O’zbеkistоn хаlq tа’limi vаzirligi

Semema va nutqiy ma'no

Sememaning nutqiy lug'aviy ma'no sifatida voqyelanishi. Semema va nutqiy ma'no munosabati, albatta, boshqa lisoniy birliklarda bo'lgani kabi, dialektikaning umumiylik — xususiylik, mohiyat va hodisa, imkoniyat va voqelik, sabab va oqibat, umuman olganda, zot va tajalli dialektikasini o'zida aks ettiradi. Shuningdek, barcha lisoniy birliklar va ularning nutqiy voqyelanishlarida kuzatilgan tayyor — tayyor emas, ijtimoiy —individual, cheklangan — cheksiz, barqaror — beqaror, takror — betakror umum nisbatli belgilari semema va nutqiy ma'no munosabatida o'ziga xos tarzda tajallilanadi.

Sememaning tayyor va nutqiy ma'noning tayyor emasligi. Sememaning asosiy xususiyati, uning til jamiyati a'zolari ongida tayyor holda ekanligidir. Demak, semema ma'lum bir qonuniyat yoki qolipning mahsuli yoki hosilasi emas.
Masalan. kitob leksemasiga xos «varaqlardan tashkil topgan, muqovalangan, bosma yoki qo'lyozma holdagi davriy bo'lmagan o'quv quroli», shod leksemasining «jonli predmet emotsional holatining ijobiy darajasini ifodalovchi baho sifati», o'qimoq leksemasining «harflarni urishtirib, ma'nosini o'qishga intilish harakatini ifodalovchi fe'l» sememalari kishi ongida nutqiy ma'no sifatida namoyon bo'lish uchun taxt turadi. So'zlovchi hech qachon semema yaratmaydi. Nutqiy ma'no esa muayyan sintaktik qurshovda nutq sharoiti va so'zlovchining kommunikativ niyatiga mos ravishda yuzaga keltiriladi. Masalan, U birinchi sinfda bo'lsa —da, matnni tez va ravon o'qiydi gapida o'qimoq leksemasining sememasi ushbu holat uchun shu nutq jarayonning o'zidayoq hosil qilinadi. Bunda voqelangan uutqiy ma'no sememadan harakatning kimgadir tegishliligi, «tez va ravon ekanligi»_f «harakatning matn ustida amalga oshayotganligi» kabi xususiy belgilari bilan farqlanadi. Bu belgilar sememada aks etmagan bo'lib, nutq jarayonida hosil qilingan. Nutqiy ma'noning tayyor emasligi, ayniqsa, sememaning nutqiy ma'nosi so'zlarda ko'chma ma'no sifatida voqelanishlarida yanada yorqinroq namoyon bo'ladi. U paxta termas, hasharchilarga suvchi edi gapidagi suvchi so'zining ma'nosi nutqiy bo'lib, uni «suv tashish va yetkazib berish bilan shug'ullanuvchi kishi» tarzida tasvirlash mumkin.
Bu nutqiy ma'no suv so'ziga — chi qo'shimchasini qo'shish asosida suv leksemasi sememasini juz'iylashtirib hosil qilingan mazkur ma'no nutq jarayoni mahsulidir.
Sememaning ko'chma ma'no sifatida qo'Ilanishida nutqiy ma'noning tayyor emasligi belgisi aniqroq ko'zga tashlanadi. Qushedim, qanotimni qayirdilar gapidagi qanot so'zida semema shu tarzda juz'iylashganki, lining atash semalari so'nib, semema butunlay sifat o'zgarishiga uchragan. Bu «o'zgargan» holat ham sof nutqiy jarayon mahsuli bo'lib, bungacha u tayyor holda emas edi.
Sememaning takrorlanuvchanligi va nutqiy ma'noning betakrorligi. Semema o'zining barcha nutqiy ko'rinishlari uchun asos bo'lib, har bir qo'llanishida, uning juz'iylashgan va matn, nutq sharoiti, so'zlovchining maqsadiga bo'ysungan holati kuzatiladi. o'qimoq leksemasining zikr etilgan sememasidagi «harflarni urishtirib ma'nosini tushunishga intilish» «boshqa nolug'aviy vositalar tajallilari bilan» to'ymgan holda takrorlanaveradi. Biroq uning nutqiy ko'rinishi har bir qo'llanishda o'ziga xosdir. Chunki nutqiy ma'no ma'lum qo'llanishda boshqa morfemani, sintaktik va uslubiy vositalar bilan yaxlitlik kasb etib, aniq makon va zamonda namoyon bo'ladi, bu yaxlitlik aynan shu nolug'aviy vositalar bilan butunlikda boshqa o'rindagi qo'llanishda hech bo'lmaganda makon va zamon bilan farqlanishi, uning betakrorligini ko'rsatadi.
Sememaning barqarorligi va nutqiy rna'noning o'tkinchi, vaqtinchaligi. Semema va nutqiy ma'no munosabatining yuqoridagi tavsiflaridan ulaming barqarorlik — beqarorlik belgilari kelib chiqadi. Semema barqaror va o'zgarmas bo'lib, uning ko'rinishi bo'lgan nutqiy ma'no o'zgaruvchan va o'tkinchidir. Bir qarashda nutqiy ma'noning takrorlanmas ekanligi, uning o'zgarmas, bir holatdan ikkinchi holatga o'tmas holatidek tasawur uyg'otadi.
Aslida nutqiy ma'noning barqarorligi deganda uning o'tkinchiligi va «oniy»ligi nazarda tutiladi.
Sememaning cheklanganligi va nutqiy ma'noning cheksizligi. Monosemantik leksemalarning bir va polisemantik leksemalarning bir nechta (bu ham sanoqli) sememasi bo'lib, u nutqiy voqelanganda cheksizlik kasb etadi. Har bir qo'llanishdagi nutqiy ma'no o'ziga xos va qaytarilmas alohidalikdir.
Nutqiy ma'no qanchalik cheksizlik kasb etmasin, uning asosidagi semema bittaligicha qolaveradi.
Sememaning ijtimoiyligi va nutqiy ma'noning individualligi, Semema ijtimoiy shartlangan bo'lib, u til jamiyati a'zolarining umummehnati mahsuli va shu til jamiyati a'zolari uchun birday umumiydir. Nutqiy ma'no esa har bir so'zlovchi uchun o'ziga xos — individualdir.
Sememaning grammatik ma'no sifatida voqelanishi. Ayrim leksemalarning nomustaqil leksema sifatida voqelanishida sememalarning o'z muayyanligini kuchsizlantirishini, sememaning grammatik ma'no sifatida voqelanishini ko'rish mumkin. Quyida qaramoq leksemasining ikki ma'nosini qiyoslashga harakat qilamiz. 1. Hamdam dadasiga qaragancha uzoq tikilib qoldi. (AQahhor). 2, Menga qara, xotin, — dedi Hoji jiddiy tusda. O'zbek oyim qaradi. (A.Oodiriy). 3.Bu juvon menga qarab kelar edi. (F.Fulom). 4. Dehqonlar to'dasi qishloqqa qarab yurdi (S.Ahmad). 5. Yashirin xabarlarga va ba'zi alomatlarga qaraganda, Badiuzzamon Astrobodda isyon ko'tarish fikrlari bilan ovora bo'layotgani haqida gapirdi. (Oybek).
1 — , 2— gaplarda qaramoq leksemasming «ko'rish uchun ko'zni biror tomonga, narsa yoki kimsaga yo'naltirmoq» sememasining nutqiy lug'aviy ma'no sifatidagi voqelanishi kuzatiladi. Bu semema keyingi gaplarda o'zining «ko'rish uchun» semasini 0 (nol) darajagacha kuchsizlantiradi va qolgan semalar ma'lum darajada susayib, «harakat yo'nalgan tomon»: (4 —gap)» «ayirib ko'rsatmoq», «ta'kidlash», shuningdek, «qiyoslash», «solishtirish» ma'nolarini bildiradi. qaramoq leksemasi ko'rmoq leksemasi bilan ma'nodosh bo'lganligi bois, ular sememalarining grammatik ma'noga aylangan ko'rinishlarida ham mazkur ma'nodoshlik ma'lum darajada saqlangan bo'ladi, Qiyoslang: «Olmaga qaraganda non shirin — olmadan ko'ra non shirin». Ko'rinadiki, qaramoq leksemasi ko'makchi vazifasida qo'llanganda uning sememasi taTkibidagi «yo'naltirmoq» semasi lisoniy va nutqiy hodisalarni bog'lash vazifasini o'taydi. Boshqacha aytganda, qaramoq ko'makchisining qaramoq leksemasi hosilasi ekanligiga ishora qilib turadi.
Mustaqil leksemalaming nomustaqil so'z sifatida qo'llanishlarida nutqiy ma'nolaming o'zlari mansub semalar bilan bog'lanishlari kuchli yoki kuchsiz bo'lishi mumkin. Bu, ayniqsa, ko'makchi fe'l vazifasida kelgan leksemalarda yaqqol ko'zga tashlanadi. Qiyoslang: 1. Elmurod dunyo xabarlaridan o'qib bera boshladi. (P.Tursun.) 2. May oyining hayotbaxsh quyoshi o'zining erkalovchi, zarrin nurlarini alanga sochib yotibdi. (X-Ziyoxonova). 3. Siz o'qishga ketayotganingizda daraxtlarga o'zim qarab tursam. (Sh.Rashidov). 4. To'y qiziganda yana bir baloni boshlab yurma, —deb To'lomat mo'ylov Qo'chqorga qo*l cho'zdi. 5. Hali u yerda, hali bu yerda yangi tug'iiayotgan qo'zilar cho'ponlarni shoshirib qo'ygan, ularda tinirn yo'q (Ch.Aytmatov). 6. Sen mendan har qancha xafa bo'lsang ham, ko'nglimga tugib qo'yganimni endi aytib solmasam_F iloji yo'q. (AQahhor). Ko'rinib turibdiki, ayrim qo'llanishlarda (1 —, 2—, 3 — , 4) so'zlarning grammatik ma'nolari leksemalaming sememalari bilan semantik bog'lanishlarga ega. Ba'zilarida esa (5 — , 6) ko'makchi fe'llar (qo'ygan, solmasam) o'z grammatik ma'nolaridan qariyb uzilgan. Asos leksemalar sememalarining grammatik ma'nolarda qoldirgan «iz»lari sezilarsiz darajadadir.
Sememalarning nutqiy grammatik ma'no sifatida yuzaga chiqishdagi sememaning grammatikalizatsiyalashuvi hodisasi alohida tadqiqoj, manbai bo'lishi kerak.
Demak, sememaning nutqiy voqelanishi deganda uning nafaqat nutqiy lug'aviy ma'no, balki nutqiy grammatik ma'no sifatida voqelanishi ham nazarda tutilishi lozim.