O’zbekiston davlat jismoniy tarbiya va sport universiteti adaptiv jismoniy tarbiya va sport kafedrasi

Sog‘lomlashtirish omillarida 
jismoniy barkamol avlod tarbiyasi va uning kamoloti, 
barqaror turmush tarzi madaniyati orqali yo‘lga qo‘yiladi. Unga asosiy mezon bo‘lib 
individning salomatlik darajasi olinadi. Sog‘lomlik, salomatlik esa inson jismining 
kamolotiga borib taqaladi va uning tamal toshini qo‘yish biologik yoshining ilk 
davridan amalga oshiriladi. 
Ulug‘ maqsadlarga erishish, farovon turmush, inson zotiga munosib hayot barpo 
etish, avvalo mavjud jamiyat a’zolari – komillikka intilayotgan kelajagimiz, yosh 
avlodga bog‘liq.
Sog‘lom turmush, faol optimal harakat faolligi o‘zining nazariy asoslariga ega, 
lekin bu muammo hozirgi kungacha to‘liq o‘rganilmagan. Umumiy va maxsus 
adabiyotlarning taxlili va mustaqilligimizdan keyingi davrda o‘tkazilgan ilmiy 
tadqiqotlarning taxliliy natijalari mavzu bo‘yicha fundamental tadqiqotlar o‘tkazish 
lozimligini qo‘rsatmoqda. Jismoniy madaniyati tarkibidagi sog‘lomlashtirish 
mashg‘ulotlarining nazariy va amaliy asoslariga oid bilimlar, amaliy malakalar 
jamiyat a’zosini sog‘lom turmush tarzi jismoniy madaniyatiga egaligidan dalolat 
berishi jismoniy madaniyatga egalilikning belgisi ekanligi isbotlangan. 
Mustaqilligimizgacha bo‘lgan davrida jismoniy madaniyat va sportni kundalik 
turmush tarziga singdirish maqsadida qator yillar davomida davlat dasturlari, 
ko‘rsatmalari, farmoyishlar chiqarilgan bo‘lishiga qaramay bu siyosat o‘zining 
natijasini bermadi. Bunga sabab qilib individni, jamiyat a’zosining ongiga “kasal 
bo‘lsang davlat o‘zi qaraydi” yoki “sog‘ligim faqat meni ishim emas” deb 
tashqaridan bo‘ladigan yordamga tayanish, boqimandalikni jamiyat hayotida keng 
o‘rin olganligini mahsuli deb qarasak to‘g‘ri bo‘ladi. 
Mamlakatimizda iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy jihatdan asoslangan 
o‘ziga xos, mos turmush tarzi madaniyati tarkib topmoqda. Bu madaniyatning 
tarkibiy qismi turli xildagi mashg‘ulotlar bilan bog‘liq. Bunday taraqqiyotni 
belgilovchi muhim omil sog‘lom madaniy hayot, uning tarkibidagi millat 
salomatligidir. Boylik sanalgan salomatlikni saqlashda sog‘lomlashtirish 
mashg‘ulotlarini ahamiyati beqiyos.
 
Bugungi kunda texnik vositalarning shiddat bilan 
rivojlanib borishi, yuksalishga sabab bo‘layotgan bo‘lsa, boshqa tarafdan kam 

