O‘zbekiston repblikasi oliy ta’lim

,)ي
بخارimom Termiziy, Nasafiy, Dimashqiy kabi

ismlar o`sha kishilarning asl kelib chiqqan yurtiga nisbat berib yasalgan sifatlar edi.
Hozirgi kunda o`g'il bo`lar hamda qiz bolalarga beriladigan aksariyat ismlar: Sobir, Jasur, Botir, Odil, Orif, Oqila, Sofiya, Aziz, Azim, Laziz, Valiy, Said,

Saliym kabi va bundan tashqari yuzlab ismlar hozirgi o‘zbek xalqining sevib farzandlariga qo`yadigan ismlaridan hisoblanadi. Aslida kishi otlari, ismlar bularning barchasi o‘zbek tilida ot so`z turkumiga mansub so`zlar sanaladi.

II-BOB.O‘ZBEKTILIDASIFATVAUNINGMA'NOKO`CHISHI

1. O‘zbek tilida sifatning lug'aviy ma'no turlari

O‘zbektilimorfologiyasida,boshqa so`z turkumlari qatori sifat ham katta o`rinni egallaydi va o`zining leksik grammatikvasemantikxususiyatlarigako`ramustaqilso`zturkumisifatidaajratilgan.Si fatso`zturkuminingko`psohalariustidadissertatsiyalaryoqlandi,ilmiymaqolalaryozild i.Ayniqsa, keyingi yillarda sifat ma'nolariga doir ba'zi sohalarda qator izlanishlar bo`ldi. Ammo hamon sifat mavzusiga doir hali ochilmagan jumboqli savollar bisyorligicha qolmoqda. Bu borada sifatning ma'no ko`chishi sohasi ham chetda qolmagan albatta. Avvalo, sifat so`zlarning ma'no ko`chish holatlarini o`rganishdan oldin, sifatning o`zi nima ekanligi haqida chuqur tushuncha olishimiz kerak bo`ladi. Demak bu bobda o‘zbek morfologiyasida sifat so`z turkumi bilan tanishib chiqamiz.
Sifat asosan predmetning, qisman harakatning belgisini bildiruvchi darajalanuvchi so`z sanaladi: qizil qalam, oq kabutar, yaxshi gapirmoq. Boshqa so`z turkumi ham belgi ifodalaydi. Ammo sifat barqaror va turg‘un belgi ifodalashi jihatidan ulardan ajralib turadi. Masalan, Gul – qizil deganda turg‘un (statik) belgi, Gul qizardi deganda esa o`zgaruvchi (dinamik) belgi namoyon bo`lgan. Sifat anglatadigan belgi boshqa turkum anglatadigan belgidan xususiyati bilan farqlanadi. Masalan: qizg‘ish – qizil – qip-qizil. Boshqa turkum anglatuvchi belgida esa bunday xususiyat yo`q. Sifat gapda asosan sifatlovchi aniqlovchi, qisman kesim, vazifasida keladi. Shu asosda sifatning . Sifatlar «asosan predmetning, qisman harakatning belgisini bildirib, gapda asosan sifatlovchi aniqlovchi, ba’zan kesim, ayrim hollarda hol vazifasida kelish» ko`rinishida tiklash mumkin. Belgitushunchasio`zichigarang-tus,hajm- shakl,xarakter,vazn,mazakabiniqamraboladi.Belginingxususiyatigako`rasifatikkiga
bo`linadi:asliysifatlarvanisbiysifat.Asliysifatpredmetningturg‘un,nisbatlanmaydiga nvadarajalanadiganbelgisiniifodalaydi: qizil, sariq, katta, ko`p, oz.Nisbiysifatlarbelginiqandaydirbirpredmet,belgi,miqdor,o`rinvaharakatganisbata nifodalaydi:moddiyyordam,siniqpiyola,burchakdagio`tirgich.Nisbiysifatdadarajala nish,qiyoslanishbo`lmaydi.Lekinudarajabelgisigaegabo`lganravishdanasosanpredm etbelgisinibildirishibilanfarqlanadi.Asliysifatningbarchasidadarajashakllari,ayrimid aozaytirmavakuchaytirmashaklbor.Asliysifatbildirganbelginingdarajasiharxilbo`lis himumkin.Darajakategoriyasi sifatifodalaganbelginingshunuqtayinazaridantavsifiniberadi.
Sifat lug'aviy ma'no guruhlari.Darslikvaqo`llanmalardasifatning9ta lug'aviy ma'no guruhlari ajratiladi:
1.Xususiyatbildiruvchisifat. 2.Holatbildiruvchisifat.
3.SHaklbildiruvchisifat. 4.Rang-tusbildiruvchisifat. 5.Maza-ta’mbildiruvchisifat. 6.Hidbildiruvchisifat.
7.O`lchovbildiruvchisifat. 8.O`rinbildiruvchisifat.
9.Paytbildiruvchisifat.
Quyidaularningharbirinialohida-alohida to`xtalib o`tamiz. Xususiyatbildiruvchisifatnarsa va mavjudotningxarakter- xususiyatiniifodalashdako`pqo`llanadi: yoqimtoy, badjahl, muloyim, dilkash, yaxshi, yomon, loqayd kabi.Xarakter-xususiyatijobiyyokisalbiybo`lishimumkin.
Holatbildiruvchisifatnarsa va
mavjudotningholatyokivaziyatiniturg‘unbelgisifatidaifodalaydi.Holatbildiruvchisif ato`zo`rnidayanaichkiguruhlargabo`linadi:
1)tabiiyholatbildiruvchisifat: go`zal, mo`min, o`ktam, cho`loq, bukri; 2)jismoniyholatbildiruvchisifat: bardam, baquvvat, tetik, yosh.

