30
O’zek tili undosh tovushlar tasnifi
4-jadval
Ovoz
shovqinning
ishtirokiga
ko’ra
Hosil
bo’lish
usuliga
ko’ra
Hosil bo’lish o’rniga ko’ra
Lab tovushlari Til tovushlari
Bo’-
g’iz
Lab-
lab
Lab-
tish
Til
Oldi
Til
O’rta
Til orqa
sayoz chuqur
Jarangli
Portlovchi
b
d, j
g
Jarangsiz
p
T
k
q
Jarangli
Sirg’aluvchi
V
z
y
g’
Jarangsiz
F
s, sh
x
h
Jarangli
Qorishiq
Tovushlar
Jarangsiz
ch
Jarangli
Burun
tovushi
m
n
ng
Yon tovush
l
Totroq
tovush
r
31
O’zbek tili undosh tovushlari tizimida quyidagi fonologik oppozitsiyalar
mavjuddir:
1.Talaffuzda ishtirok etuvchi asosiy nutq a'zosi va to'sikning hosil bo'lish o’rniga
ko'ra: a)labial-til oldi(dental - alveolyar) undoshlar oppozitsiyasi: (p-t), (b-d), (m-n),
(f-s), (v-z), (f-sh), (v-l), (v-r);
b) labial-til o'rta undoshlari oppozisiyasi: (f-y), (v-y); v)labial-til orqa undoshlari
oppozitsiyasi: (p-k), (b-g), (f-x), (v-f);
g) labial- bo'g’iz undoshlari oppozitsiyasi: (f-h),(v-h); d) til oldi- til orqa undoshlari
oppozitsiyalari: (t-k),(t-q),(d-g),(s-x),(z-y), (n-ng);
e) til oldi- bo'g’iz undoshlari oppozisiyalari: (s-h), (z-h), (sh-h), (j-h), (ch-h), (j-h);
2.Artikulyasiya usuli va to'siqning qanday hosil bo'lishiga ko'ra: a) portlovchi-
sirg’aluvchi undoshlar oppozitsiyasi: (p-f),(b-v),(t-s),(d-z),(t-sh),(d-j),(k-x),(g-g’),(k-
x),(k-h),(g-h);
b)
portlovchi-affrikatalar
oppozitsiyasi:
(t-ch),(d-j);
v) sirg’aluvchi-affrikatalar
oppozitsiyasi (sh-ch),(j-j); g) portlovchi-burun sonanti oppozistiyasi: (b-m)k(d-n)k(g-n);
d) sirg’aluvchi- sonant-lar oppozisiyasi: (z-l),(j-r); e) shovqinli sonant - burun sonanti
oppozitsiyasi: (v-m),(ln),(r-n);
j) yon sonant - titroq sonant oppozisiyasi: (l-r).
3.Jarangsiz-jaranglilik belgilariga ko'ra: (p-b),(t-d),(s-z),(f-v),(k-g),(sh-j),(ch-dj),(x-
g’). Bu tizimdagi jaranglilarning barchasi markerli qatorni (shovqinga ovoz
qo'shilganligi uchun), jarangsiz undoshlar esa markersiz qatorni (faqat shovqindan iborat
bo'lganligi uchun) hosil qiladi. Tovush paychalari ishtirokiga ko'ra jarangli undoshlar
qatoriga kiruvchi [m], [n], [ng], [l], [r] ,[y] sonantlari yuqoridagi korrelyasiyaga
kirmaydi, chunki ularning jarangsiz juftlari yo'q[Jalilov, 2011,84].
Shuni ham ta'kidlash kerakki, korrelyasiyalarda oppozisiyalar miqdorining ikki va undan
ortiq bo'lishi shart. Bitta oppozisiyadan korrelyatsiya tarkib topmaydi. Masalan, hozirgi
32
o'zbek adabiy tilidagi [l] va [r] sonantlari yon sonant [l]va titroq sonant [r] oppozitsiyasini
hosil qiladi, ammo o'zbek adabiy tilining fonologik tizimida yon sonant-titroq sonant
zidlanishiga asoslangan boshqa oppozisiyalar yo'q, shuning uchun [l-r] zidlanishi
yakkalangan oppozisiya hisoblanib, korrellyatsiya hosil qilmaydi.
Fonologik o'z ichki xususiyatlariga ko'ra quyidagi turlarga bo'linadi:
a) bir o’lchovli oppozitsiya - bunda farqlanish belgisi faqat shu oppozitsiyaning
ikki a'zosiga xos bo'lib, bu sistemaning boshqa a'zosida uchramaydi. Masalan, jarangli-
jarangsiz belgilari asosida tarkib topgan korrelyatsiyadagi [t-d] oppozitsiyasi bir
o'lchovlidir, chunki bu ikki fonemadagi «til oldi» va «portlovchi» belgilari shu
sistemadagi boshqa oppozitsiyalarga xos emas;
b) ko'p ulchovli oppozitsiya - bunda bir oppozitsiyadagi belgilar shu sistemadagi
boshqa oppozitsiyalarda ham uchraydi. Masalan, jarangli-jarangsiz belgilari asosida
tarkib topgan oppozitsiyalarda «portlash» va «jaranglilik» belgilari bir necha oppozitsiya
vakiliga xos bo'lishi mumkin, masalan, b (portlovchi, jarangli)-d (portlovchi, jarangli)-g
(portlovchi, jarangli) kabi;
v) proportsional oppozitsiyalar - bunda bir sistema ichidagi barcha
oppozitsiyalarning a'zolari o'rtasidagi aloqalar o'zaro o'xshash bo'ladi. Masalan, o'zbek
tilidagi [ p-b] oppozitsiyasidagi jarangsiz-jaranglilik belgilari shu sistemadagi [t-d], [k-g],
[s-z], [sh-j], [ch-j], [f-v], [x-g’] oppozitsiyalariga ham xos;
g) privativ oppozitsiya - bunday oppozitsiyalarning bir a'zosida bo'lgan belgi shu
oppozitsiyaning ikkinchi a'zosida bo'lmaydi: [b-p] oppozitsiyasida [b] dagi jaranglilik
belgisi [p] da yo'q; [t-d], [k-g] oppozitsiyalarida shunday hodisa mavjud;
d) gradual (pog’onali) oppozitsiya - bunday oppozitsiyaning a'zolari o'rtasiga
boshqa (uchinchi) fonemani kiritish mumkin bo'ladi. Masalan, o'zbek tilidagi p (lab-
lab)-k (sayoz til orqa) undoshlari oppozitsiyasi orasiga [t] undoshini (uchinchi a'zoni)
kiritish mumkin, chunki bu tovush ham portlovchi, jarangsiz bo'lib, hosil bo’lish o’rniga
33
ko'ra [p] (labial) va [k] (sayoz til orqa) qatorining o'rtasida joylashadi: [ p-t-k] kabi.
Bunday holat [b-d-g] sistemasida ham mavjud [Nurmonov,2013,586].
Xulosa qilib quyidagilarni aytish mumkin:
a) fonemalar til mexanizmida muhim ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan mustaqil
birliklardir: ular so'z va morfemalarning tovush qobig’ini (ifoda planini) farqlash bilan
birga, shu so'z yoki morfemalarning ma'nolarini farqlash vazifasini ham bajaradi;
b) fonemalarda differensial (farqlanadigan) va integral (farqlanmaydigan) belgilar
mavjud bo'lib, ulardan birinchisi (differensial belgi) fonologik jihatdan relevant belgi,
ikkinchisi (integral belgi) esa fonologik jihatdan norelevant belgi hisoblanadi;
v) ikki fonemaning qarama – qarshi qo'yilayotgan differensial belgilari shu
fonemalarni bitta oppozitsiyaga birlashtiradi, bir farqlanish belgisiga asoslangan ikki va
undan ortiq oppozitsiyalar esa korrelyatsiyalarga uyushadi. Demak, oppozitsiyalardagi
farqlovchi belgilar korrelyatsiyada birlashtiruvchi belgiga aylanadi;
g) korrelyatsiyalar o'z navbatida bir-biri bilan ulanib, bir butun tizimni - fonologik
sistemani hosil qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