---

26 
harakatchanlik va kam harakatchanlik bilan kelib chiqadigan ko‘plab kasalliklarni 
ko‘payib ketishiga sabab bo‘lmoqda. Sog‘lomlashtirish mashg‘ulotlari o‘zining 
mazmun mohiyati bilan sog‘lom turmush tarzi jismoniy madaniyati tarkibida vosita 
tarzida munosib o‘ringa ega bo‘lib, jamiyat a’zolarini organizimini kundalik hayotiy 
faoliyatiga tayyorlash, shu faoliyat uchun zaruriy biologik quvvatni yuzaga keltirish 
va ulardan aqliy, jismoniy mehnat jarayonida foydalanishni nazarda tutadi. Bu 
mashg‘ulotlar inson hayotiy faoliyati davomidagi maqsadli mashg‘ulotlardan 
farqlanadi. Shuning uchun ham sog‘lomlashtirish mashg‘ulotlarining vositalari va 
ulardan foydalanish nazariyasi va ularni amaliyotda qo‘llaydigan vositalarni 
turkumlash, tizimga solish va amaliyotga tavsiya etish muhim. Barqaror turmush tarzi 
madaniyatini sog‘lom asosga qurish fenomeni antik davrdan to shu kungacha turli 
mazmundagi ilmiy-nazariy ta’riflari va talqinlariga ega. Uni hozirgi kundagi 
ta’rifining tarkibiy qismida sog‘lom turmush tarzi jismoniy madaniyati va uning 
mashg‘ulotlari, ularning asosiy Sport Mashg‘ulotlari o‘zining munosib jihatlari bilan 
barkamol avlod tarbiyasini amalga oshirishda etakchi vositalaridan biri sifatida 
hizmat qilmoqda. 
Jamiyatimizning salomatligi, uzoq umr ko‘rishi, uning jismi a’zolarining 
yuqori ishchanlikda faoliyat ko‘rsatishi uning organizmini mashqlanganligi bilan 
bog‘liq. Mashqlanish darajasi esa jamiyat a’zosi o‘zi uchun dinamik striativga 
aylantirgan sog‘lomlashtirish mashg‘ulotlari jarayoni bilan bog‘liq va bu muammo 
mustaqillik yillarida o‘zining muhimligi bilan davlatimiz rahbariyati va hukumatimiz 
siyosatida ustivor yo‘nalish bo‘lib qolaveradi. 
Rivojlangan mamlakatlardagi kasal bo‘lmagan, sog‘ligini bir maromda uzoq 
ushlay olgan kasb egasiga ishlab chiqarish korxonasi qo‘shimcha moddiy 
rag‘batlantirishlar qilishi haqidagi matbuot, radio, televideniyalarning axborotlari biz 
“boqimandalar”da boshqacharoq tushunchalarni yuzaga keltirgan. Chunki yuqori 
malakali ishchi, kasb egasini vaqtincha mehnat faoliyatini to‘xtatishidan ish beruvchi 
mahsulot sifatini buzilishidan yuzaga keladigan moliyaviy ziyon ko‘rishi uni 
qoniqtirmagan. Chunki kasallangan yuqori malakali ishchini nisbatan malakasizrog‘i 
bilan almashtirishga to‘g‘ri kelgan. SHunga ko‘ra salomatligini uzoq vaqt bir 

---

27 
maromda ushlash rag‘batlantirilgan. Bunday natijaga erishish rivojlangan 
mamlakatlardagi 
STT 
jismoniy 
madaniyat 
tarkibidagi 
sog‘lomlashtirish 
mashg‘ulotlarini xar bir individ uchun odatga aylanish darajasiga borib etganligidir. 
Biz qo‘l urgan mavzu aynan shu muammo – inson organizmini uzoq umri davomida 
egalik qilishi lozim bo‘lgan salomatligini bir maromda, kasalliklarga yo‘liqmay 
tashqi muhitning zararli, noxush oqibatlariga qarshi tura olishi, uning jisman 
immunitetini oshirishni vosita va metodlarini o‘z ichiga olgan “Sog‘lomlashtirish 
mashg‘ulotlarining nazariy asoslari” bilan bog‘liq. Shug‘ullanuvchining funksional 
xolatini lozim bo‘lgan darajada, vositalarning mazmuni, mashg‘ulotlardagi 
mashqlanish vositalarining shakllari, tashkillash usuliyoti, shuningdek, ularning 
umumiy qoida va qonuniyatlariga oid hamda mashg‘ulotlarning strukturasi va nazariy 
bilimlari xozirgi kungacha tizimga solinmagan. Unda xar kim o‘zicha ilmiy asossiz 
foydalanadi. Oqibati ko‘p o‘tmay shug‘ullanishni foydasiz degan xulosa bilan 
mashqlanishni to‘xtatadi. Ulardan foydalanishning mazmuni, tashkillash shakllari, 
vositalaridan foydalanish metodikasi, prinsiplari bilan bir-birlaridan farqlanadi hamda 
ularning maqsadi va vazifalarining yo‘nalishi ham boshqacha. 
Sport 
mashg‘uloti, keyinchalik sog‘lomlashtirish mashg‘ulotlarining 
asoschilari sifatida rusiy zabon olimlari V.V.Gorinevskiy, K.X.Grantin o‘tgan asrning 
50-yillarida, A.D.Novikov, A.A.Ter-Ovanesyan, N.G.Ozolin, L.P.Matveevlar tan 
olinadi va ular to‘plagan mashg‘ulotlarga oid nazariy bilimlar hozirgi kungacha o‘z 
ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Ayniqsa, L.P.Matveev, A.A.Ter-Ovanesyanning 
fundamental tadqiqotlari sport mashg‘ulotsi vositalarini katta sportdagi 
shug‘ullanuvchilar organizmga ta’siri, uning ijobiy va salbiy tomonlarini tadqiqotiga 
bag‘ishlangan. 
Sport mashg‘uloti, optimal ratsional harakat faolligi, sog‘lomlashtirish va 
davolash jismoniy madaniyatiga oid tadqiqotlarning biologiya yo‘nalishi bo‘yicha 
A.N.Krestovnikov, I.A.Bernshteyn, V.S.Farfel, S.P.Letunov, N.V.Zamkinlarning 
tadqiqotlari ahamiyatga loyiq, hozirda ulardan mutaxassislar o‘zlarining o‘quv- 
mashg‘ulotlarida foydalanmoqdalar. YUqori malakali sportchilar sport mashg‘uloti 
muammolari bilan etakchi olimlar K.V.Grodopolov, S.V.Keller, M.YA.Nabatnikova, 

