O‘zbеkiston davlat jahon tillari univеrsitеti

 

I bobga xulosa 

 

       Fonetika deganda eng quyi lisoniy sath ham, tilshunoslikning shu sathni o'rganadigan 

soxasi ham tushuniladi. Fonetika grekcha  phonetics -  “tovushga, ovozga hos” ma'nosini 

anglatadi va tilshunoslikning boshqa sohalaridan farqli  o'rganish manbaining funksional 

tomoninigina  emas,  balki  nutq  tovushini  hosil  qiluvchi  talaffuz  apparatini,  shuningdek, 

ularning  akustik  hossasini  va  til  sohiblari  tomonidan  qabul  qilinishini  ham  tadqiq  etadi. 

Mazkur  sath    nutqdagi  tovush  o'zgarishlari  va  almashinishini,  urg’u,  nutq  ohangi    va 

uning turlarini ham o'rganadi. 

---

34 

 

 

 

Fonologiya (grekcha phone - «tovush», logos - «ta'limot») atamasi tilshunoslikda  

XIX    asr  ohirida  nutq  tovushining    fiziologik-akustik  (fizik)  tomonidan  funksional 

(lingvistik)  tomonini  farqlash  ehtiyoji  bilan  paydo  bo'ldi.  Fonologiya  til  tovush 

qurilishining  strukturaviy    va  funkcional qonuniyatini o'rganuvchi  soha  bo'lib,  semiotik 

(ishoraviy) tizim sifatida nutqni  akustik-artikulyasion jihatda o'rganishi bilan fonetikadan 

farqlanadi. Nutq  jarayonida real talaffuz qilingan,  quloq bilan eshitiladigan eng kichik 

va boshqa mayda bo’lakka bo’linmaydigan nutq parchasi tovush sanaladi. 

           Bevosita  kuzatishda bir nechta tovushlar orqali talaffuz qilinuvchi so’z va uning 

ma'noli  birliklarini  shakllantirish  va  farqlash  vazifasini  bajarishga  hoslangan,  ketma-

ketlik jihatdan boshqa mayda bo’lakka bo’linmaydigan eng kichik til birligi fonemadir.  

Fonemalar  ikki  va  undan  ortiq    ma'noli  birliklarni  bir-biriga  zidlash  orqali  aniqlanadi. 

Ular  so’zlarning  tarkibida  muayyan  tartibda  keladi    va  ularni  moddiy  tomondan 

shakllantiradi.  Fonema  tildagi o'zidan yuqori bo'lgan birliklarni,  ya'ni so'z, so'z shakllari 

va morfemalarni tashkil etuvchi va ularni farqlashga hizmat  qiluvchi  tilning eng kichik 

birligidir.    Har  bir  fonema  kishi  ongida  umumiy  farqlovchi  xususiyati  asosida  vujudga 

kelgan  maxsus  «akustik  portret»  yoki  «tovush  obrazi»  sifatida  yashaydi.  Bu  farqlovchi 

belgi  tovushning  artikulyasion  va  akustik  belgisi  asosida  vujudga  keladi  va 

barqarorlashadi. 

Hozirgi  kunga  kelib    tilshunoslikda    tillar    tovush    sistemalarini  o’rganuvchi  ikki  ilm  - 

fonetika va fonologiyaning harakatda bo’lishi yangi tadqiqot va nazariyalarning vujudga 

kelishiga  sababchi  bo’ldi  va,  eng  muhimi,  tillarga  o’qitishning  metod  va  uslublarini 

boyitdi. 

Ingliz tilida 24ta konsonant mavjuddir va ularga [b], [ p],  [t],  [s],  [k],  [g], [n], [ƞ],  [l], 

[m], [h], [v], [d],  [z], [ ʃ], [Ʒ], [tʃ], [dƷ], [w], [r], [j], [θ], [ð], [f] tovushlari kiradi.   Bu 

undosh tovushlar  hosil bo’lish o’rni  va uslubi,   ovoz paydo bo'lishi yoki uning to'siqqa 

uchrashi  hamda      yumshoq  tanglayning  ishtiroki  bo’yicha    tasniflanadi.    Ingliz  tili 

---

35 

 

 

konsonantlari  yozuvda  har  xil  shaklda  ifodalanadiganligi  tufayli,  ularning  o’qilish 

qoidalari 

 

alohida 

 

beriladi.                                                                                                                            

O’zbek    adabiy  tili  konsonantlar  sistemasida  esa  25  tovush  bo’lib,  ular    tovush 

paychalarining harakati va holati, nutq organlari ishtiroki va paydo bo'lish usuliga ko'ra 

guruhlarga ajratiladi.   O’zbek tili konsonantlari yozuvda 23 ta harf bilan ifodalanadi va 

ularning o’qilish qoidalari murakkab emasdir.