«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»

Aravani quruq olib qochmoq
 Uddasidan chiqa olmaydigan ish 
yoki narsa haqida ortiq darajada maqtanmoq. Varianti: 
aravani olib 
qochmoq; olib qochmoq; quruq aravani olib qochmoq.
qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan
 Nihoyat darajada beozor, mo‘min.
1. So‘zlarning o‘z va ko‘chma ma’nolari haqida gapiring.
2. Metafora va ifodalalilik haqida so‘zlang.
3. Metonimiya deganda nimani tushunasiz?
4. Sinekdoxaning mohiyatini misollar asosida tushuntiring.

83
96-mashq.
  O‘zingiz o‘qiyotgan badiiy asardan ko‘chimlarga misollar 
toping. Ko‘chimlarning turlarini ko‘rsating, ularning badiiy 
qimmatini izohlang. 
IfODALILIK VA KINOyA
Topshiriq.
 
Berilgan ikki gapda qo‘llangan 
kichkina
  so‘zining ma’no-
laridagi farqni izohlashga harakat qiling. 
1. Arava yakka qanotli kichkinagina bir eshik oldida to‘xtab, aravakash 
bola qamchi sopi bilan eshikni qoqqanda va ichkaridan bir kampirning 
ingichka va jonsiz ovozi «Kim u?» deb so‘raganda, odamlar bir uyquni 
urgan edilar. (Cho‘lpon) 2. Ertasiga ellikboshi Qobil boboni boshlab 
qaynatasi – Egamberdi paxtafurushning oldiga olib bordi. Paxtafurush 
cholning holiga ko‘p achindi va yerini haydab olgani bitta emas, ikkita 
ho‘kiz berdi, lekin «kichkinagina» sharti bor. Bu shart kuzda ma’lum 
bo‘ladi...  (Abdulla Qahhor)
Nutqning ifodaliligi, ta’sirchanligini oshirishda kinoya ham alo-
hida o‘rin tutadi. Bunda so‘z yoki ibora o‘z ma’nosiga tamomila 
qarama-qarshi bo‘lgan ko‘chma ma’noda ishlatiladi. 
Kinoya so‘zlovchining tasvirlanayotgan narsa yoki tushunchaga 
kesatiqli, pichingli, istehzoli, umuman, subyektiv-kulgi aralash mu-
nosabatini ifodalash vositalaridan bo‘lganligi uchun ham so‘z yoki 
iboraning to‘g‘ri ma’nosiga zid, ya’ni inkor, emotsional-ekspressiv 
bo‘yoqli ma’no voqelanadi. 
Bunday kinoyaviy ma’noning voqelanishida nutq vaziyati, kon-
tekst va intonatsiya ham alohida rol o‘ynaydi. Masalan,  Bugun 
jug‘rofiya o‘qituv 
chisi darsga kelmadi. Xomtok qilaman deb so‘ridan 
yiqilib, oyog‘ini sindiribdi. Ajoyib «xushxabar»dan keyin bir zumda sinf 
bo‘shadi-qoldi (Said Ahmad)  parchasida  xushxabar  so‘zi «shumxabar» 
tarzidagi kinoyaviy ma’noda qo‘llangan.
Kinoyada so‘z yoki iboraning tildagi ma’nosi bilan nutqda re-
allashgan ko‘chma ma’nosi o‘rtasidagi zidlik kuchli ta’kid oladi va 
shunga ko‘ra birdaniga diqqatni jalb etadi.

84
Kinoyaviy qo‘llangan so‘z yoki ibora og‘zaki nutqda o‘ziga xos, 
farqli intonatsiya bilan aytilsa, yozuvda ko‘pincha qo‘shtirnoq bilan 
ajratiladi.
97-mashq.
  N. Mahmudov va Y. Odilovning «O‘zbek tili enantiosemik 
so‘zlarining izohli lug‘ati»da tavsiflangan bir so‘zda namo-
yon bo‘lgan zid ma’nolarga diqqat qiling. O‘z ma’nosiga 
zid holda ishlatilgan nutqiy ko‘chma ma’no asosida vo-
qelangan kino 
yani izohlang.