---

28 
S.V.Vaysexovskiy, A.N.Vorobyovlar shug‘ullanib, sport mahoratini oshirish 
nazariyasi va uslubiyotiga ahamiyatli darajadagi nazariy bilimlar zahirasini 
boyitdilar. Qator kasalliklarni oldini olishda turli harakatlardan vosita sifatida 
foydalanish haqida bobokalonimiz Abu Ali ibn Sino o‘z davridan boshlab ilmiy-
nazariy tadqiqotlar, ayrim fikrlar hozirgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Chunki 
inson organizmini kasallanishini oldini olishda sog‘lomlashtirishda jarayoni 
harakatlarsiz kechmasligi, ularni organizmga funksional ta’sir hozirgacha 
o‘rganilmoqda. 
Markaziy asab tizimiga jismoniy mashqlarni vosita sifatida sog‘lomlashtirish 
ta’siri XIX asrdayoq o‘rganib bo‘lingan. Akademiklar I.M.Sechenov va I.A.Pavlovlar 
mushaklar ishlagan paytda miyaga keladigan impulslar bosh miya po‘stloq qismida 
sodir bo‘ladigan jarayonlarga katta ta’sir qilishini isbotlaganlar.
Sog‘lomlashtirish mashg‘ulotlarining vositalarini asosiy maqsadi muskullarni 
faol ishlatish bo‘lib u o‘ta muhim. Mashg‘ulotlar orqali optimal jismoniy tarbiya 
vositalari orqali harakatlarni salomatlikka ijobiy ta’siri nimada ekanligiga Rossiya 
federatsiyasining akademigi Yu.I.Evseevning tadqiqotlari - “Ishlayotgan mushaklar, 
muskullar, impulslar potogini yuzaga keltirishi nazariyasi” bilan javob berdi. Bu 
impulslar shug‘ullanuvchi organizmida modda almashinuvi, nerv tizimi va boshqa 
barcha organlar faoliyatini stimullashi, to‘qimalarni esa kisloroddan foydalanish 
holatini yaxshilashi, vujudimizda ortiqcha yog‘ hosil bo‘lishi va to‘planishiga yo‘l 
qo‘ymasligi hamda organizmni tashqi muhitning zararli ta’sirlaridan himoyalanish 
xususiyatini kuchaytirishi mumkinligini aniqladi. 
Sog‘lomlashtirish mashg‘ulotlari orqali skelet mushaklarining faoliyatini 
yo‘lga qo‘yish bilan ichki organlarimiz hizmatini yaxshilanishi va ularning faoliyati 
bilan bog‘liqligi haqidagi nazariyaning – “motor visserial reflekslar”ni 
(M.R.Mogendovich) isbotlab yuzaga kelgan mushaklardagi, paylarda, suyaklarga 
mushaklarni “bog‘lovchi”lardagi mavjud mikroskopik ko‘rinishga ega bo‘lgan nerv 
tolalari vositasida markaziy nerv tizimi orqali harakatidan yuzaga kelgan ma’lum 
chastotadagi impulslarni (quvvatni) ichki organlarga uzatishi bilan ularning 
faoliyatiga ijobiy ta’sir qilishini asosladi. Agar, harakat faoliyatiga jalb qilingan 