3. 
   ruhiyholatbildiruvchisifat: xafa, g‘amgin, ma’yus, xursand, shod;
   
4. 
   iqtisodiyholatbildiruvchisifat: boy, badavlat, kambag‘al, nochor; 5)haroratholatinibildiruvchisifat: iliq, salqin, sovuq, issiq; 6)tozalikholatinibildiruvchisifat: toza, ozoda, kir, musaffo, isqirt; 7)eskilik,yangilikholatinibildiruvchisifat: yangi, eski, ko`hna, juldur; 8)ho`l-quruqlikholatinibildiruvchisifat: ho`l, quruq, nam, namxush;
   

9. 
   tinchvanotinchholatnibildiruvchisifat: tinch, jimjit, sokin, osuda, osoyishta, bezovta;
   
10. 
    yetilganlikholatinibildiruvchisifat: xom, pishiq, g‘o`r, puxta; Shaklbildiruvchisifat.Buturdagisifatnarsa va predmetningtashqiko`rinishiniifodalaydi: novcha, yassi, uzunchoq, dumaloq, yapaloq,aylana.
    

Shaklbildiruvchisifat.Buturdagisifatnarsa va predmetningtashqiko`rinishiniifodalaydi: novcha, yassi, uzunchoq, dumaloq, yapaloq, aylana.
Rang-tusbildiruvchisifat: oq, qora, qizil, pushti, sariq, zangor. Maza-ta’mbildiruvchisifat: shirin, achchiq, nordon, taxir, sho`r. Hidbildiruvchisifat: xushbo`y, badbo`y, qo`lansa.
O`lchovbildiruvchisifat: keng, tor, uzun, yaqin, katta, og‘ir. O`rinbildiruvchisifat: ichki, tashqi, devoriy, qishloqi.
Paytbildiruvchisifat: kuzgi, yozgi, qishki, chillaki,ertapishar. Sifatlarikkiusulbilanyasaladi:affiksatsiyava kompozitsiya.
Affiksatsiya usuli.O‘zbektilidasifatyasovchiaffiksal qoliplar
anchagina.Ularnibirma-birsanabo`tamiz.

1. 
   ot+-
   

li=1)asosdananglashilgannarsa/predmetgaegalikbelgisinibildiruvchisifat;2)asosdan anglashilgannarsa/predmetgame’yordanortiqegalikbelgisinibildiruvchisifat;(1) rasmli, do`ppili, masxarali, gavdali;2) aqlli, gavdali, kuchli), harakatnomi+- li=narsa/predmetningfe’ldananglashilganishharakatuchunjudamosligi,bopliginibild iruvchisifat : o`tirishli, eyishli, ichishli.

2. 
   ot+-dor=1)asosdananglashilgannarsa-predmetgaegalikbelgisinibildiruvchisifat; 2)asosdananglashilgannarsaningme’yordanortiqliginibildiruvchisifat(1) aloqador,aybdor,manfaatdor;2)mahsuldor, nasldor).
   
3. 
   ser+ot=asosdananglashilgannarsaningme’yordanortiqliginibildiruvchisifat(sersoq ol,sersuv,sergo`sht,sersomon).
   

4be+ot=asosdananglashilgannarsaningyo`qekanliginibildiruvchisifat(bemajol,bedi n,beg‘ubor.
5.ba+ot=asosdananglashilgannarsaningme’yordanortiqliginibildiruvchisifat(basavl at,baquvvat, ). sersavlat Kompozitsiyausuli.Kompozitsiyausulibilanqo`shmavajuftsifathosilbo`ladi.Qo`shm asifat.Qo`shmasifatquyidagiqolipasosidahosilbo`ladi:

1. 
   Ot+ot: devsifat, devqomat, dilorom, dilozor, kafangado, otashnafas, sohibjamol, sarvqomat
   
2. 
   Sifat+ot: xomkalla, sho`rpeshona, kaltafahm, shirinsuxan, sho`rtumshuq , balandparvoz, noziktabiat,xushbichim, nozikdid.
   
