O`zbekiston resbublikasi xalq ta’lim vazirligi

Arxeologik davrlashtirish
(“blits-so’rov” uslubi )

Guruh Baxosi	Guruh xatosi	To’g’ri javob	YAkka xato	YAkka baho	Davrlarnomi
					Mezolit
					Paleolit
					Bronza
					O’rta asrlar
					Neolit
					Eneolit
					Antik
					Ashel
					Arxaik
					Olduvay

6-5 to’g’ri javob "qoniqarli"
8-7 to’g’ri javob "yaxshi"

KEYS
Rim imperiyasining lotin mualliflari “qadimiyat” – a n t i q u i t a t e s - atamasini qo’llaganlar. O’rta asrlarda “arxeologiya” atamasi “qadimiyat” atamasi tomonidan siqib chiqarilib, ancha vaqtgacha (XIX asrgacha) yodga olinmaydi.

Rim imperiyasida shuningdek “a n t i q u a r i e u s” – antikvariy, ya’ni qadimiyatga qiziquvchi atamasi ham qo’llanilgan. O’rta asrlarda antikvariylar jumlasiga turli qadimiy qo’lyozmalarni yig’uvchi kishilar kirgan bo’lsa, Uyg’onish davriga kelib asosan klassik madaniyat namunalarini yig’uvchilarni, ya’ni antik davr madaniyatiga qiziquvchilarni shunday ataganlar.
SAVOL: Nima uchun ular antikvar narsalarni yig`ishgan? Ularning izlanishlaridan misollar keltiring.
CHarxpalak texnologiyasi. Maqsad: talabalarni dars jarayonida mantiqiy fikrlash, o’z fikrlarini mustaqil ravishda bayon eta olish, o’zlarini baholash xamda yakka va guruhlarda ishlashga, boshqalar fikriga xurmat bilan qarashga, ko’p fikrlardan kerakligini tanlab olishga o’rgatish.
O’tkazish texnologiyasi:

1. 
   Talabalar (sharoitga qarab) guruhlarga ajratiladi.
   
2. 
   O’qituvchi mashg’ulotni o’tkazish qoidalarini tanishtiradi.
   
3. 
   Tarqatma materiallar guruh a’zolariga tarqatiladi.
   
4. 
   Dastlab guruh a’zolari yakka tartibda berilgan vazifani ishlab chiqishadi va tarqatma materialning o’ng tomoninga o’z belgisini yoki ismi familiyasini yozadi. Talaba to’g’ri deb bilgan javobini + belgisi bilan ruchkada belgilab chiqadi. 10 minut ajratiladi.
   
5. 
   Bajarilgan vazifa boshqa guruh a’zolari bilan almashtiriladi. Ular ham tarqatma materialning chap tomoninga o’zining belgisi yoki ismini yozib, noto’g’ri deb bilgan javoblarni x belgisi bilan to’g’ri javobini belgilaydilar. Unga 5 minut ajratiladi.
   
6. 
   Tuzatilgan, o’zgartirilgan materiallarni yana bir marta guruhlar bo’yicha almashtirish mumkin.(guruhlar soninga qarab)
   
7. 
   Oxirgi almashishdan so’ng har bir guruh a’zosi o’zlari ilk bor to’latgan materialni tanlab oladilar va unda belgilangan javoblar taqqoslanadi va taxlil qilidilar.
   
8. 
   O’qituvchi tarqatma materialda berilgan to’g’ri javobni o’qiydi va talabalar ularni o’z javoblari bilan solishtirib boradilar.
   
9. 
   Xar bir talaba to’g’ri javob bilan belgilangan javoblar o’rtasidagi farqni aniqlab, to’plagan balini xisoblab, o’zini o’zi baholaydi.
   
10. 
    Talabalarning baholari sinf jurnaligi qayd qilinadi va mashg’ulot to’g’risida o’qituvchi o’z fikr va mulohazalarini bildiradi.
    

Ibtidoiy davrxususiyatlarinianiqlang.

( CHarxpalak texnologiyasi.)

