O’zbеkistоn rеspublikаsi аlоqа, ахbоrоtlаshtirish vа tеlеkоmmunikаtsiоn tехnоlоgiyalаri dаvlаt qo’mitаsi

Hisoblash tizimlarining asosiy topologiyalari. Har qanday ko'p protsessorli hisoblash tizimlarining 
arxitekturasi asosida shu tizimning tarkibiy qismlari orasida axborot almashinuvi imkoniyati mavjudligi yotadi. 

---

Tizimning kommunikatsiya qism bog'iamalari ma' iumotlami uzatish traktlari (yo'llari) - kanaliari (kompyuter 
tarmog'iga o'xshab) bilan bog'langan tarmoqdan iborat. Bog’lamalar o’mida protsessorlar, xotira modullari, 
kiritish/chiqarish qurilmaiari, kommutatorlar yoki sanab o'tilgan elementlarning bitta guruhga birlashtirilgan qismi 
bo'lishi mumkin. Hisoblash tizimining ichki kommunikatsiyasining tashkil qilinishi topologiya deyiladi. 
O'zaro ulanish tarmoq topologiyasini ko'p kanallar bilan ulangan bog'lamalar aniqlaydi. Bog'lamalar 
orasidagi aloqa adatda “nuqta-nuqta” sxema bilan amalga oshiriladi. Kanallar bilan ulangan har qanday ikki 
bog'lama qo'shni yoki bog'liq bog' lamalar deyiladi. Har bir kanal bitta manba - bog'lama bilan bitta qabul qiluvchi 
bog'lamani birlashtiradi. O'zaro ulanishning tarkibiy arxitekturasi, hech bo' lmaganda aniq masalaning bajarilish 
vaqtida, o'zgarmas bo'lib qolishiga qarab, statik va dinamik topologiyalarga ajratiladi. Statik tarmoqlarda o zaro 
ulanish arxitekturasi qayd qilingandir. Hisoblash jarayonida dinamik topologiyali tarmoqlarda o zaro ulanish 
tarkibiy arxitekturasi dasturiy vositalar yordamida tezkor o'zgartirish mumkin. 
Tarmoq bog lamasi yoki terminal, ya ni ma'lumotlaming manbai yoki qabul qiluvchisi, yoki kommutator, 
ya'ni axborotni kirish portidan chiqish portiga uzatuvchi, yoki ikkala vazifani bajaruvchi bo'lishi mumkin. 
Bevosita aloqali tarmoqlarda har bir bog'lama bir vaqtning o'zida ham terminal, ham kommutator sifatida 
bo'ladi va xabar terminalli bog'lamalar orasida to'g'ridan - to'g'ri uzatiladi. Bevosita aloqaii tarmoqlarda bog'lama bir 
vaqtning o'zida yoki terminal, yoki kommutator sifatida bo'ladi, shuning uchun ma'lumot protsessoming ajratilgan 
kommutatsiyalash bog'lama!ari yordamida uzatiladi. 
Hisoblash tarmoq topologiyalarining uchta ko'rsatkichlari quyidagilar 
- 
sinxronlashtirish strategiyasi; 
- 
kommutatsiyalash strategiyasi; 
- 
boshqarish strategiyasi. 
Tarmoqda operatsiyalami sinxronlashning ikkita strategiyasi mavjud, bular - sinxron va asinxron. Sinxron 
tarmoqlarda hamma harakatlar bir vaqtning o’zida signallar hamma bog'lamalarga uzatiladigan takt impulslarining 
yagona generatori hisobiga ta'minlanadigan vaqt bo'yicha yuborilgan bo'ladi. Asinxron tarmoqlarda yagona 
generator yo'q, tarmoqning turli qismlarida lokal generatorlar qo’llaniladi hamda sinxronlashtirish vazifasi butun 
tizim bo'yicha taqsimlangan. 
Kommutatsiyalashning tanlangan strategiyasiga qarab, tarmoq kanallarini kommutatsiyalash va paketlarni 
kommutatsiyalash bo'ladi. Ikkala variantda ham axborot paket ko’rinishida uzatiladi. Paket bitlar guruhidan tashkil 
topgan bo’lib, uni belgilash uchun xabar terminidan foydalaniladi. 
Ulanishlami kommutatsiyalash "tarmloqlarida tarmoqqa kommutatsiyalash elementlarini o’rnatish yo’li 
bilan rnanba-bog'lamasidan qabul qiluvchi bog' lamasigacha, belgilangan joyga butun paket etib bormaguncha 
saqlanadigan trakt (yo'l) shakllantiriladi. Aniq juft bog' lamaiar orasida xabarlami uzatish har doim bitta aloqa yo'li 
bo'yicha amalga oshiriladi. 
Tarmoq ulanishlari texnologiyasini boshqarishning tashkil qilinishiga qarab ham tasniflash mumkin. Ba'zi 
bir, ayniqsa, ulanishni o'zgartirish mumkin bo'lgan, tarmoqlarda markazlashtirilgan boshqarishdan (!.6-rasm) 
foydalaniladi. Protsessorlar (P) xizmat ko'rsatish uchun so'rovlar arbitrajini ishlab chiquvchi (masalan, M xotira 
moduliga) yagona tarmoq nazoratchisiga belgilangan muhimlik darajalarini hisobga olgan holda, so'rov jo'natadi va 
kerakli bo'lgan aloqa yo'lini o'matadi. Bu turga shina topoJogiyali tarmoqlar kiradi. Protsessorli matritsaiar xuddi 
markaziy protsessoming signalidan amalga oshiriladigan markazlashtirilgan boshqarishli tarmoqlardek quriladi. 
Keltirilgan sxema paketlami kommutatsiyalash tarmoqlarida ham qo'llaniIadi. Bu yerda paket sarlavhasida 
saqlanuvchi yo'naltirish tegi beigilangan bog'lama manzilini aniqlaydi (teg - bu bir necha bit). Ko'pchilik ishlab 
chiqarilayotgan hisoblash tizimlari boshqarishning xuddi shu turiga egadir. 

