O’zbеkistоn хаlq tа’limi vаzirligi

6-ma’ruza: Unli va undosh tovushlarning o‘zaro munosabati.
Unli tovushlar tasnifi va tavsifi


Reja:
1.Unli va undosh tovushlarning farqli tomonlari
2. Unli tovushlar tasnifi
3. Unli tovushlar tavsifi
Foydalangan va mustaqil o‘qishga tavsiya etilayotgan adabiyotlar:1,2,3,4,5,6 va boshqalar.

Nutq tovushlari ikki xil: unli tovushlar, undosh tovushlar. Bular quyidagicha farqlanadi: 1) unli tovushlar hosil bo‘lishida o‘pkadan chiqayotgan havo og`iz bo‘shlig`ida hech qanday to‘siqqa uchramasdan o‘tadi, undosh tovushlarni hosil qilishda esa o‘pkadan chiqayotgan havo og`iz bo‘shlig`ida turli to‘siqlarga uchraydi va buning natijasida shovqin hosil bo‘ladi. 2) unli­ tovushlarni cho‘zib talafuz qilish mumkin, undoshlarni esa cho‘zib talaffuz qilib bo‘lmaydi. 3) unli tovushlar talaffuzida tovush paychalari albatta titraydi, undoshlar talaffuzida esa tovush paychalari titrashi ham (jarangli va sonorlarda), titramasligi ham (jarangsizlarda) mumkin.

Unli tovushlar va ularning tasnifi. Har bir til o‘zining unli tovushlar tizimiga ega. Bu tizim vokalizm deb ataladi. O‘zbek tilidagi unli tovushlar (a, i, o, u, o‘, e) uch tomondan tasnif qilinadi:
1.Tilning gorizontal (yotiq) harakatiga ko‘ra;
Og`iz bo‘shlig`ida eng faol organ tildir. U unli tovushlarni talaffuz qilishda oldinga (tish yoki milkka tomon) va orqaga qarab harakat qiladi. Tilning bu harakati gorizontal harakat hisoblanadi. Shuning uchun unlilar tilning gorizontal harakatiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi:
1) old qator unlilar: a, e, i;
2) orqa qator unlilar: o, o‘, u.
2.Tilning vertikal (tik) harakatiga ko‘ra;
Unli tovushlar talaffuzida tilning tanglayga tomon ko‘tarilishi va tushishi vertikal harakatdir. Bu harakat tufayli og`izning ochilish darajasi har xil bo‘ladi. Chunonchi, i, u unli tovushlarini hosil qilishda til tanglayga yaqin turadi, shuning uchun ham og`izning ochilish darajasi tor bo‘ladi; aksincha, a, o tovushlarini hosil qilishda til tanglaydan ancha uzoqlashadi (quyida turadi), shuning uchun til bilan tanglay o‘rtasidagi oraliq keng bo‘ladi; e, o‘ tovushlarini hosil qilishda esa til bilan tanglay o‘rtasidagi oraliq o‘rtacha (tor ham emas, keng ham emas) bo‘ladi. Ko‘rinadiki, tilning vertikal harakati og`izning ochilish darajasini (tor, keng, o‘rta keng) belgilaydi. SHuning uchun unlilar tilning vertikal harakati (yoki og`izning ochilish darajasi)ga ko‘ra uch guruhga bo‘linadi:
1) yuqori tor unlilar: i, u;
2) o‘rta keng unlilar: e, o‘.
3) quyi keng unlilar: a, o.