№	Davr xususiyatlari	Paleolit	mezolit	neolit	eneolit	Bronza
1	Dehqonchilik vujudga kelgan
2	O’q–yoy ixtiro qilingan
3	Muzlik davri hukmron bo’lgan
4	Sun’iy olov ixtiro qilingan
5	Sopol ixtiro qilingan
6	Odamlar g’orlarda yashagan
7	CHorvachilik vujudga kelgan
8	Odamlar ko’chmanchi hayot kechirishgan
9	Neandertal odam yashagan
10	Ijtimoyi tengsizlik vujudga kelgan
11	Mikrolit qurollar ishlab chaqarilgan
12	Sug’orma dehqonchilik vujudga kelgan
13	Bug’ular ovlangan
14	Ilk shaxarlar vujudga kelgan
15	Mis ixtiro qilingan
16	Makrolit qurollar ishlangan
17	Nukleuslar ishlangan
18	Mustaxkamlangan qishloqlar v/k
19	Patriarxat davri boshlangan
20	Qoya tosh suratlar ko’p ishlangan

9-12 to’g’ri javob "qoniqarli"

13-16 to’g’ri javob "yaxshi"
17-20 to’g’ri javob "a’lo"

KEYS
Olimlar to’rt marotaba muz siljib kelgan degan fikrni ilgari suradi. Muzlikning siljishini gints, mindel, riss va vyurm deb bosqichlarga bo’lganlar. Bu terminlar Alp tog’idagi qishloqlar nomidan kelib chiqqan. Bu qishloqlarda muzliklar va muzlik yotqiziqlari birin-ketin qatlamlangan bo’lib, uning izlari XX asrning o’rtalarigacha saqlanib qolgan. Gints va mindel muzligi O’rta Yevropa hududlariga yetib kelgan. Riss esa yanada kengroq hududlarni qoplagan. So’nggi ashel davri esa xronologik jihatdan riss muzligidan oldingi bosqich bo’lgan. Muzlikning siljib kelishi natijasida sovuqqa chidamsiz hayvonlar qirilib ketadi. Ularning ko’p qismi janubiy hududlarga qarab siljidi. Muzlik bilan kurashish vositalari kam bo’lganligi uchun ko’plab ibtidoiy odamlar sovuqqa bardosh bera olmagan.

.
SAVOL: Vatanimiz hududiga muzlik qanday tasir qilgan.? O`.Islomov va Kraxmallarning fikriga qanday qaraysiz.
Qadimgi manzilgohlarning kaysi davrga
tegishliligini aniqlang
( CHarxpalaktexnologiyasi.)

№	Manzilgohlarningnomi	Paleolit	Mezolit	Neolit	Eneolit	Bronza
1	Selungir
2	Qo’tirbuloq
3	Siyobcha
4	Sazag’on
5	Teshiktosh
6	So’x
7	Obiraxmat
8	Jonbos–4
9	Zamonbobo
10	Sarazm
11	Obishir
12	Xo’jakent
13	Zarautsoy
14	Kaltaminor
15	Lavlakon
16	Machay
17	Obishir
18	Samarqand
19	Takalisoy
20	Tozabog’yob

9-12 to’g’ri javob "qoniqarli"
13-16 to’g’ri javob "yaxshi"
17-20 to’g’ri javob "a’lo"
KEYS
Mezolit davrining xususiyati, chegarasi va atalishi haqida arxeologlar orasida hozirgacha qizg’in baxslar mavjud. Bir guruh olimlar bu davrga qadimgi tosh asrining alohida bosqichi sifatida qarasalar, boshqalari tosh asridan so’nggi bosqichi deb biladilar. Ammo keyingi tadqiqotlar tosh qurollar shakli, qo’llanilishi va ishlash texnikasidagi o’zgarishlar va yangi xususiyatlarni aniqlashi natijasida tosh davrining o’rta bosqichi ekanligi e’tirof etildi.
Mezolit davrining quyi va yuqori chegarasini belgilashda ham turli fikr va mulohazalar mavjud. Ko’pgina olimlar mezolit davrining chegarasini aniqlashda geografik muhitga suyansa, boshqalari toshni ishlash texnikasiga asoslanadilar. Uchinchi guruh olimlar esa bu masalada ho’jalik mashg’ulotlarini birinchi o’ringa qo’yadilar.
.
SAVOL: Arxeologlar Mezolit davrining quyi va yuqori chegarasini nimaga asoslanib belgilaydi? Asoslari etarlimi
KEYS
Neolit davri uzoq davom etgan tosh asrining so’nggi bosqichi bo’lib, odamlar bu davrda ho’jalikning ilg’or, unumdor shakli – deh-qonchilik va chorvachilikni kashf etgan. Bu jarayon arxeologiyada neolitning inqilobi deb yuritiladi. (ingliz olimi G.Chayl fikri) kishilarda yaratuvchanlik faoliyatini aktivlashuvi mehnat qurollarida yangi shakl va xususiyatlarni, ishlab chiqarishda esa yangi ko’nik-malarni paydo etdi..