---

29 
mushaklar guruhi etarli darajadagi tonusga taranglikka yoki lozim bo‘lgan darajadagi 
rivojlanganlikka, jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘lmasa yuzaga keladigan 
impulslarning ichki organlarimizga ta’sir kuchi sust bo‘lishi va bu bilan organlarimiz 
ishini normal kechishiga salbiy ta’sir qilishi mumkinligi e’tiborga olinib 
sog‘lomlashtirish mashg‘ulotlarining vositalaridan foydalanish jamiyat a’zolarini 
turmush tarziga singdirilishi etakchi muammo sifatida mavjud.
Harakatlanishning vositalaridan foydalanishning ahamiyati, foydasi va uni 
mazasiga tushunganlardan biri mashhur matematik Gauss yoki undan ham mashhur 
tibbiy sinovchi Germon Gelm Goli faqat yurish, oddiy qadamlab, ma’lum sur’atda 
yurish mashqi haqida: «yalt etgan, to‘satdan paydo bo‘lgan fikr» har doim 
kutilmaganda, albatta yozuv stolida emas, miya charchab, jisman horiganda emas, 
jismonan bardamlik, kayfiyat ko‘tarinkiligi yuqori bo‘lgan paytda yuzaga keladi. 
Ayniqsa, («yalt» etish, to‘satdan, «chaqmoq»dek paydo bo‘lish) quyosh porlab, 
ko‘m-ko‘k tog‘ manzarasi qalbni oshufta qilib, asta-sekin tog‘ bag‘irlab yuqoriga 
ko‘tarilayotgan paytingizda yuzaga keladi» deb yozadi. 
Jan-Jak Russo esa «YUrish fikrimni ma’lum darajada ilhom-lantiradi, 
vujudimga ko‘tarinkilik beradi. Tinch bo‘lsam, aytarli fikrlay olmayman, mening 
tanam harakatda bo‘lishi shart, shundagina aqlim ham harakatlana boshlaydi» deb 
mashqlanish haqida fikr bildirgan (14).
Kasbi adabiyotchi, shoir, yozuvchi Geni Gyote: «Fikrlash sohasidagi barcha 
eng qimmatli, uni ifodalashning yanada olijanob usullari menga piyoda 
yurayotganimda keladi» degan. A.S.Pushkin Sarskoe Selodan - Peterburggacha 
kamida 30 verst piyoda yurgan. 
YUrish mashqi STT mashg‘uloti vositasi sifatida moddiy ne’mat talab qilmaydigan, 
bebaho, hech narsaga almashinmaydigan sog‘lom turmush tarzi jismoniy 
madaniyatining eng qulay vositasi sifatida hozirgi kungacha qaralgan va bundan 
keyin ham unga eng oddiy vosita deb qaraladi. Albatta, sport formasini kiyib yurish 
shart emas, har kunlik kiyim bilan yursa ham bo‘ladi. 
Fransuz yozuvchisi Jorj Simenon “Men qaerda bo‘lishimdan qat’iy nazar, juda 
ko‘p yuraman, mening ijodiy jarayonim yurish paytida, faqat yurish paytidagi issiq, 

---

30 
sovuq, loy, tuman va hokazolarni hidlash, his qilish orqali eshitish, uzuq-yuluq 
gaplarni ilg‘ab qolish, biroz bo‘lsa ham ilg‘ab qolingan ohanglarda obrazim yuzini, 
ko‘zim oldida jilvalantiraman, to‘ldiraman” degan. Qalb uchun, yorqin ijodiy aql 
uchun – tetik, maromli (bir xil sur’atda), hormay yurish paytida a’lo darajada 
fikrlanadi. 
Sog‘lom turmush tarzi jismoniy madaniyatining oddiygina, eng sodda harakat 
akti «yurish» mashqi eng oddiy sport mashg‘uloti vositasi ekanligi va u haqida ancha 
ijobiy fikrlar mavjudligi, jismining kamoloti uchun qo‘yilgan talablar, uni qondirish 
borasida ulug‘ bobolarimiz, sharq allomalari, fozilu fuzalolarining aytganlari va 
bajarganlari to‘g‘risida alohida to‘plamlar yozish mumkin. 
Sog‘lomlashtirish mashg‘ulotlari, ularning vositalari, usuliyotlariga oid adabiyotlar, 
asosliy ilmiy-tadqiqotlarni esa nazariy tahlilimiz davomida uchratmadik. Eng oddiy, 
regional xususiyatlarimizni hisobga olib foydalanishimiz mumkin bo‘lgan vositalarni 
qo‘llash orqali o‘tkaziladigan Sport Mashg‘ulotlarini tashkillashinining fundamental 
nazariy asoslari yaratilmagan.