O’zbekiston respublikasi davlat soliq qo’mitasi

Ishsizlik darajasi iqtisodiyotda ishchi kuchlaridan foydalanish darajasini ifodalab, quyidagicha aniqlanadi:
ishsizlar soni 0.6
ishsizlik darajasi= ---------------------x100 % yoki --------- x 100=5%, ishchi kuchi 12
Friksion ishsizlik ish qidirish yoki kutish bilan bog’liq bulib, bunda xodimlar ish axtaradilar yoki yaqin orada ish bilan band bo’lmaslik bo’lib, ish va turar joyini o’zgarishi natijasida, shuningdek, o’quv yurtlarini yoki mavsumiy ishlarni tugallanishi sababli yuzaga keladi. U doimo mavjud bo’lib, ma’lum bir darajada kerakli deb hisoblanadi. Chunki ko’pchilik ishchilar keyinroq yanada daromadli va unumli yumushni topadi. Boshqacha aytganda, friksion ishsizlik ishchi kuchlarini samarali taqsimlanishiga va shu yo’l bilan iqtisodiy o’sishga ko’maklashgan bo’ladi.
Strukturaviy ishsizlik ishchi kuchlari talabi tarkibidagi o’zgarishlar bilan bog’liq bo’lib, majburiylik xususiyatiga ega. Inson ehtiyojlarini doimiy o’sib borishi va fan-texnika taraqqiyoti eski tarmoqlarni yo’qolib borishiga hamda yangilar paydo bo’lishiga, natijada iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurishga olib keladi. Bu esa, o’z navbatida, ishchi kuchlariga bo’lgan talabning tarkibini o’zgartiradi, xodimlar ixtisosini va malakasini o’zgarishini talab qiladi. Bunga esa ma’lum vaqt kerak bo’ladi. Shuning uchun ham mehnat bozoridagi muvozanatning bunday buzilishi uzoqroq davom etadi va strukturaviy ishsizlik jiddiy muammo hisoblanadi. Ammo u friksion ishsizlik kabi har qanday rivojlanayotgan iqtisodiyotda muqarrardir.
Davriy ishsizlik ishlab chiqarishning tushib ketishi va ishchi kuchlariga talab yetarli emasligi natijasida kelib chiqadi. Davriy pasayish tovar va xizmatlarga bo’lgan yalpi talabni pasayishini, shunga muvofiq, yalpi taklifning kamayishini, oqibatda aholini ish bilan bandligini qisqarishini va ishsizlikning o’sishini bildiradi.

Modomiki, jamiyatda friksion va strukturaviy ishsizlik muqarrar ekan, to’liq bandlik ishsizlikni mutlaq yo’qligini bildirmaydi va doimo ishchi kuchining 100% dan kam deb hisob qilib kelinadi.

Boshqa o’tish davri iqtisodiyoti mamlakatlari kabi, O’zbekiston uchun ham ishsizlikning yuqorida sanab o’tilgan ko’rinishlari taalluqlidir. Ayniqsa, struktura-viy ishsizlik o’ta muhim muammoga aylanmoqda. Chunki respublika iqtisodiyoti-da ilm-fanga asoslangan ishlab chiqarishni tashkil etishga yo’naltirilgan yirik tarkibiy siljishlar amalga oshirilmoqda hamda umumittifoq mehnat taqsimoti natijasida haddan ziyod keng tarqalgan tarmoqlar yoki eskilari qisqartirilmoqda.