3. 
   Ot+sifat, yoqavayron, jig‘ibiyron, tepakal, xonavayron, xudobezor, otabezori. 4.Ravish+ot:hozirjavob, kamgap, kamsuxan,kamsuqum,kamqon,kamxarj. 5.Ravish+fe’l: tezpishar, ertapishar,cho`rtkesar.
   

6.Fe’l+fe’l:yebto`ymas. 7.Olmosh+ot:o`zboshimcha. 8.Ot+fe’l:tilyog‘lama,gadoytopmas,tinchliksevar 9.Olmosh+sifat:o`zbilarmon.
10.Son+ot:ikkiyuzlamachi,qirqyamoq. Juftsifat.Juftsifattarkibidagiso`zningxususiyatigako`raquyidagiturgabo`linadi:I.Hari kkiqismimustaqilholdaishlatiladiganjuftsifat: Juftsifat.Juftsifattarkibidagiso`zningxususiyatigako`raquyidagiturgabo`linadi:I.Hari kkiqismimustaqilholdaishlatiladiganjuftsifat:

1. 
   Qismlarisinonim: aql-hushli, pishiq-puxta, telba-teskari, sog‘-salomat, yakka- yolg‘iz.
   
2. 
   Qismlariantonim: achchiq-chuchuk, baland-past, vayron-obod, issiq-sovuq.
   
3. 
   Qismlarima’noviyyaqin: mo`min-qobil, och-yalang‘och, soya-salqin, xorzor. II.Birqismimustaqilholdaishlatiladiganjuftsifat: ralash-quralash, mastalast, ilma- teshik, tuppa-tuzuk, xom-xatala, entak-tentak, qari-quri, qora-qura, yamoq-yasqoq, harom-harish.
   

III.Harikkalaqismimustaqilholdaishlatilmaydigansifat: aji-buji, aloqchaloq, poyintar-soyintar, uvali-juvali, o`poq-so`poq, ilang-bilang.
Boshqaturkumgaxosso`zkonversiyayo`libilansifatgao`tishimumkin.Busifatlashuvd eyiladi.Sifatlashuvtarixiyjarayonbo`lib,boshqaso`zturkumidavro`tishibilansifatgaay lanibboradi.Sifatlashuvhodisasilisoniytabiatgaega: 1.Juftvatakroriyotningsifatlashuvi: mosh-guruch, yo`l-yo`l, rang-barang, xilma-xil. 2.O`zakholidagife’lningsifatlashuvi: daydi,
qari
, chalkash, yanglish, tutash, aralash. 3.Harakatnomishaklidagijuftfe’l: olmoq-solmoq.

4. 
   Kesimlikshaklidagife’l: oldi-qochdi, kuydi-pishdi, tug‘di-bitdi, ilikuzildi, ichakuzdi, supraqoqdi va hokazo...
   

Sifat darajalari
Bir prеdmеtdagi bеlgini boshqa prеdmеtdagi xuddi shunday bеlgiga nisbatlab farqlash hodisasi sifat darajalari dеyiladi.Sifatlarda uch xil daraja mavjud: oddiy daraja, qiyosiy daraja, orttirma daraja.Oddiy daraja sifatlari bir prеdmеtgagina xos bеlgini ifodalaydi. Ular bеlgini boshqa bеlgiga qiyoslamagan holda anglatadi.
Oddiy daraja sifatlarida hеch qanday qo`shimcha yoki yordamchi so`z bo`lmaydi. Masalan, katta hovli, chaqqon qiz, yashil durracha, qirmizi olma. Qiyosiy darajada bir prеdmеtning bеlgisi boshqa prеdmеtdagi xuddi shunday bеlgiga qiyoslanadi.
Qiyosiy daraja –roq qo`shimchasi bilan hosil qilinadi. Bu qo`shimcha bеlgining ortiq yoki kamligini ko`rsatadi.Masalan: Bеlgining ortiqligi: Alining kitobi Valining kitobidan qiziqroq. Oltin kumushdan og‘irroq. Bеlgining kamligi: Bu xona avvalgisidan ham kichikroq.
Orttirma daraja shakli yordamchi so`zlar vositasida hosil qilinadi va bеlgining mе’yordan ortiqligini ifodalaydi. Orttirma daraja ma’nosini ifodalovchi yordamchi
so`zlarga quyidagilar kiradi: eng, juda , g‘oyat, g‘oyatda, bag‘oyat, o`ta, bеnihoyat, nihoyat, nihoyatda kabilar.

2.