O‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya va sport universiteti

Adabiy til – 
har qaysi xalq va millat ma’naviyatida ulkan ahamiyat kasb 
etadigan, uning ruhiy olamini moddiy shaklda yuzaga chiqarish va umumbashariy 
taraqqiyot uchun xizmat qildirish, el-yurtni birlashtirish, o‘zlikni anglashda muhim 
vosita bo‘ladigan buyuk ijtimoiy hodisa. Adabiy til umumxalq tilining sayqallangan, 
fonetik va grammatik juhatdan shu xalq shevalaridagi eng yaxshi xususiyatlarni 
o‘zida mujassam etib, hamma uchun tushunarli va ma’qul me’yorga solingan 
umummilliy muloqot vositasidir. Taraqqiyot jarayonida adabiy til o‘zgarib, 
takomillashib boradi.Istiqlol davrida adabiy tilning ma’naviy hayotimizdagi o‘rni va 
ahamiyati tobora ortib bormoqda. Ayniqsa, 1989-yil 21-oktabrda o‘zbek tiliga davlat 
tili maqomining berilishi adabiy tilimiz rivojida mutlaqo yangi sahifa bo‘ldi. Hozirgi 
o‘zbek tili – turkiy tillarning qarluq guruhiga mansub bo‘lib, O‘zbekistonda, 
shuningdek, Afg‘oniston, Tojikiston, Qirg‘iziston, Qozog‘iston, Turkmaniston, 
Rossiya, Turkiya, Saudiya Arabistoni, Xitoy, AQSH, Germaniya va boshqa 
mamlakatlarda tarqalgan. 
O‘zbek tili qipchoq, o‘g‘uz, qarluq-chigil-uyg‘ur kabi 3 ta til birligi sifatida 
shakllanib, murakkab dialektal tarkibi bilan ajralib turadi. 
Unda 3 ta asosiy lahja bor, bular:
1) qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi; 
2) qipchoq lahjasi; 
3) o‘g‘uz lahjasi. 
Bu lahjalar tarkibidagi ko’plab shevalar fonetik, leksik va qisman morfologik 
jihatdan o‘zaro farqlansa-da, ularning barchasi ham milliy O‘zbek tilining, adabiy 
o‘zbek tilining shakllanishida muayyan darajada ishtirok etgan. O‘zbek tilining 
lahjalari orasida, odatda, qarluq-chigil lahjasi hamda uning tarkibiga kirivchi shevalar 
(Toshkent, Andijon, Farg‘ona, Namangan, Qo‘qon, Jizzax, Samarqand, 
Kattaqo‘rg‘on, Buxoro, Qarshi, O‘sh, Marg‘ilon, Jalolobod va boshqa shaharlarning 

---

16 
shevalari) o‘zbek adabiy tilining tayanch shevalari hisoblanadi. O‘zbek adabiy 
tilining me’yorlarini belgilashdaToshkent shevasi fonetik jihatdan, Farg‘ona, Andijon 
shevalari morfologik jihatdan tayanch shevalar deb olingan. 
Turkiy xalqlar uchun mushtarak obida hisoblangan O‘rxun-Yenisey tosh 
bitiklari, O‘rta Osiyo turkiy xalqlarining umumiy adabiy tili namunalari bo‘lgan 
“Devonu lug‘otit turk”, “Qutadg‘u bilig” kabi o‘lmas asarlar o‘zbek xalqining 
dastlabki yozma yodgorliklari hisoblanadi. Eski o‘zbek adabiy tilining shakllanishi 
XIV asr oxirlari va XV asrga to‘g‘ri keladi. Bu davr adabiy tilining shakllanishi va 
rivojlanishida buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiyning hissasi beqiyosdir. 
O‘zbek adabiy tili Lutfiy, Sakkokiy, Navoiy, Bobur ijodi bilan boshlanib, Ogahiy, 
Furqat, Muqimiylar ijodida rivojlandi, sayqal topdi. 
1993-yil 2-sentabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi “Lotin yozuviga 
asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida” Qonunni qabul qildi. Ushbu 
qonun 1995-yil 6-mayda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tegishli 
o‘zgartirishlar bilan qayta qabul qilindi.