O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЧИЛУСТУН — Ўзбекистоннинг Ан-
дижон вилояти ва Қирғизистоннинг Ўш 
вилояти чегарасидаги паст тоғлар, Поми-
рОлай тизмаларининг тармоғи.
Хўжаобод тумани ҳудудида. Шим.
ғарбдан жан.шарқ ва шарққа 12 км га 
чўзилган. Бал. 1200—1400 м гача. Шим. 
ён бағри қиялиги камроқ, асосан, адир-
лардан иборат. 
ЧИЛУЧОР ЧАШМА — мезолит 
даврига оид макон (мил. ав. 8—7минг 
йилликлар). 40 дан ортиқ булоқларнинг 
қўшилиш жойидан топилгани учун шу 
ном билан аталган. Тожикистоннинг Хат-
лон вилояти, Шаҳритуз тумани ғарбида 
жойлашган. 1953 й.да А.П. Окладников 
ўрганган. Топилган тош қуроллар, асо-
сан, чақмоқтошдан ясалган, улар учи 
ўткир тош парракчалар, тўғри тўртбурчак 
шаклидаги майда тош қуроллар, призма 
шаклидаги нуклеуслар, қирғичлар ва б. 
ҳар хил тош парчаларидан иборат. Ч.ч. 
маконидан топилган қуроллар Капса ма-
даниятига хос қуроллар хилига киради. 
ЧИЛҲУЖРА (форс. — қирқ ва 
ҳужра) — илк ўрта аср (4-а. охири — 
8-а. боши) қўрғони. Тожикистоннинг 
Шаҳристон туманининг жан. жойлашган. 
1961—66 й.ларда қазиш ишлари олиб 
борилган. Қўрғон тўртбурчак шаклда, 
атрофи қалин девор билан ўралган, бур-
чакларида миноралари бўлган4. Қўрғон 
пахсадан тикланган. Ч. меъморлигида 
гумбаз ва равоқлардан фойдаланилган. 
Ч.дан деворий расмлар, ёғоч ҳайкаллар, 
Тожикистон ҳудудидаги энг қад. мусиқа 
асбоблари, заргарлик буюмлар топилган. 
Суғд ёзуви битилган 3 та тахтача Ч.дан 
топилган ноёб ёдгорлик бўлиб, у Устру-
шонапа яшаган аҳолининг тили ва ёзуви 

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
99
тўғрисида қимматли маълумотлар бера-
ди.
ЧИМ — тупроқнинг кўп йиллик 
ўт (ажриқ, итқўноқ ва б.) илдизлари, 
поялари ва илдизпояси ўрами билан 
қопланган устки қавати. Таркибида ор-
ганик модда кўп. Қўриқ ва ўтлоқ ер-
ларда пайдо бўлади, нам тўплаш ва 
шимиш учун хизмат қилади. Ч.дан 
махсус усулда кўчирилган бўлаклар 
кўкаламзорлаштириш ва суғоришда эгат-
ларга сув тарашда сув тупроқни ювиб 
кетмаслиги учун даҳана ёнларига босиш-
да ишлатилади. Ерни ҳайдашда ва мол 
боқилганда Ч. бузилса, тупроқ эрозияси 
рўй беради. Ч.ли тупроқлар чимқирқар 
плуг билан ҳайдалади, дискланади. 
ЧИМ ДЕВОР - Шаҳрисабз, Китоб 
ва улар атрофидаги қалъаларни ўраган 
қад. мудофаадеворининг қолдиғи (мил. 
6-а.). Чимдан барпо қилингани учун 
шу ном билан аталган. Ч.д. харобалари 
1870, 1959 й.ларда текширилган. 19-а. 
ўрталаригача бир неча марта таъмирлан-
ган. Ч.д. бўйлаб бир қанча истеҳком, ра-
бот, бурж ва дарвозалар қурилган. Девор-
нинг ташқи томонида хандақ қазилган. 
Ч.д. қолдиклари сунъий марза ҳолида са-
кланган, эни 10—12 м, бал. 3 м гача, уз. 
90 км дан зиёд.