O’zbekiston respublikasi davlat soliq qo’mitasi

5. O’zgarishlarni kutish. Iste’molchilar ongida turli ko’rinishdagi kutishlar bo’lib turadi: xozirgiga nisbatan tovarlar narxi kelgusida oshadi, daromad ko’payib boradi, bozorda bo’lgan tovarlar taklifida o’zgarish bo’lmaydi. Bahor oylarida bo’lib o’tgan qattiq sovuq meva-chevalar hosiliga katta zarar yetkazdi. Buni sezgan iste’molchilar yoz va kuz oylarida katta miqdorda meva-cheva g’amlashga tushadi, ya’ni meva-chevagatalab oshadi. Iste’molchilarning daromadlari ko’payib boradi degan fikrga kelishi, ularni o’z pullarini ayamasdan sarflashlariga sabab bo’ladi. Bunda ham talab oshadi. Kelgusida daromadlar kamayadi, degan fikr esa iste’molchilar o’z pullarini juda extiyotlab sarflashadi, sotib olishni rejalashtirgan qator mahsulotlarni sotib olishni keyinga suriladi. Bunday holda talab kamayadi. Xulosa qilib aytish mumkinki, narx ta’sirida talab miqdorida o’zgarishlar bo’ladi. Talab chizmasi narx va talab miqdori o’zgarishiga muvofiq bir nuqtadan boshqa nuqtaga o’tib turadi. Narxdan boshqa omillar ta’sirida esa, talab o’zgaradi, talab chizmasi o’ngga yoki chapga siljiydi.
Taklif tushunchasi. Taklif qonuni. Taklif - ishlab chiqaruvchilar tomonidan ishlab chiqarilgan va muayyan paytda bozorga chiqarilgan yoki keltirish mumkin bo’lgan jami tovarlar va xizmatlar miqdoridir. Taklifni ishlab chiqaruvchilarning muayyan vaqtda bozorda amalda bo’lgan narxlarning har birida sotish yoki ishlab chiqib taklif qilishni xoxlovchi turli miqdordagi mahsulotlarni ko’rsatuvchi jadvalda ifodalasak bo’ladi.
2-jadval.
Yakka ishlab chiqaruvchining uzum taklifi.
1 kg narxi - - so’m Xaftalik taklif miqdori - - kg
500 700
400 550
300 400
200 200
100 100
Bu jadvaldagi ma’lumotlar ishlab chiqaruvchining qator muqobil imkoniyatlarini ko’rsatadi. Taklif, boshqa omillar o’zgarishsiz qolgani holda, turli narxlarda sotish uchun bozorga qancha miqdordagi mahsulot kiritilishi mumkinligini ko’rsatadi. Shu bilan birga, taklif, ishlab chiqaruvchilar turli miqdordagi tovarlarni bozorga olib chiqishlari uchun narxlar qanday bo’lishi kerakligini ham ifodalaydi. 2-jadval narx va bozorga olib chiqiladigan mahsulot miqdori o’rtasida ijobiy holi to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlik borligini bildiradi. Narxlarning oshib borishi bilan shunga muvofiq ravishda taklif miqdori kamayadi. Narx va taklif miqdori o’rtasidagi bu o’ziga xos aloqa taklif qonuni deyiladi. Taklif qonuni shuni bildiradi: yuqori narxlarda ishlab chiqaruvchilar past narxlardagiga nisbatan ko’proq mahsulotni ishlab chiqarishga va taklif etishga harakat qilishadi.
Esga olaylik, narx iste’molchi nuqtai nazardan ushlab qoluvchi to’siq sifatida namoyon bo’ladi. Yuqori narx ko’rinishidagi to’siq shuni bildiradiki, pul to’lovchi rolda qatnashuvchi iste’molchilar bu bahoda nisbatan ozroq mahsulot sotib oladilar: narx-to’siq, qanchalik past bo’lsa, iste’molchilar shuncha ko’p mahsulotni sotib ola boshlaydilar. Mahsulotni etkazib beruvchilar mahsulot uchun xaq oluvchilar rolida qatnashadi. Ular uchun narx har bir birlik mahsulot uchun keladigan tushum sifatida namoyon bo’ladi. Shunga ko’ra narx mahsulotlarining ishlab chiqarish va bozorda sotish uchun olib chiqish rag’bati bo’lib xizmat qiladi. Ishlab chiqaruvchilar foyda ko’rish ishtiyoqida bo’lganlaridan, narx qancha yuqori bo’lsa shuncha ko’p mahsulot ishlab chiqaradilar va sotish uchun bozorga olib chiqadilar. 2-jadval ma’lumotlari asosvda to’zilgan talab harakati chizmasi ko’rsatib turibdiki, boshqa shart-sharoitlar o’zgarishsiz qolgani holda narx oshib borgan sari taklif miqdori oshib boryapti. Narx va taklif miqdorlaridan o’tkazilgan perpendikulyar uchrashgan nuqtalar o’zaro birlash-tirilsa, quyidan yuqoriga, o’nga siljib boruvchi chiziq hosil bo’ladi. Bu chiziq taklif qilingan tovarlar miqdori bilan ularning narxi o’rtasidagi bog’lanishni ko’rsatadi.

