O’zbekiston respublikasi davlat soliq qo’mitasi

Ishsizlik darajasi iqtisodiyotda ishchi kuchlaridan foydalanish darajasini ifodalab, quyidagicha aniqlanadi:

ishsizlar soni 0.6

ishsizlik darajasi= ---------------------x100 % yoki --------- x 100=5%, ishchi kuchi 12

Mehnat faqat ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirishning zarur sharti bo’lmasdan, balki inson uchun daromad olishning asosiy manbai, uning qobiliyatlarini ruyobga chiqarish vositasi hamdir. Shuning uchun ham ishsizlik darajasi mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ifoda etuvchi muhim makroiqtisodiy ko’rsatkichlar qatoriga kiradi.

Ishchi kuchlariga bo’lgan talab va taklif, agarda bozor vositasida boshqariladigan bo’lsa, mavjud ishchi kuchlarini 100% ish bilan ta’minlanganligini tasavvur etish mumkin emas. Oz darajadagi ishsizlikning mavjudligi iqtisodiy ko’tarilish davrlarida ham tabiiy bir holat deb hisoblanadi.
Ishsizlik yoki ishchi kuchlarini ish bilan band bo’lmasligi ishlovchini ish joyiga majburan biriktirib qo’yilmagan har qanday mamlakatda yuzaga keladi. Mehnat yoshidagi insonni eski ish joyidan mahrum bo’lishiga va yangi ish joyi izlashga ko’plab sabablar mavjud. Ishsizlikni bir necha turlarga - friksion, strukturaviy va davriy ishsizlikka ajratiladi.
Friksion ishsizlik ish qidirish yoki kutish bilan bog’liq bulib, bunda xodimlar ish axtaradilar yoki yaqin orada ish bilan band bo’lmaslik bo’lib, ish va turar joyini o’zgarishi natijasida, shuningdek, o’quv yurtlarini yoki mavsumiy ishlarni tugallanishi sababli yuzaga keladi. U doimo mavjud bo’lib, ma’lum bir darajada kerakli deb hisoblanadi. Chunki ko’pchilik ishchilar keyinroq yanada daromadli va unumli yumushni topadi. Boshqacha aytganda, friksion ishsizlik ishchi kuchlarini samarali taqsimlanishiga va shu yo’l bilan iqtisodiy o’sishga ko’maklashgan bo’ladi.
Strukturaviy ishsizlik ishchi kuchlari talabi tarkibidagi o’zgarishlar bilan bog’liq bo’lib, majburiylik xususiyatiga ega. Inson ehtiyojlarini doimiy o’sib borishi va fan-texnika taraqqiyoti eski tarmoqlarni yo’qolib borishiga hamda yangilar paydo bo’lishiga, natijada iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurishga olib keladi. Bu esa, o’z navbatida, ishchi kuchlariga bo’lgan talabning tarkibini o’zgartiradi, xodimlar ixtisosini va malakasini o’zgarishini talab qiladi. Bunga esa ma’lum vaqt kerak bo’ladi. Shuning uchun ham mehnat bozoridagi muvozanatning bunday buzilishi uzoqroq davom etadi va strukturaviy ishsizlik jiddiy muammo hisoblanadi. Ammo u friksion ishsizlik kabi har qanday rivojlanayotgan iqtisodiyotda muqarrardir.