O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti


Amir Temur vafotidan so`ng Temuriylar davlatidagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat



Download 3,29 Mb.
Pdf ko'rish
bet75/164
Sana31.12.2021
Hajmi3,29 Mb.
#200128
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   164
Bog'liq
ingliz tili amalij gramatikasi (1)

Amir Temur vafotidan so`ng Temuriylar davlatidagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat 
 
 
Sohibqiron  Amir  Temur  Xitoyga  qilinayotgan  harbiy  yurish  vaqtida  qattiq  og‘rib, 
1405-yil  18-fevral  kechasi  O`tror  hokimi  Berdibekning  saroyida  vafot  etadi.  O`z  davrining 
mohir  tabiblari  va  ularning  sardori  bo`lmish  taniqli  tabib  Fayzulloh  Tabriziyning  davo-
korlari  buyuk  hukmdor  tanasidagi  og‘irlikka  davo  bo`la  olmadi.  Qazosiga  qadar  ixtiyori 
o`zida  bo`lgan  Sohibqiron  Amir  Temur  o`ziga  voris  va  taxt  valiahdi  etib  nevarasi 
Pirmuhammad  Jahongirni  vasiyat  qilib  qoldiradi.  Amir  Temur  barpo  etgan  buyuk  saltanat 
(jami o`z ichiga 27 ta o`lka va viloyatlarni jam etgan) garchi Temurning mahorati  va kuch-
qudrati  ila  mustahkam  turgan  bo`lsa-da,  lekin  u  ichki  jihatdan  siyosiy  ancha  zaif, 
umumiqtisodiy asosga ega bo`lmagan edi. O`g‘illar, nabiralarga mamlakatni qism-qismlarga 
bo`lib  berilganligi  va  suyurg‘ol  tartibi  ham  Temur  davlati  parokandaligini  kuchaytirar  edi. 


 
142 
Temur  jasadi  Samarqandda  dafn  etilishi  va  motam  marosimlari  tugamasdanoq,  toju-taxt 
uchun shahzodalar o`rtasida o`zaro kurash kuchayib ketdi.  
 
Kobul  va  shimoliy  Hind  mulklarning  hokimi  bo`lmish,  Pirmuhammadni  ko`pchilik 
taxt  egasi  sifatida  ko`rishni  xohlamas  ham  edi.  Buning  ustiga  u  ancha  uzoqda  bo`lib, 
Samarqandga  tezlik  bilan  etib  kelish  uchun  imkoni  ham  yo`q  edi.  Temur  vafotidan  so`ng 
Movarounnahr,  Xuroson,  Eron,  Ozarbayjon,  Iroq  va  boshqa  yerlarda  notinchlik  boshlanib, 
g‘alayonli  vaziyatlar  yuzaga  kela  boshladi.  Sekin  asta  Temur  kuch-qudrati  bilan  barpo 
etilgan  buyuk  saltanatga  putur  yeta  boshladi.  Fosih  Havofiy  Temurdan  so`ng  tirik  qolgan 
uning  o`g‘il  va  nabiralarini  sanab,  jami  ularning  soni  36  taga  etishini  ta’kidlagan  edi. 
Ayniqsa ular orasida Shohruh (1377-1447)ni va uning o`g‘li Ulug‘bek (1394-1449) alohida 
hurmat  bilan  tilga  olib  o`tilgan.  Shu  davr  muarrixlari  taxt  egaligiga  ko`proq  Shohruhni 
ma’qul  ko`rib,  uning  insoniy  sifatlariga  yuqori  baho  berar  edilar.  Shohruh  taxt  egasi 
bo`lishidan avvalroq ham o`zining oqil va ilmli, zukko va taqvodorlik sifatlari bilan hurmat 
qozongan edi. Shuningdek, bu vaqtda Temurning boshqa bir o`g‘li Mironshoh (1366-1408) 
ham hayot bo`lib, u ham asosiy taxt da’vogarlaridan biri hisoblanar edi.  
 
Temurning  sadoqatli  amirlaridan  ko`pchiligi,  jumladan  Shohmalik  va  Shayx 
Nuriddinlar  ham  toju  taxt  Shohruh  Mirzoga  tegishi  tarafdori  edilar.  Shunday  bir  vaqtda 
Mironshoh  Mirzoning  o`g‘li,  shimoliy  yerlar  (Toshkent,  Sayram,  Turkiston)  hokimi  Xalil 
Sulton (1384-1409) shoshilinch ravishda, o`zining ming chog‘li askari bilan 1405 yilning 18 
mart kuni Samarqandni egallaydi va o`zini Movarounnahr hukmdori deb e’lon qiladi. Hatto 
u  Pirmuhammadga  tegishli  Amudaryoning  o`ng  betidagi  yerlarni  ham  o`z  tasarrufida  deb 
e’lon  qiladi.  Avval  boshda  uni  qo`llagan  Movarounnahr  amirlari,  harbiy  sarkardalar  ko`p 
o`tmay  undan  ixloslari  qayta  boshlaydi.  Xalil  Sulton  va  ayniqsa  uning  xotini  Shodimulk 
poytaxtda  ko`plab  nojoiz  ishlarga  izn  berishadi,  Temur  davridayoq  nufuzli  bo`lgan  ba’zi 
amaldor, zodagonlar mulklarini tortib ola boshlashadi.  
 
Davlat  xazinasi  o`z  holicha  sovurila  boshlanib,  hokimiyatga  ko`plab  nomaqbul 
kishilar  kela  boshlaydi.  Shohruh  bilan  birinchi  o`zaro  nizodan  so`ng  Xalil  Sulton  garchi 
uning  oliy  hukmdorlik  huquqini  tan  olsa-da,  Movarounnahr  uning  ixtiyorida  qolajagini 
ma’lum qiladi. Xalil Sultonni Iroq tomonidan boshqa bir kuch otasi Mironshoh Mirzo ham 
qo`llab-quvvatlay  boshlaydi.  Siyosiy  kaltabinlik  yo`lini  tutgan  Xalil  Sultondan  norozilik 
tobora  kuchaya  boshlaydi.  Farg‘ona  hokimi  Amir  Xudoydod  Xalil  Sultonga  qarshi  bosh 
ko`taradi.  Shohruhning sadoqatli  kishisi  bo`lmish Shayx Nuriddin O`tror  hokimi,  o`z ukasi 
bo`lmish  Berdibek  bilan  birga  boshqa  bir  isyon  ko`tarilishiga  sababchi  bo`ladi.  Xalil 
Sultonning  ukasi  Mirzo  Sulton  Husayn  Amudaryo  bo`ylarida  o`z  akasiga  qarshi  bosh 
ko`taradi. Xorazm esa Oltin O`rdalik taniqli sarkarda Amir Idiku o`zbek tomonidan ishg‘ol 
etiladi.  
 
1405-1406-yillarda  Xalil  Sultonning  Shohruh,  Pirmuhammad  qo`shinlari  bilan 
Movarounnahr  taxti  uchun  bir  necha  bor  harbiy  to`qnashuvi  sodir  bo`ladi.  Butun  Temur 
saltanati  o`zaro  toju  taxt  kurashlari  domiga  tortiladi.  Yagona  hisoblangan  saltanat  Shohruh 
boshqarayotgan  Xuroson,  Balxdan  to  Hind  yerlarigacha  bo`lgan  yerlarga  hokim 
Pirmuhammad,  G‘arbiy  eron,  Ozarbayjon,  Iroq  tasarrufida  bo`lgan  Mironshoh  va  uning 
avlodlari  (Umar  Mirzo,  Abu  Bakr)  yerlariga  bo`linib  ketdi.  Movaraunnahr  Xalil  Sultonga 
rasman qarashli deb hisoblansa-da, Turkiston, O`tror, Sayramda Amir Berdibek, Farg‘onada 
esa  Amir  Xudoydod  hukmronlik  qilishar  edi.  Barcha  Temuriylarni  saltanatning  yuragi 
bo`lmish, Movaraunnahrni egallash istagi tark etmas edi.  
 
Movaraunnahr  hokimi  Xalil  Sultonning  o`z  holicha  ish  tutishi,  temuriy  zodagon, 
amirlarning  kamsitilishi,  musulmon  ulamolari,  jumladan  naqshbandiya  tariqatining  taniqli 
shayxi  Muhammad  Porsoning  tahqirlanishi  muxolif  kuchlarning  dushmanligini  kuchaytirib 
yubordi. Shu vaqtning o`zida o`zaro fitna g‘alayonlarning navbatdagi qurbonlari ham paydo 
bo`ladi. 1407  yil 22 fevralda taxt  valiahdi hisoblangan Pirmuhammad o`zining vaziri Pirali 
Toz  tomonidan  suiqasd  natijasida  o`ldiriladi.  (Keyinchalik  o`zini  Pirmuhammadning 


 
143 
“qasoskori” deb e’lon qilgan Shohruh Pirali Tozni  Hirotda qatl etadi). 1408-yil 22-aprelda 
esa qoraqo`yunli turkmanlar bilan jangda hokimiyat uchun boshqa bir da’vogar Mironshoh 
Qora  Yusuf  tomonidan  Ozarbayjon  va  Iroq  uchun  bo`lgan  jangda  o`ldiriladi.  Natijada 
Ozarbayjon va Iroq temuriylar tasarrufidan chiqadi.  
 
1409-yil  boshida  esa  siyosiy  vaziyat  yanada  keskinlashadi.  Amir  Xudoydod  shu 
vaqtda Xalil Sultonni Samarqand yonidagi Sheroz qishlog‘ida mag‘lubiyatga uchratib, uning 
o`zini asirlikka oladi. Xuroson hokimi Shohruh esa o`ziga qarashli bo`lgan Mozandaron va 
Mashhadda,  so`ngra  uning  ilkiga  o`tgan  Seyiston  va  Kirmonda  o`z  hokimiyatini 
mustahkamlaydi. So`ngra butun e’tiborini Movaraunnahrga qaratadi. Sheroz jangidan bir oz 
avval  Shohruh  Xalil  Sultonga  Movaraunnahr  taxti  uchun  jang  qilish  xususida  yorliq  ham 
yuborgan  edi.  Shohruh  saltanat  markazidagi  bedodliklarga  bundan  buyon  befarq  bo`la 
olmasligini e’lon qildi.  1409-yil 25-aprelida u Amudaryodan o`tib Samarqand tomon jadal 
yo`l  oladi.  Xalil  Sultonni  qo`lga  olgan  Amir  Xudoydod  qo`shinlarini  Shohruh  yuborgan 
harbiy  qism  tor-mor  etib,  Xalil  Sultonni  asirlikdan  ozod  qilishadi.  Oliyjanob  insoniylik 
sifatlariga  ega  bo`lgan  temuriy  Shohruh  Mirzo  o`zaro  gina-kudratlarni  unutib,  uni  yaxshi 
kutib oladi. Amir Xudoydod esa mamlakatdan qochib ketadi. 1409-yilning dekabriga qadar 
Shohruh  Mirzo  Movaraunnahrda  tinchlik  osoyishtalik  o`rnatib,  Xalil  Sulton  va  boshqa 
temuriy  shahzodalar  tarafdorlariga  qarshi  keskin  choralar  ko`radi,  izdan  chiqqan  xo`jalik 
hayotni, savdo-sotiqni tiklaydi.  
 
Temuriylar  saltanatining  taqdiri  oydinlashib,  Xuroson  hokimi  bo`lmish  Shohruh 
Mirzo (1405-1409) temuriylar davlatining oliy hukmdori  (1409-1447) sifatida e’tirof etildi. 
Tarixda  esa  Shohruhning  deyarli  40  yillik  barqaror  hukmronlik  davri  boshlanadi.  O`zaro 
nizo va fitnalardan, iqtisodiy, savdo munosabatlarini chippakka chiqargan vayronagarchilik 
urushlardan  charchagan  xalq,  markazlashgan  kuchli  davlat  sari  intilayotgan  Shohruh 
Mirzoning hatti-harakatlarini qo`llab-quvvatlar edi. Chunki faqatgina kuchli, markazlashgan 
davlatgina  o`zaro  osoyishtalik,  iqtisodiy  barqarorlikni  ta’minlashi  mumkin  edi.  Shohruh 
Temur  davlati  o`zagini  saqlab  qolishga  muvaffaq  bo`ldi.  Shu  bilan  birga  u  deyarli  barcha 
o`lka,  viloyat  noiblarini  o`z  lavozimlaridan  chetlashtirib,  o`ziga  ishonchli  hisoblagan 
qarindosh-urug‘larini  bu  lavozimlarga  qo`ya  boshlaydi.  Jumladan,  Balx  va  Badaxshon-
Ibrohim  Sultonga,  Sheroz-Suyurg‘atmishga,  Qobul  va  Qandahor-Qaydu  Mirzoga, 
Xurosonning bir qismi - Boysunqur Mirzoga, G‘arbiy Eron hamda Iroqi Ajamning bir qismi 
- Sulton Muhammadga, Fors viloyati-Abdullo Mirzolarga suyurg‘ol tarzida bo`lib beriladi.  
 
Shu yo`l bilan Shohruh boshqaruv tizimi qulay va ixcham bo`ladi deb o`ylagan edi. 
Lekin  keyinchalik  ishonchli  qondoshlar  ichidan  ham  isyonkor  noiblar  chiqa  boshlaydi. 
Xususan, Shohruhning nevarasi Sulton Muhammad Eron noibi etib tayinlangach, markazga 
bo`ysunishdan  bo`yin  tovlay  boshlaydi.  So`nggi  marotaba  Shohruh  isyonkor  nevarasini 
o`limidan  sal  avval  (1446-y.)  Eronga  yurish  qilib,  uning  jazosini  berib  qo`yishga  majbur 
bo`lgan  edi.  Yagona  Shohruh  davlatida  Movaraunnahr  qismining  alohida  o`rni  bor  edi. 
Davlatning  markaziy  poytaxti  Hirot  shahri  hisoblansa,  Movaraunnahrning  markazi  Temur 
poytaxti  bo`lmish  qadimiy  Samarqand  shahri  hisoblanar  edi.  Movarounnahr  yerlarining 
boshqaruvi esa Ulug‘bek qo`liga topshirilgan bo`lib, u umrining oxiriga qadar (1449-y.), 40 
yil mobaynida bu yerlarni boshqarib keldi. 1409-yili Movaraunnahr qo`lga olingandan so`ng 
Shohruh Ulug‘bekni shu o`lkaning noibi etib tayinlaydi. 15 yoshli o`smir davlat boshqaruvi 
ishlari  uchun  yosh  ekanligi  hisobga  olinib,  taniqli  amir  Muboriziddin  Shohmalikni  unga 
otaliq etib tayinlab, boshqaruv ishlari amalda otaliqning qo`lida mujassamlashadi.  
 
Movaraunnahrlik  amirlarning  ba’zilari  Ulug‘bek  va  Shohmalik  hokimiyatlarini  tan 
olishni  istashmaydi.  Jumladan,  1410-yilda  qayta  bosh  ko`targan  Shayx  Nuriddin  g‘alayoni 
faqatgina Shohruh Mirzoning aralashuvi tufayli bostirilib, noiblik o`rni Ulug‘bekning o`ziga 
qoldiriladi.  1411-yili  Movaraunnahrda  ancha  muxolif  kuchlariga  ega  bo`lgan  va 
Ulug‘bekning  mustaqil  xatti-xarakatlariga  to`sqinlik  qilayotgan  Muboriziddin  Shohmalik 


 
144 
Shohruh  bilan  birga  Hirotga  qaytib  ketadi.  Ulug‘bek  Mirzo  esa  shu  yildan  boshlab 
Movaraunnahrning “Yagona va qonuniy sultoni” sifatida hokimiyatni boshqaradi. 
 
Shohruh  va  uning  o`g‘li  Ulug‘bek  o`z  siyosatlarining  ustuvor  yo`nalishlari  etib 
avvalo mamlakat hududlarini kengaytirish hamda markaziy hokimiyatni mustahkamlash deb 
bildilar.  Shohruh  1413  yili  Eronni  o`z  qo`li  ostiga  oladi.  O`sha  yili  Shohruh  qo`shini 
yordamida  Ulug‘bek  Oltin  O`rda  xonlari  ixtiyoridagi  Xorazmni  tortib  oladi.  Bu  kurashda 
faol  ishtirok  etgan  Shohmalik  Xorazm  noibi  etib  tayinlanadi.  Ulug‘bek  1414-1415-yillarda 
o`z  amakivachchasi  amirzoda  Ahmad  hukmron  bo`lib  turgan  Farg‘onani  uning  qo`lidan 
tortib oladi. Shuningdek, uning Qoshg‘arga nisbatan siyosati ham muvaffaqiyatli tarzda hal 
bo`ladi. Avval boshda sobiq Farg‘ona hokimi Ahmad Qoshg‘ardan panoh topgan edi. Lekin 
temuriylar  bilan  munosabatlarni  keskinlashtirmaslikni  lozim  deb  hisoblagan  Qoshg‘ar 
hokimi Shayx Ali To`g‘ay Ulug‘bek bilan o`zaro muzokaralar olib boradi. Natijada, 1416-
yili  u  “Buyuk  amirning  ruhi,  himoyasiga”  o`tish  istagini  bildirib,  Qoshg‘arni  Ulug‘bek 
yuborgan vakillar Siddiq va Alilar qo`liga topshiradi.  
 
Ulug‘bek shimoldagi qo`shnilari bo`lmish Dashti Qipchoq va Mo`g‘ulistondagi ichki 
siyosiy  ahvol  barqarorligi  va  u  yerlarda  o`ziga  ittifoqchi  bo`lgan  kishilarni  hokimiyat 
tepasida bo`lishini istar edi. Shu sababdan ham uning aralashuvi hamda harbiy ko`magi bilan 
Dashti  Qipchoqda  O‘rusxonning  nabirasi  Shahzoda  Baroqxon  hokimiyat  tepasiga  keladi. 
Mo`g‘ulistonda  esa  Ulug‘bekning  yordami  bilan  Shermuhamadxon  raqibi  Vaisxonni  engib 
Mo`g‘uliston taxtini egallaydi. Ulug‘bek bu xonlar orqali shimolda va sharqda o`z ta’sirini 
o`tkazishga  va  o`ziga  ishonchli  ittifoqchilarga  ega  bo`lishini  ko`zlagan  edi.  Avval 
Shermuhammadxon  Movaraunnahr  ichki  ishlariga  aralashishga  harakat  qilib,  o`z 
valine’matiga  nisbatan  nohaq  munosabatda  bo`la  boshlaydi.  1424-yili  noyabr  oyida 
Shohruhning  rizoligi  bilan  Ulug‘bek  Mo`g‘uliston  ustiga  yurish  boshlaydi.  Uning  asosiy 
kuchlari  1425-yil  erta  bahorida  Chu  daryosidan  o`tib,  Issiqko`l  yaqinida  mo`g‘ullarni  tor-
mor keltiradi.  
 
Bu  jang  Ulug‘bek  olib  borgan  jiddiy  urushlarning  birinchisi  va  so`nggisi  edi.  Tez 
orada shimoldan yana boshqa bir xavf paydo bo`ladi. Ulug‘bek yordami bilan avval Dashti 
Qipchoq,  so`ngra  Oltin  O`rda  hokimiyatini  qo`lga  olgan  Baroqxon  Movaraunnahr  sultoni 
muruvvatini  yoddan  chiqardi.  U  Sirdaryo  bo`yidagi  yerlar  va  shaharlarni  (O`tror,  Sabron, 
Sig‘noq) talab, u yerlarga o`z da’vosi bilan chiqadi. 1427-yilning boshida Ulug‘bek Dashti 
Qipchoqqa  harbiy  yurishga  otlanadi.  Bu  yurishda  Ulug‘bek  qo`shini  mag‘lubiyatga  uchrab 
o`zi Toshkentga chekinadi. Dashti qipchoqliklar bilan bo`lgan jang mag‘lubiyati Ulug‘bekka 
shunchalik  katta  ta’sir  ko`rsatadiki,  u  otasining  o`limigacha  shaxsan  o`zi  harbiy  qo`shinga 
bosh  bo`lib,  yurishlarni  boshqa  amalga  oshirmaydi.  1428-yili  Mirzo  Ulug‘bek  tomonidan 
amalga  oshirilgan  pul  islohoti  Movaraunnahr  ichki  iqtisodiy  hayotida  muhim  rol  o`ynadi. 
Shuningdek,  zamondosh  tarixchilarning  ma’lumotlariga  ko`ra,  jumladan  Davlatshoh 
Samarqandiyning yozishicha, Mirzo Ulug‘bek hukmronligi davrida soliqlar miqdori ham bir 
muncha  pasaytirilgan  ekan.  Mirzo  Ulug‘bek,  shunday  qilib,  otasi  tiriklik  vaqtida  garchi 
tashqi siyosat borasida birmuncha mustaqil harakat qilgan bo`lsa-da, lekin u haqiqatda otasi 
Shohruh Mirzoning Movaraunnahrdagi ishonchli va itoatkor hokimi bo`lib qoladi. Ulug‘bek 
ichki  va  tashqi  siyosat  borasida  otasi  bilan  bamaslahat  ish  tutar,  soliqlarning  bir  qismini 
muntazam Hirotga jo`natar, xutba va tangalarda otasining nomi zikr etilardi. Shuningdek, u 
vaqti-vaqti bilan otasiga hisob berib turar, harbiy yurishlari vaqtida unga moddiy va harbiy 
ko`mak yetkazib berishga majbur edi.  
 
Shohruhning  keksayishi  bilan  toju  taxt  uchun  zimdan  paydo  bo`lgan  nizolar  ham 
faollasha  boradi.  Ulug‘bekning  onasi  Gavharshodbegim  (1457-y.  vafot  etgan)  siyosiy 
ishlarga  faol  aralasha  borib,  nevarasi  Alouddavlani  taxt  vorisi  sifatida  ko`rishni  istar  edi. 
Shohruhning  yana  bir  hayot  bo`lgan  o`g‘li  Muhammad  Jo`ki  (1402-1444)  ham  o`zini  taxt 
egasi  sifatida  ko`rishga  haqli  deb  hisoblar  edi.  Toju-taxt  uchun  zimdan  boshlangan  kurash 
1444-yili Shohruh og‘ir xasta bo`lib qolganda ayniqsa yaqqol namoyon bo`lgan edi. Shohruh 


 
145 
xastalikdan tuzalib, 1446-yilning so`ngida o`zining oxirgi harbiy  yurishini amalga oshiradi. 
Fors va Iroq Ajamda uning nevarasi Sulton Muhammad bobosiga qarshi qo`zg‘olon ko`tarib, 
Hamadon  va  Isfahonni  bosib  oladi.  Garchi  Shohruh  isyonni  bostirib,  qo`zg‘olonchilarni 
jazolasa-da,  lekin  yana  xastalanib  1447-yil  12-martda  Ray  viloyatida  olamdan  o`tadi. 
Shohruhning o`limi Xuroson va Movaraunnahrda o`zaro temuriy shahzodalar o`rtasida toju-
taxt uchun kurashni boshlab yuboradi. Mamlakat yana sarosima, tahlika, beqarorlik domiga 
tortiladi.  Shariat  va  urf-odatga  ko`ra  o`z-o`zidan  oliy  hukmdorlik  yagona  voris  Mirzo 
Ulug‘bek  qo`liga  o`tishi  kerak  edi.  Lekin  Boysunqur  Mirzoning  o`g‘illari  Alouddavla  va 
Abulqosim  Bobur  Ulug‘bekka  qarshi  harbiy  harakatni  boshlab  yuboradi.  Xuroson-
Alouddavla  qo`liga,  Mozandaron  va  Jurjon  Abulqosim  Bobur  ixtiyoriga  o`tadi.  Sulton 
Muhammad  esa  G‘arbiy  Eron  va  Forsda  o`zini  mustaqil  hukmdor  deb  e’lon  qiladi. 
Muhammad Jo`kining o`g‘li Abu Bakr esa Balx, Shibirg‘on, Qunduz, Bag‘lonni bosib oladi. 
Mamlakatning  talon-taroj,  parokanda  bo`lishini  oldini  olish  maqsadida  Ulug‘bek 
muammolarni tinch-muzokara yo`li bilan yechmoqchi bo`ladi. Jumladan u Alouddavla bilan 
o‘zaro muzokaralarni boshlaydi. Alouddavla Ulug‘bekning o`g‘li Abdullatifni asir olib, uni 
Hirotdagi  Ixtiyoriddin  qal’asiga  qamab  qo`ygan  edi.  Ulug‘bek  yuborgan  vakil  sadr 
Nizomiddin Mirak Mahmud, Movarounnahr sultonining Hirotga yurish niyati yo`q ekanligi 
va  bu  da’vodan  u  voz  kechishini  bildiradi.  Ikki  o`rtadagi  chegara  Murg‘ob  vohasi  deb 
belgilanib, Abdullatifga Balx hokimligi lavozimi beriladi.  
 
Lekin  hech  qancha  o`tmasdan  Abdullatif  va  Alouddavla  o`rtasidagi  munosabatlar 
yana  keskinlashadi.  Abdullatifning  o`z  holicha  Hirotga  qarshi  yurishi  muvaffaqiyatsiz 
tugaydi. U otasi Ulug‘bekka yordam so`rab murojaat qiladi. 1448-yil bahorida Ulug‘bek va 
Abdullatifning  90.000  kishilik  birlashgan  qo`shini  Hirotdan  14  farsah  uzoqlikdagi  Tarnob 
degan joyda Alouddavla qo`shinini tor-mor keltiradi. Alouddavla jang maydonidan qochadi. 
Hirot  deyarli  jangsiz  egallanadi.  Mashhadgacha  bo`lgan  yerlarni  Ulug‘bek,  Astrobodgacha 
bo`lgan  yerlarni  Abdullatif  o`z  ixtiyorlariga  olishadi.  Ulug‘bek  bu  harbiy  yurishni  uzoq 
davom  ettira  olmas  edi.  Chunki,  Dashti  Qipchoqdagi  ko`chmanchilarning  talonchilik 
yurishlari bu paytga kelib, tez-tez amalga oshib turar, mamlakatga sharqdan mo`g‘ullar xavf 
solib  turar  edilar.  Qolaversa  hukmdor  poytaxtni  uzoq  vaqt  egasiz  qoldirishi  mumkin  emas 
edi.  
 
Tarnob  jangi  muvaffaqiyatli  yakunlangan  bo`lsa-da,  lekin  Ulug‘bek  va  shahzoda 
Abdullatiflar  o`rtasida  munosabatlarning  sovuqlashuviga  ham  olib  keladi.  Ulug‘bek  bu 
g‘alabani  ko`proq  boshqa  bir  o`g‘li  Abdulaziz  nomi  bilan  bog‘lar,  g‘alaba  yorliqlarida 
Abdullatif nomi Abdulazizdan so`ng tilga olinar edi. Abdullatif garchi Hirot taxtiga o`tirsa-
da, lekin Shohruh xazinasi undan olib qo`yiladi. Garchi bu Ulug‘bek tomonidan ma’lum bir 
nohaqlik  deb  hisoblansa-da,  lekin  bu  bilan  Ulug‘bek  bundan  buyon  asosiy  poytaxt 
Samarqand,  Xuroson  davlatning  bir  bo`lagi  degan  g‘oyani  shu  xatti-harakati  bilan 
anglatmoqchi  bo`ladi.  O`ta  hokimiyatparast  va  shuhratparast,  mol-dunyoga  o`ch  Abdullatif 
uchun shuning o`zi otasiga qarshi bosh ko`tarish uchun katta bahona edi. Abdullatif Hirotda 
15 kuncha hukmronlik qilib, so`ng Amudaryodan o`tib, Movaraunnahrga keladi. Bu paytda 
Abulqosim Bobur qo`shini esa Hirotga yaqinlashib kelayotgan edi. Ulug‘bek farmoni bilan 
Abdullatif  yana  Balxga  noib  etib  tayinlanadi.  Balxda  Abdullatifning  otasiga  qarshi  hatti-
harakatlari  kuchayib,  o`z  xolicha  u  xorijiy  savdogarlardan  olinadigan  “tamg‘a”  solig‘ini 
bekor  qiladi.  Bu  soliq  esa  o`z  navbatida  davlat  daromadining  asosiy  manbalaridan  biri  edi. 
Otasiga qarshi kayfiyatdagi kishilarni o`z atrofiga yig‘ib, hatto Abulqosim Bobur bilan ham 
Ulug‘bekka  qarshi  yashirin  til  biriktiradi.  Bu  paytda  Ulug‘bek  davlatining  siyosiy  ahvoli 
ham  ancha  murakkab  tarzda  turar  edi.  Ulug‘bek  Abulxayrxon  boshchiligidagi  dasht 
qo`shinlariga  qarshi  kurashishga  to`g‘ri  keladi.  Samarqand  noibi  etib  qoldirilgan  o`g‘li 
Abdulaziz  esa  “amirlar  xonadoniga  tazyiq  o`tkazyapti”  deb  ovoza  tarqalib,  bundan 
amirlarning  noroziligi  juda  kuchayib  ketadi.  Shuningdek  Ulug‘bek  turkmanlarning  ¨rali 
boshchiligidagi  isyonini,  temuriy  shahzodalardan  Abusaidning  Samarqand  atrofidagi  hatti-


