O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning ilmiy asoslari va muammolari” ilmiy tadqiqot markazi

Korporativ sug‘urta ish beruvchilarning daromadlari hisobidan shakllantiriladigan ijtimoiy muhofaza tizimi bo‘lib, u xodimlarning ijtimoiy ehtiyojlarini (tibbiy yordam, sog‘lomlashtirish, turar joy, transport va o‘quv xarajatlari, madaniyat sohasidagi xizmatlar, pensiya to‘lovlari) qondirishga yo‘naltiriladi.

Sanab o‘tilgan sug‘urta turlari orasida moliyaviy mablag‘lar hajmi, qamrovining ommaviyligiga va xizmatlarining rang-barangligiga ko‘ra asosiysi majburiy ijtimoiy sug‘urta hisoblanadi (eng avvalo, pensiya, tibbiy sug‘urta, ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar, ishsizlik va boshqa ijtimoiy xatarlardan sug‘urtalashdir). Rivojlangan mamlakatlarda ijtimoiy sug‘urtaning bu turi, odatda ijtimoiy himoya maqsadlari xarajatlarining 60-70 foiziini, YaIMning taxminan 15­20 foizini tashkil etadi.

Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, ijtimoiy sug‘urta tizimi bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy himoyaning asosiy institutlaridan biridir. Shu munosabat bilan xodimlarni ijtimoiy sug‘urta qilish bo‘yicha xarajatlarni ishchi kuchini tiklash va ularning mahsulot tannarxiga kiritish uchun huquqiy tan olinishi (ya’ni, xarajatlarning ushbu turi soliq xarakterini tan olish) muhim ahamiyat kasb etadi.

Har qanday sug‘urta turining mohiyati ijtimoiy xatarning muayyan shakliga ta’sir ko‘rsatuvchi, imkon qadar ko‘p sonli sub’yektlar (yuridik va jismoniy shaxslar) orasida uning salbiy oqibatlarini taqsimlash yordamida moddiy yo‘qotishlar xatarini kamaytirish va o‘rinini qoplashdan iborat. Shu maqsadda mazkur shaxslar moddiy yo‘qotishlarga olib keluvchi sug‘urta holatlari sodir bo‘lganda, maqsadli foydalanish uchun pulli (moddiy) resurslarni shakllantiradi (sug‘urta turlarining tasnifi 6.1-rasmda keltirilgan).

Ijtimoiy sug‘urta shakllari sug‘urtaning himoyalash ob’yektlariga ishlaydigan aholining ish haqi (daromadlari) yo‘qotilishi va davolanish bilan bog‘liq qo‘shimcha xarajatlarning yuzaga kelishi xatariga kiradi. Yollanma mehnat bilan shug‘ullanadigan shaxslarning kelib chiqishi, moddiy ta’minlanmaganligining vujudga kelish sabablari o‘xshash bo‘lgan ijtimoiy munosabat turlari, sub’yektiv tarkibi va doirasi “ijtimoiy xatar” deb ataladigan universal ijtimoiy-iqtisodiy va huquqiy kategoriyaga birlashadi. Ijtimoiy xatar holati quyidagilar oqibatida yuzaga keladi:

• 
  mehnatga layoqatning yo’qolishi (kasallik, baxtsiz hodisa, farzand tug‘ilishi va uni parvarishlash, keksalik oqibatida);
  
• 
  mehnatga talabning yo‘qligi (ishsizlik).
  

Shu tarzda ijtimoiy xatar deyilganda, ob’yektiv, ijtimoiy ahamiyatli sabablarga ko‘ra ish haqi yoki mehnat daromadining yo‘qotilishi, shuningdek, davolanish va ijtimoiy xizmatlarga qo‘shimcha xarajatlar qilish zarurati paydo bo‘lishi tushuniladi.

Kasallik, nogironlik, ishsizlik tufayli ta’minlanmaganlik, ishlab chiqarish jarayonida qatnasha olmaslik va natijada ish haqidan mahrum bo‘lish hollari individ uchun tasodifiy bo‘lib tuyulsa-da, umuman iqtisodiyot uchun doimiy va ommaviy holatdir.

Ushbu holatlar tufayli ijtimoiy xatarli vaziyatlarning vujudga kelish ehtimoli (bemorlar, nogironlar, halok bo‘lganlar, pensionerlar) miqdor jihatidan va ularning qiymat ko‘rsatkichlari (kasallikning davomiyligi, nogironlik kelib chiqqan o‘rtacha yosh, qonun bilan belgilangan pensiya yoshi) jihatidan ham baholanishi va taxmin qilinishi mumkin.

6.1-rasm. Sug‘urta turlarining tasnifi