O 100 200 300 400 500 600 700 800 900

3-rasm. Taklif harakatining chizma ifodasi.
Bozorda taklif qilinadigan tovar miqdoriga faqat narx ta’sir etmaydi. Taklifning o’zgarishiga sabab bo’luvchi boshqa omillar ham bor. Bo’lar:
1. Resurslarni narxi;
2. Ishlab chiqarish texnologiyasi;
3. Soliqlar va subsidiyalar;
4. Boshqa tovarlar narxi;
5. Narxning oshish ehtimoli;
6. Bozordagi sotuvchilar soni kabilar.

Taklif o’zgarishi ushbu omillarning biri yoki bir nechtasi ta’sirida mahsulot taklifi chizmasi o’ngga yoki chapga siljiydi. O’ngga, ya’ni A dan A1 gacha siljish taklif ko’payganligini bildiradi: ishlab chiqaruvchilar bozorda amalda bo’lgan har bir narxda sotish uchun katta miqdorda mahsulot olib chiqadilar. Chapga, ya’ni A dan A2 gacha siljish esa, taklifni qisqartirilganligni bildiradi: ishlab chiqaruvchilar amal qilishi mumkin bo’lgan har bir narxda sotish uchun bozorga oz miqdorda mahsulot olib chiqadilar. (4-rasm). Endi narxdan tashqari omillarning taklifga ta’sirini ko’rib chiqaylik:

1) Resurslar narxi. Ishlab chiqaruvchilar mahsulot ishlab chiqarish uchun resurslar sarflaydi. Shuning uchun ishlab chiqarish harajatlari bilan taklif o’rtasida juda yaqin aloqa bor. Korxonalar taklif chizmasi ishlab chiqarish harajatlariga asoslanadi. Mahsulotning qo’shimcha birligiga korxona yuqoriroq, narx qo’yishi lozim, chunki ushbu qo’shimcha mahsulotni ishlab chiqarish katta harajat talab etadi. Resurslar narxining pasayishi ishlab chiqarish harajatlarini qisqartiradi va taklifni oshiradi, ya’ni taklif chizmasini o’ngga jildiradi. Masalan, gazlama, ip narxining pasayishi yuz bersa, kiyim-kechak taklifi oshishini kutish mumkin. Va aksincha, resurslar narxi ko’tarilishi ishlab chiqarish harajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi, taklif chizmasi chapga siljiydi. Masalan, temir rudasi va koks narxining oshuvi po’lat ishlab chiqarish harajatlarini oshiradi va po’lat taklifini qisqarishiga olib boradi.
2) Ishlab chiqarish texnologiyasi. Ishlab chiqarishda takomillashuv shuni bildiradiki, yangiliklarni yaratilishi va ishlab chiqarishda qo’llanilishi resurslarni kamroq, ishlatib, mahsulot birligi samaraliroq, ishlab chiqarishga imkon beradi. Resurslarning muayyan narxlarda ishlab chiqarish harajatlari kamayadi, taklif esa ko’payadi.
3) Soliqlarni qo’yilishiga korxonalar ishlab chiqarish harajati deb qaraydilar. Shuning uchun, mulkka yoki sotishga soliq miqdorini ko’payishi harajatlarni ko’paytiradi va taklifni qisqartiradi. Aksincha, soliqlarni kam bo’lishi, u yoki bu mahsulotni ishlab chiqarish uchun davlat tomonidan dotatsiyalar berilishi, ishlab chiqarish harajatlarini kamaytiradi va taklif oshadi.

4-r a s m. Taklif miqdorining o’zgarishi

4) Boiqa tovarlar narxi. Boshqa tovarlarni narxdagi o’zgarishi ham mahsulot taklifi chizmasini o’zgartirish mumkin. Pomidor narxining pasayib ketishi, dehqonlarni bodring etishtirib amalda bo’lgan narxlarda sotish uchun ko’proq olib chiqishga qiziqtiradi. Va aksincha, pomidor nraxining ko’tarilishi, dexqonlardan bodring etishtirish va uni bozorga olib chiqishini kamaytirishni talab qiladi. Firma ayollar ko’ylagini tikar edi. Vaqt kelib atlas ko’ylak narxi ko’tarilib ketdi deylik. Firma ko’ylagini tikishni kamaytirib, atlas ko’ylak tikishga kirishadi. Ushbu ko’ylak taklifi qisqaradi, atlas ko’ylak taklifi esa oshadi.

5) Narxning oshish ehtimoli. Mahsulotlar narxini kelajakda o’zgarishni kutish, joriy vaqtda ishlab chiqaruvchilarning tovar olib chiqish xoxishga ta’sir etadi. Aytaylik, piyoz narxi bozorda juda qimmatlaydi, degan mish-mish gap tarqaldi. Bozorda joriy vaqtda piyoz taklifi sezilarli qisqardi. Va aksincha, dehqon o’z piyozlarini bozorda sotish uchun joylab qo’yyapti. Bahorda piyoz rosa arzon bo’ladi, degan mish-mishni tarqalishi joriy vaqtdagi piyoz taklifini ko’paytiradi.
6) Sotuvchilar soni. Har bir korxonaning muayyan ishlab chiqarish xajmida, yetkazib beruvchilar soni qanchalik ko’p bo’lsa, bozor taklifi shunchalik oshadi. Muayyan tarmoqda ko’plab firmalarning kirib kelishi, taklif chizmasini o’ngga siljitadi. Va aksincha, muayyan tarmoqdan bor qancha firmani chiqib ketishi taklifni qisqartiradi va taklif chizmasini chapga siljishini ta’minlaydi.