 
146 
harakatlarini  ham  bostirishga  to`g‘ri  keladi.  Davlat  yaxlitligi,  temuriylar  birligini  saqlash 
maqsadida  Ulug‘bek  Abdulazizni  o`zi  bilan  birga  olib,  makkor  o`g‘li  Abdullatifga  qarshi 
kurashga  otlanadi.  Abdullatif  esa  otasining  og‘ir  ahvolidan  foydalanib,  tezda  ochiq  isyon 
yo`liga o`tadi. U Amudaryodan kechib o`tib, Termiz, Kesh, Hisorni qiyinchiliksiz egallaydi.  
 
1449-yilning  oktabr  oyi  boshida  Samarqand  yaqinidagi  Damashq  qishlog‘ida  Mirzo 
Ulug‘bek  va  shahzoda  Abdullatif  o`rtalaridagi  jang,  Ulug‘bek  mag‘lubiyati  bilan  tugaydi. 
Mag‘lub  bo`lgan  Mirzo  Ulug‘bek  poytaxt  Samarqand  tomon  yo`l  oladi.  Lekin  xiyonat 
yo`liga  o`tgan,  Samarqandda  hokim  etib  qoldirilgan,  Mironshoh  qavchin  uni  shaharga 
kiritmay,  darvozalarni  berkitib  qo`yishga  buyruq  beradi.  Shuningdek  Shohruhiya  qal’asi 
qutvoli Ibrohim mamluk ham uni qal’aga qo`ymaydi. Shundan so`ng Ulug‘bek keyingi hatti-
harakatlari  foydasiz  ekanligini  anglab,  Abdullatifga  taslim  bo`lishga  majbur  bo`ladi.  Mirzo 
Ulug‘bek  toju  taxtdan  voz  kechib,  Makkaga  haj  safariga  ketishga  izn  so‘raydi.  Abdullatif 
hajga ruxsat berib, Amir Muhammad Xusravni unga hamroh qilib jo‘natadi.  Lekin, oradan 
hech  qancha  o‘tmasdan,  shahar  qozisi  Shamsiddin  Muhammad  Miskinning  qarshiligiga 
qaramay,  ulamolarning  yashirin  fatvosi  bilan  otasining  o‘limini  uyushtiradi.  O‘z  davrining 
mashhur  hukmdori  va  zabardast  olimi  Mirzo  Ulug‘bek  1449-yilning  27-oktabrida 
Samarqand yaqinida fojiali tarzda o‘ldiriladi. Oradan 2-3 kun o‘tmasdan inisi Abdulaziz va 
Ulug‘bekning sadoqatli to‘rt nafar amiri qatl etiladi.  
 
Roppa-rosa  qirq  yil  (1409-1449)  davom  etgan,  manbalar  tili  bilan  aytganda 
“temuriylar  saltanatining  yorqin  gavhari”  Mirzo  Ulug‘bek  hukmronligi  shu  tariqa  o‘z 
poyoniga  yetadi.  Bu  davr  keskin,  murakkab  kurashlar  sahnasida  o‘tsa-da,  biroq  Mirzo 
Ulug‘bek  o‘z  davlatini  mustahkamlash,  birlikni  saqlash,  iqtisodiy  barqarorlikni  yuzaga 
keltirish,  madaniy  hayotni  yuksaltirish  borasidagi  xizmatlari  temuriylar  tarixida  alohida 
ahamiyatga ega bo‘ldi.   
 
 

Download 3,29 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   164




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish