O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

Yuridik majburiyat 
- huquqiy munosabat ishtirokchilarining tegishli huquqiy 
normaga asosan o’zlarining burchi (majburiyati) bo’lgan harakatni amalga oshirishlari yoki 
muayyan harakatni sodir etishdan o’zlarini tiyishlaridir. Shaxs yuridik majburiyatlarni o’tash 
tufayli huquqiy munosabat ikkinchi ishtirokchisining sub’yektiv huquqi amalga oshishini 
ta’minlaydi. Agar huquqimizga muqobil turuvchi majburiyat o’tovchi shaxs bo’lmasa, agar u 
sub’yekt qonun talab etgan xatti-harakatlarni sodir etmasa (yoki biron-bir harakatdan o’zini 
tiymasa), bizning huquqimiz quruq gapdan boshqa narsa bo’lmay qoladi. Yuridik 
majburiyat qonunga muvofiq talab etiladigan, bajarilishi lozim bo’lgan xulq-atvor, xatti-
harakatdir. Agar sub’yektiv huquqdan foydalanish ixtiyoriy bo’lib, undan foydalanmaslik 
ham mumkin bo’lsa, yuridik majburiyatni bajarmaslik mumkin emas. 
Sub’yektiv yuridik majburiyat quyidagilarda ifodalanadi: 
• taqiqlangan xatti-harakatlarni sodir etishdan tiyilish 
(bunda majburiyat 
o’tovchi shaxs passiv bo’lib, sub’yektiv huquq amalga oshishiga xalal bermaydi); 
• muayyan xatti-harakatlarni sodir etish 
(bunda majburiyat o’tovchi shaxsdan 
faol harakat qilish talab etiladi, toki huquqiy munosabat boshqa ishtirokchisining sub’yektiv 
huquqi ro’yobga chiqishi uchun sharoit yaratilsin). 
Yuridik majburiyatni bajarmaslik oqibatida yuridik javobgarlik kelib chiqadi. Yuridik 
majburiyatni bajarmagan shaxsga nisbatan davlat majburlov chorasini qo’llaydi, ya’ni 
jazoga duchor etadi. 
Shunday qilib, sub’yektiv huquq va yuridik majburiyat o’zaro chambarchas 
bog’liqdir. Huquq majburiyatsiz mavjud bo’lmaydi. Va aksincha, biron-bir huquqqa 
mutanosib kelmaydigan majburiyat bo’lmaydi. Aynan bir faktik xulq-atvor, xatti-harakat bir 
vaqtning o’zida bir tomon uchun huquq, ikkinchi tomon uchun majburiyat hisoblanadi. 
Masalan, ish vaqtidan tashqari ishlaganlik tufayli oshirilgan haq to’lash -ma’muriyat uchun 
8
Qarang: Варламова Н.В. Правоотношения: философский и юридический подходы. -Правоведение. 1991, № 4. 
51-bet.

---

167 
majburiyat; xodim uchun - huquqdir.