O’zbekiston respublikasi davlat soliq qo’mitasi

Talab va taklif muvozanati. Talab va taklif bozorning ikki tomoni sifatida har hil omillar ta’sirida o’zgarib turadi, ularning bog’lanishi narx orqali yuz beradi. Talab va taklifning mos kelishi bozor iqtisodiyotini eng muxim talabidir. Chunki faqat shunday sharoitda iqtisodiy o’sish yuz beradi. Har bir haridor muayyan pul so’mmasiga ko’proq va sifatliroq tovarlar sotib olishga, ya’ni mumkin qadar arzon sotib olishga intiladi. Sotuvchi esa, bo’nga teskari maqsad qo’yadi: u o’z tovarini mumkin qadar qimmatga sotishga intiladi. Shunga ko’ra bozorda sotuvchi narxi va sotib oluvchi narxi mavjud bo’ladi. Ammo, sotib olish va sotishdan olishdan iborat har qanday faoliyat sotuvchi bilan sotib oluvchi o’rtasidagi bitim natijasi bo’lmish bitta narx bo’yicha amalga oshiradi.
Talab va taklifning o’zaro kelishuv asosida muvozanat narxni paydo bo’lishini 3-jadval misolida ko’rib chiqamiz.

3-jadval.

Kartoshka bozor taklifi va talabi.
Taklifning haftalik 1 kg narxi so’m Talabning xaftalik Oshiqcha (+)
umumiy miqdori umumiy miqdori yoki kam (—)

12000 100 2000 +10000

10000 70 4000 +6000
7000 40 7000 0
4000 20 1000 -3000
1000 10 16000 -15000
3-jadvalning 1 - va 2-qatorida kartoshkaning bozor taklifi keltirilgan, 2- pa 3-qatorida esa kartoshkaning bozor talabi berilgan. 2-qatorda turli narxlar ko’rsatilgan. O’rtada raqobat bor deb faraz qilamiz, ya’ni bozorda ko’p sonli sotuvchilar va oluvchilar qatnashadi. Bu yerda bir savolga javob topishimiz kerak: oldimizda kartoshkani bozorda sotilishi mumkin bo’lgan imkoniyatdagi 5 ta narx turibdi, Shulardan qaysi biri haqiqatdan ham kartoshkaning bozor narxi deb tan olinadi? Bu savolga javob topish uchun 3-jadvalni oddiygina tahlil etamiz. Avvalo 100 so’m narx kartoshkaning bozor narxi bo’la oladimi? Aqillik bilan, yo’q deb javob beramiz. Negaki ishlab chiqaruvchilar kartoshka narxi 100 so’m bo’lsa, u mahsulotdan 12000 kg ishlab chiqib, bozorda sotish uchun olib chiqishlari mumkinligini izxor etadilar. Sotib oluvchilar esa, bu narxda xaftasiga faqat 2000 kg kartoshka sotib olishlari mumkinligini bildiradilar. Boshqacha qilib aytganda, 100 so’m narx ishlab chiqaruvchilarni ko’proq kartoshka ishlab chiqarishga undaydi. Sotib oluvchilarni esa, bu baland baho taklif etilayotgan miqdordagi kartoshkani to’laligicha sotib olish xoxishini so’ndiradi. Kartoshka narxi yuqori bo’lganidan, iste’molchilarnimg ko’pi kartoshka o’rniga arzonroq boshqa o’rinbosar mahsulotlarni sotib oladilar. Buning natijasida bozorda 10000 kg kartoshka sot ilmay qoladi yoki kartoshka ortiqchaligi vujudga keladi. Go’yoki 100 so’m narxda taklif miqdori talab miqdoridan oshib ketgandek bo’ladi. Dehqonlar hlida ushbu maxsulotning keraksiz zaxirasi vujudga keladi. Shunday ekan 100 so’m narx bozorda uzoq vaqt amal qila olmaydi. Katta miqdordagi kartoshka ortiqchaligi raqobat olib borayotgan ishlab chiqaruvchilarni narxni pasaytirishga majbur etadi. Faqat shu yo’l bilangina ular iste’molchilarni kartoshkani ko’proqdan sotib olishlariga qiziqtirishlari mumkin. Narx 70 so’mgacha pasaytiriladi. Endi holat sezilarli o’zgaradi. Pastroq narx sotib oluvchilarni bozordan ko’proq kartoshka sotib olishlariga imkon beradi, Shu bilan bir vaqtda ishlab chiqaruvchilarning kartoshka ishlab chiqarishlarini qisqartirishlarni ta’minlaydi. Natijada kartoshka ortiqchaligi 6000 kg gacha ozaydi. Lekin taklif ortiqligi yana bo’lyapdi. Sotuvchilar o’rtasidagi raqobat narxi yana ham tushiradi. Binobarin, 100 so’m narx va 70 so’m narx beqaror narxlar ekan, chunki ular «o’ta baland» kartoshkaning narxi 70 so’mdan pastroq bo’lishi kerak. Bozor narxini shakllanishida talabning roli qanday ekan? Bu savolga javob topish uchun 3-jadvalning narxlar qatorini oxiridan tahlilni boshlaydi. Tasavvur qilaylik kartoshkani bo’lishi mumkin bo’lgan bozor narxi 10 so’m bo’lsin. Bo’nday narxda kartoshka miqdori 16000 kg talab va taklif o’rtasidagi farq, 15000 kg bo’lyapdi, ya’ni taklifga nisbatan talabning miqori 15000 kg oshiq bo’lyapdi. Nisbatan past narx kartoshka ishlab chiqaruvchilarning xafsalasini pir qiladi. Ular o’z resurslarini ma’lum qismini kartoshka ishlab chiqarishdan olib boshqa sohaga yo’llaydilar. Xuddi shu narx iste’molchilarni balandroq narxda sotib olishlarini mo’ljallaganlariga qaraganda ko’proq kartoshka sotib olishlariga undaydi. Natijada ortiqcha talab vujudga keladi. 10 so’m narx bozorda uzoq vaqt amal qilmaydi. Juda ko’p sotib oluvchilarga kartoshka etmay qolganligi uchun raqobat ta’sirida narx 10 so’mdan 20 so’mgacha oshiriladi. Ko’p iste’molchilar kartoshkasiz qolganlaridan ko’ra har bir kg kartoshkaga 20 so’m to’lashga rozi bo’ladilar. 20 so’m narx kartoshka etishmasligini ancha qisqartiradi, ammo buto’nlay yo’qota olmaydi. 20 so’m narxda dehqonlar o’z resurslarini ishlab chiqarishda yo’llashga tayyorligini bildiradi. Sotib oluvchilarni bir qismi esa 20 so’m narxda kartoshka sotib olishdan qaytadi, kartoshka o’rniga o’ndan arzonroq boshqa mahsulotlarni sotib olishadi. 20 so’m narxda 3000 kg kartoshka yetishmasligi bo’lyapdi. Sotib oluvchilar o’rtasidagi raqobat kartoshka narxini 20 so’mlik darajada balandroqqa ko’tarishni talab qiladi. Biz sinab ko’rmagan 40 so’m narx qoladi. Endi shu narxni ko’rib chiqaylik. Jadvaldan ko’rinib turibdiki, xudi Shu narxda taklifning xaftalik umumiy miqdori bilan talabning xaftalik umumiy miqdori teng kelyapti. Buning natijasida bozorda mahsulot ortiqchaligi ham, mahsulot etishmasligi ham bo’lyapdi. Ko’rib o’tdikki, mahsulot ortiqchaligi narxni pastga qarab itaradi, mahsulot yetishmasligi esa, narxni yuqoriga ko’taradi. O’z o’zidan ko’rinib turibdiki, 40 so’m narxda ortiqchalik ham, etishmaslik ham bo’lmaganidan, bu narxning o’zgarishiga xojat yo’q. Talab va taklifni tenglashtiruvchi narxni iqtisodchilar bozor narxi yoki muvozanat narx deb atashadi. Muvozanat narxi ishlab chiqaruvchilarning sotish xaqidagi qarori va iste’molchilarning sotib olish xaqidagi qarori o’zaro muvofiqlashuvi faqat 40 so’m narxda yuz beryapti.