puliga resurslar sotib olishdan boshlaydi, chunki resurslarsiz ishlab chiqarish yuz bermaydi. Korxonadagi qo’l kapitali bilan real kapital farqlanadi. Pul kapitali - bu resurslar olish uchun ajratilgan mablag’. Real kapital - bu ishlab chiqarishda tovarlar va xizmatlar yaratishda amaliy qatnashadigan moddiy shakldagi vositalardir. Real kapital - asboblar, mashinalar va boshqa ishlab chiqarish uskunalari – bu iqtisodiy resurs. Pul va moliyaviy kapital hali shunday resurs emas.
Firma o’z manfaati - maqsadiga etishi uchun imkoni boricha ko’p foyda beruvchi, foydani maksimallantiruvchi ish bilan shug’ullanishi kerak bo’ladi. Kam resurs yoki ishlab chiqarish omillarini kiritib, ish bitirish xarajatlarni minimallashtirishini bildiradi. Firmaning iqtisodiy resurslar uchun qilgan sarfi ishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi. Xarajatsiz xech bir iqtisodiy faoliyat yuz bermaydi. Sarf-xarajat foyda olishning sharti, chunki busiz ishlab chiqarishning o’zi bo’lmaydi. Korxonaningxarajatlari - tovarlarni ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq, bo’lgan sarflar, ya’ni iqtisodiy resurslarni topish, xarid etish va ulardan samarali foydalanish sarflaridir. Xarajatlar tabiatan moddiylashgan va jonli mehnat sarfini bildiradi, ular tovarlar korxonaga qanchaga tushganligini ko’rsatadi. Xarajatlar ikki narsaga bog’liq:
1. Resurslarni xarid etish narxiga, narx esa bu resurslar uchun sarflangan, ammo bozor olgan mehnatni bildiradi.
2. Resurslarni tejab, nes-nobud qilmay ishlatilishiga, yani kam resurs sarflab, ko’proq va sifatliroq mahsulot olishga.
Xarajatlar moddiy va mehnat sarfidan iborat. Moddiy sarflar bozor narxida xarid etilgan mashina-mexanizmlar, asbob-uskunalar, bino-inshootlarning, shuningdek, energiya, xomashyo, yonilg’i va materiallar sarfidan iborat bo’lib, muayyan narxlarda hisob-kitob qilinadi.
Mehnat sarflari - ish haqi, mukofotlar, sotsial sug’urta ajratmalari, tadbirkorni qoniktiradigan normal foydadan iborat. Zimmaga tushgan xarajat yoki iqtisodiy xarajat ishlab chiqarish uchun tanlangan resurslarni eng qulay ishlatgan sharoitdagi qiymatidir, ya’ni firma resursni o’zgalar ishlatishiga yo’l bermay, o’ziga jalb etish uchun egasiga to’langan puldir.
Firma yaratgan tovarlar va xizmatlarni sotishdan tushgan pul uning kirimi bo’lib, ketgan xarajatlarni qoplaydi va foyda olish imkonini beradi. Jamiyatdagi foyda tabiatan yaratilgan qo’shimcha mahsulotning pul shaklidir. Firma foydasi qo’shimcha mahsulotning unga pul shaklida tekkan qismidir.
Foydaning ikki ko’rinishi bor. Birinchisi - normal foyda bo’lib, u xarajatlar tarkibida bo’ladi. Ikkinchisi – iqtisodiy foyda bo’lib, u xarajatlarga kirmaydi. Bu normal foydadan ortiqcha bo’lib, mazmunan sof foydadir. Agar firma olgan daromadi (puldan)dan xarajatlar chegirib tashlansa, qolgan qismi iqtisodiy(sof) foydani tashkil etadi. Xarajatlarning o’zi doimiy va o’zgaruvchan xarajatlardan iborat.
Doimiy xarajatlar deb shunday xarajatlarga aytiladiki, ularning miqdori ishlab chiqarish izmiga qarab o’zgarmaydi.
Miqdori ishlab chiqarish xajmiga qarab o’zgarib boruvchi xarajatlar o’zgaruvchan xarajatlar deyiladi. Ularga xomashyo, yoqilg’i, energiya, materiallar, transport xizmati sarflari, ishchi-xizmatchilar ish haqi kiradi. Doimiy xarajatlariga qarz yuzasidan majburiyatlar, renta to’lovlari, amortizatsiya, ijara xaqi, sug’urta puli, boshqaruv xodimlari va mutaxassislarga oldindan belgilangan maoshlar kiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