---

Boshqarish markazlashtirilmagan tizimlarda boshqarish funksiyasi tarmoq bog' lamalari bo'ylab tarqatilgan. 
Markazlashtirilgan variant sodda amalga oshhriladi, biroq bu holatda tarmoqni kengaytirish bir qancha qiyinchiliklar 
bilan bog' liq. Markazlashtiriimagan tarmoqlarga qo'shimcha bog'lamalarni ulash osonroq, ammo bunday 
tarmoqiarda bog'lama!aming o’zaro ishlashi nisbatan murakkabdir. 
Bir qator tarmoqlarda bog’lamalar orasidagi aloqa ko'p kommutatorlar tomonidan ta'minlanadi , biroq bitta 
kommutatorli tarmoqlar ham mavjud. Kommutatorlar sonining ko pligi xabarlami uzatish vaqtining oshishiga olib 
keladi, biroq sodda ulab berish elementlarini qo'llash imkonini beradi. Bunday tarmoqlar odatda ko'p pog'onali 
quriladi. 
Topologiyani tanlashda ma'lumotIami yetkazish turi ya yo'na!tirish funksiyasi asosiy rnasaWsrdan biridir. 
Har bir bog'lamaga yagona takrorlanmaydigan manzil beriladi. Yo'naltirish asosi bo'lib bog lamalaming manzili 
xizmat qiladi. Bu manzillardan, aniqrog’i, ulaming ikkilik sanoq tizimidagi ko'rinishidan kelib chiqib, statik 
topologiyalarda bog'lamalaming ulanishi yoki dinamik topologiyalarda kommutatsiya amalga oshiriladi. 
Hisoblash tizimlari quriiishining statik topologiyalarini ko'rib chiqamiz. 
lkkita bog’lama orasida faqat bitta qayd qilingan yo'l bo lsa, statik topologiya hisoblanadi, ya'ni statik 
topologiyali tarmoqlarda kommutatsiyalash qurilmalari bo’lmaydi. Agar bunday qurilmalar bor bo'lsa ham, ulardan 
aniq bir masalani bajarish oldldan foydalaniladi, hisoblash bajarilayotgan vaqtda esa tizim topologiyasi 
o’zgarmaydi. 
Statik tarmoqlami tasniflash uchun, ko pincha, ulaming o'lchami tanlanadi. O'lchami j ihatidan ular 
quyidagi turlarga bo'linadi: 
- 
bir o'lcham!i topologiya (chiziqli massiv); 
- 
ikki o lchamli topologiya (lialqa, yulduz, daraxt, panjara, sistolik massiv); 
- 
uch o'lchamIi topologiya (to'liq aloqali topologiya, xordal halqa); 
- 
giperkub topologiya. 
Statik topologiyalaning asosiy turlarini ko'rib chiqamiz.