O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

 
4-§. Huquqqa «sotsiologik» yondashuv - ijtimoiy hayotning o’sishini ta’minlash 
vositasi
 
Huquqqa «sotsiologik» yondashuv XIX asrning ikkinchi yarmida «erkin huquq» 
maktabi doirasida shakllangan. Ovrupoda bunday yondashuvning namoyandalari Yerlix, 
Jeni, Muromtsev va boshqalardir. Huquq normalari ijtimoiy taraqqiyot talablariga javob 
byermay qolgan sharoitda vujudga keldi va rivojlandi. Mazkur yondashuv quyidagi 
g’oyalarga asoslanadi: 
1. Huquq tabiiy huquqlarda ham emas, qonunlarda ham emas, balki qonunlarni 
hayotga tadbiq etishda ifodalanadi. 
2. Huquq - yuridik xatti-harakatlar, yuridik amaliyot, huquqiy tartibot, qonunlarning 
qo’llanishidir. Huquq bu huquqning sub’yektlari - jismoniy va yuridik shaxslarning amaliy 
xulq-atvorlaridir. 
Bu nazariyaning boshqacha nomi «jonli huquq» nazariyasidir. 
3. «Jonli huquq»ni dastavval sudyalar o’zining yurisdiksion faoliyatida yaratadi. Ular 
«qonunlarni» huquq bilan to’lg’izadi va sudyalar huquq ijodkorligi faoliyatini amalga 
oshiradi. 

---

115 
Huquqni «sotsiologik» tushunish o’ziga xos ijobiy va salbiy jihatlarga ega. 
Ijobiy jihati shundan iboratki, 
birinchidan 
huquqni bunday tushunish huquqning 
hayotga tadbiq etilishiga asoslanadi. 
Ikkinchidan, 
huquq shakllariga nisbatan ijtimoiy munosabatlar ustuvorligi tan 
olinadi. 
Uchinchidan, 
davlatning iqtisodiyotga aralashuvini cheklashni tan oladi, 
boshqaruvni markazlashtirmaslik tarafdori. 
Huquqni sotsiologik tushunishning salbiy jihatlari: 
- agar huquqni qonunlarni hayotga tadbiq etish, real huquqiy tartibot deb 
tushunsak, huquqiy va huquqqa xilof xatti-harakatlarni belgilash mezonlari yo’qoladi, 
chunki huquqni hayotga tadbiq etish qonuniy va g’ayriqonuniy bo’lishi mumkin; 
- huquq ijodkorligining faqat sudyalar va ma’muriyatchilarga yuklab qo’yilishi ayrim 
mansabdor shaxslar tomonidan oshkora zo’ravonlik va o’z vakolatlari doirasidan chetga 
chiqish, ishonchni suiiste’mol qilish xavfini kuchaytiradi. 
Bizning sharoitimizda mansabdor shaxslarning qonunni chetlab o’tishi, qonun 
talablarining aksini qilgan holda o’z manfaatlarini qondirish hollari uchrab turadi. Agar 
huquqni sotsiologik tushunish hukmron bo’lsa, undaylarning faoliyati qonuniy bo’lib qoladi 
va huquq bilan, qonun bilan hech qanday bog’liq joyi qolmaydi. Mansabdor shaxslarga, 
ayniqsa militsiya xodimlariga «faqat qonun yo’l qo’ygan barcha xatti-harakatga ijozat 
byeriladi» tamoyili ko’proq, ishonchliroq samara beradi. 
Sotsiologik yondashuv tadqiqotchilar va qonun chiqaruvchi idora uchun yaxshi 
samara byerishi mumkin. Huquqni bilish, foydali va samarali qonunni ishlab chiqish uchun 
amaldagi qonunchilikni o’rganish zarur. Hayotga tadbiq etilgan yozma huquq normalarini 
o’rganish ularni takomillashtirishning eng ma’qul yo’lidir. Hayotga tadbiq etilgan huquq - 
ijtimoiy munosabatlarni qonun bilan tartibga solishdagi nuqson va kamchiliklarni aniqlash 
manbaidir.