O’zbеkistоn хаlq tа’limi vаzirligi

NG tovushi til orqa, portlovchi-sirg`aluvchi, burun, jarangli, sonor undosh tovush bo‘lib, so‘z boshida mutlaqo uchramaydi. So‘z o‘rtasida (yangi, bangi) va oxirida (bodring, ong) keladi.
Q tovushi chuqur til orqa, sof portlovchi, jarangsiz undosh tovush bo‘lib, so‘z boshida (qadr, qovoq, qo‘l), o‘rtasida (oqil, baqir, chuqur ) va oxirida (o‘roq, yo‘q,) keladi. Bu tovush ayrim ko‘p bo‘g`inli so‘zlar oxirida kelganida unli bilan boshlangan qo‘shimchalar qo‘shilsa, g` tovushiga almashadi: quloq+im>qulog`im, to‘yoq+i >tuyog`i. To‘qson, maqtov, maqsad kabi so‘zlarda esa x tovushiga o‘xshab talaffuz qilinadi.
G` tovushi chuqur til orqa, sirg`aluvchi, jarangli undosh tovush bo‘lib, so‘z boshida (g`azab, g`ildirak, g`o‘za), o‘rtasida (dag`al, og`ir, o‘g`ri) va oxirida (tog`, bug`, tig`) keladi.
X tovushi chuqur til orqa, sirg`aluvchi, jarangsiz undosh tovush bo‘lib, so‘z boshida (xabar, xurjun, xol), o‘rtasida (paxta, axir) va oxirida (six, mix) qo‘llanadi.
H tovushi bo‘g`izda hosil qilinadigan, sirg`aluvchi, jarangsiz tovush bo‘lib, so‘z boshida (halol, hikoya, hukumat), o‘rtasida (sayohat, ohu) va oxirida (sayyoh, eh) qo‘llanadi. Bu tovush asosan arab, fors tillaridan o‘zlashgan so‘zlarda uchraydi.
Qo‘sh tovushlar va ularning qo‘llanilishi. Ma’lumki, unli tovushlar so‘zlarni shakllantirishda yakka holda, qo‘sh holatda va ketma-ket holda qo‘llanadi. Unlilarning yakka holatda kelishi o‘zbek tili tabiatiga xos bo‘lib, turli tipdagi ikki unli ketma-ket bir o‘rinda kelishi yoki bir xil unlining bir o‘rinda qo‘sh holda qo‘llanishi (poema, doim, sanoat, taajjub, matbaa) turkiy tillar taraqqiyotining keyingi davrlarida boshqa tillarning ta’siri, xalqlarning o‘zaro aloqasi tufayli paydo bo‘ladi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ao, oa, oi, ia, io kabi turli unlilarning ketma-ket bir o‘rinda kelish hollari mavjud: jamoat, faol, doira.
Bir xil unlilarning aa, uu, ii, oo kabi qo‘sh kelish hollari uchraydi: taalluqli, shuur, badiiy, inshoot. Deyarli barcha undoshlar qo‘sh holatda (g, x, h, g` undoshlari bundan mustasno). qo‘llanadi: qubba, avval, sodda, mijja, lazzat, tayyor, ikki, alla, omma, anneksiya, oppoq, burro, issiq, o‘ttiz, iffat, achchiq, ishshaymoq, to‘qqiz Bu undoshlar talaffuzda ham qo‘sh tarzda aytiladi. Bu hodisa aloqalarning kengayishi tufayli yangi so‘zlar hisobiga boyimoqda: musson, Ana, Emma, milliard, affiks. Qo‘sh unlilar so‘zning o‘rtasida (manfaat), so‘z oxirida (mutolaa), qo‘sh undoshlar esa so‘z boshida (ssenariy), o‘rtasida (qattiq) va oxirida (kongress) qo‘llanadi.
Turkiy tilga turli tipdagi undoshlarning so‘z oxirida ketma-ket (qator) kelishi qo‘sh undoshlarga nisbatan ancha ilgari o‘zlashdi: daraxt, g`isht, payvand, Samarqand, keng, baxt, xursand kabi.
O‘zbek tilida oldin so‘z boshida undoshlarning ketma-ket kelish hollari yo‘q edi, rus tili va boshqa tillarning ta’sirida adabiy tilimizda bu holat ham paydo bo‘ldi: stol, stantsiya, stakan, stul kabi.