O`zbekiston Milliy universiteti Jurnalistika fakulteti

Prolog va epilog. Bular ham syujet unsurlari hisoblanadi. Ular hamma asarlarda bo’lavermaydi. Bu shart ham emas. qachonki, syujetning ichki mantiqi shuni talab qilsagina, yozuvchi bu unsurlarni ishlatishi mumkin. Asardagi voqealarga mukaddima sifatida beriladigan tasvir prolog deyiladi. A.Qodiriyning «O’tkan kunlar», A.Muxtorning «Davr mening taqdirimda» romanlarida ular ishlatilgan. Qahramonlarning syujet voqealari tugugandan keyingi hayotiga dahldor ma’lumot va tafsilotlar epilog deyilada. «O’tkan kunlar»dagi Otabekning o’limi bilan bog’liq gaplar, «Sinchalak»dagi Saidaning «Bo’ston»dan qachon ketgani bilan bog’liq ma’lumotlar bunga misol bo’la oladi.

Syujet va kompozitsiya barcha adabiy janrlarda bir xil tarzda namoyon bo‘lmaydi. Ular nasriy (hikoya, qissa, roman) asarlarda boshqa bir shaklda, lirik (g‘azal, ruboiy, tuyuq va boshqalar) asarlarda alohida tarzda, drama (komediya, tragediya, drama) asarlarida o‘ziga xos ko‘rinishda akslanadi.

Umuman, syujet va kompozitsiya badiiy asarning asosidir. Badiiy asarning qiyofasi, salmog‘i, o‘ziga xosligi, badiiy olami ana shu ikki muhim unsur maydonida namoyon bo‘ladi.

“Asarning syujetli bo’lishi uning estetik qimmatining eng muhim shartlaridan biridir. Syujetsizlik badiiysizlikka olib keladi” (N.Chernыshevskiy) ekan, u adabiyotning uchinchi elementi (M.Gorkiy) sanalarkan, demak, syujet badiiy adabiyotning barcha turlari va janrlarida bo’lishi tabiiydir. Lekin uning voqyey bo’lishi har bir tur va janrning predmetiga, tabiatiga mos bo’ladi. Chunonchi, g’azalda ham syujet mavjud, unda, ayniqsa, syujetning to’rtta tarkibiy qismi (tugun, voqea rivoji, kulminasiya, yechim) doimo mavjud bo’ladi. Eng asosiysi, unda voqea rivoji yaqqol ko’rinmasa-da, lekin sezasiz: tasvirlanayotgan kechinma (hislar, tuyg’ular silsilasi) tarixi, taraqqiyoti, rivoji, yakuni yaqqol ko’zga tashlanadi: