O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti

 
O‘rta asrlardagi etnik-madaniy jarayonlar. “O‘zbek” atamasi 
 
 
O‘rta Osiyo xalqlarining etnik shakllanishida bu hududga ko‘chib kelgan turli elat va 
qabilalar ham ma’lum ma’noda ishtirok etganlar. Yuyechjilar, xioniylar, kidariylar, eftaliylar 
shular jumlasidandir. O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi Sirdaryoning o‘rta havzasida aniq 
antropologik  tip  bo‘lib  shakllangan  davrda  bu  hududlarda  ”Qovunchi  madaniyati” 
shakllanadi.  So‘nggi  arxeologik  tadqiqotlar  natijalariga  ko‘ra  milodiy  II-III  asrlardan 
boshlab  Farg‘ona  vodiysi,  Samarqand  hududlari,  IV-V  asrda  esa  Buxoro  vohasi, 
Qashqadaryo va Surxon vohalarida Qovunchi madaniyatining ta’siri seziladi. 
 
IV  asrning  oxirlaridan  boshlab,  O‘rta  Osiyoda  yirik  turkiy  etnoslar  xioniylar  va 
eftaliylarning  o‘troqlashuv  jarayonlari  kuchayadi.  V-VI  asrlarga  kelib,  eftaliylar  va 
xioniylarning  asosiy  qismi  turg‘un  hayotga  o‘tadilar.  Bu  qabilalar  o‘troq  hayot  kechirib 
an’anaviy  chorvachilik  bilan  bir  vaqtda  dehqonchilik  bilan  shug‘ullanganliklari  haqida 
yozma va arxeologik manbalar ma’lumotlar beradi. 
 
VI asrning o‘rtalaridan boshlab O‘rta Osiyoda eftaliylar va Turkiy xoqonlik o‘rtasida 
kurash  boshlanadi.  Tarixiy  manbalardan  bizga  ma’lumki,  VI  asrning  o‘rtalarida  Oltoyda, 
Janubiy Sibir, Yettisuv, Sharqiy Turkistondagi bir necha qabilalar birlashuvi natijasida yirik 
Turkiy xoqonlik tashkil topadi. Qisqa vaqt ichida xoqonlik kuchayib, O‘rta Osiyoning katta 
qismini  bosib  oladi.  Turkiy  xoqonlik  davrida  (VI-VIII  asrlar)  Toshkent  vohasi,  Zarafshon, 
Qashqardaryo vohalari, Surxondaryo va Farg‘ona vodiylari Xorazm hududlariga turkiyzabon 
guruhlarning  kirib  kelishi  yanada  kuchaydi  va  ularning  ko‘pchiligi  bu  hududlarda 
turg‘unlashib qoldi. 
 
VIII  asr  boshlarida  arablar  Movarounnahr  va  Xorazm  hududlariga  bostirib  kirgan 
vaqtlarda  bu  hududlarda  o‘troq  va  yarim  o‘troq  turkiyzabon  aholi,  so‘g‘diylar,  toxarlar, 
chochliklar  va  Xorazmning  tub  yerli  aholisi  bosqinchilarga  qarshi  tinimsiz  kurash  olib 
borgan bo‘lishlariga qaramay siyosiy parokandalik tufayli ular zulmi ostiga tushib qoladilar. 
 
Ma’lumki, VIII asrning 2-yarmidan turkiy qarluq qabilalari kuchaya boshlaydilar. IX 
asrning  o‘rtalariga  kelib  Yettisuv,  Chimkent  viloyati,  Toshkent  vohasi,  Farg‘onaning 
shimoliy  qismlarini  o‘z  ichiga  olgan  Qarluq  davlati  tashkil  topadi.  Ko‘pchilik 

---

 
47 
tadqiqotchilarning  e’tirof  etilishlaricha,  o‘zbek  elatining  shakllanishida  Qarluq  davlatining 
ahamiyati  katta  bo‘ladi.  X  asr  o‘rtalaridan  boshlab  bu  davlat  tarixiy  manbalarda 
Qoraxoniylar davlati nomi bilan tilga olinadi. 
 
Yozma manbalarning ma’lumot berishicha (“Hudud al-olam”), IX-X asrlar qarluqlar 
egallab turgan hududlarda 20 dan oshiq shahar, ko‘plab qishloqlar bo‘lgan. Qarluqlar ko‘p 
sonli, nufuzli “xalq“ bo‘lib, bir qismi chorvachilik bilan shug‘ullangan. Qarluqlar yashagan 
hududlarda  yirik  etnoslar-chig‘illar,  yag‘molar,  xalachlar  ham  yashagan  bo‘lib, 
tadqiqotchilarning fikricha, ular bir-biriga qon-qarindosh bo‘lib turkiy tilda so‘zlashganlar. 
 
XI  asrning  birinchi  o‘n  yilligidayoq  Janubiy  hududlarning  to  Balx  viloyatigacha 
bo‘lgan  yerlari  dastlab  qoraxoniy  turkiylar,  so‘ng  esa  g‘aznaviylar  qo‘liga  o‘tdi.  Buning 
natijasida navbatdagi katta turkiy qatlam So‘g‘diyona, Xorazm va Toxariston yerlariga kirib 
boradi.  Qoraxoniylar  davrida  Movaraunnahrning  barcha  hududlarida  turkiy  qatlamlar 
mavjud edi. 
 
Qoraxoniylar davlatida qarluq-chig‘il turkiy til lahjasi keng tarqaldi. Keyinchalik shu 
til asosida adabiy turkiy til yuzaga kelib, uni Mahmud Qoshg‘ariy “eng ochiq va ravon til” 
deb  atagan.  Turkiy  tilda  IX-XII  asrlar  mobaynida  bir  qator  asarlar  yozilgan  bo‘lib,  Ahmad 
Yugnakiyning  (775-869)  “Hibatul  haqoyiq“  (Haqiqatlar  tuhfasi)  dostoni,  Yusuf  Xos 
Xojibning (XI asr), “Qutadg‘u bilik” (Saodatga yo‘llovchi bilim) asari, Ahmad Yassaviyning 
(1041-1167)  “Hikmatlar”i  hamda  “O‘g‘uznoma”,  “Alpomish”,  “Go‘rug‘li”  kabi  dostonlar 
shular jumlasidandir. 
 
Movarounnahr  va  Xurosonning  forsiy-dariy  tilda  so‘zlashuvchi  aholisi  X  asrdan 
boshlab o‘zini “tozik” ya’ni “tojik” deb yurita boshlaydilar. Somoniylar va Qoraxoniylar (IX 
asr o‘rtalaridan-1213 yilgacha)dan keyin hukumronlik qilgan keyingi sulolalar, G‘aznaviylar 
(997-1187),  Saljuqiylar  (1040-1147),  Xorazmshoh-anushtegeniylar  (1097-1231)ning 
barchasi turkiy qavmga tegishli bo‘lib, o‘z vaqtida nafaqat O‘rta Osiyo, balki O‘rta Sharqda 
ham hukmronlik mavqeyiga ega bo‘lganlar. Mug‘ullar istilosi garchi aholi boshiga nihoyatda 
og‘ir  kulfatlar  va  yo‘qotishlar  olib  kelgan  bo‘lsada,  tadqiqotchilar  fikricha,  o‘zbek  xalqi 
etnogenezi va irqiga deyarli ta’siri bo‘lmadi. 
 
“O‘zbek”  etnonomining  kelib  chiqishi  haqida  qisqacha  fikr  yuritadigan  bo‘lsak,  bu 
etnonimning  kelib  chiqishini  ayrim  guruh  tadqiqotchilar  Oltin  O‘rda  xoni  O‘zbekxonning 
(1312-1341)  nomi  bilan  bog‘laydilar.  Boshqa  bir  guruh  tadqiqotchilar  esa  bu  fikrni  inkor 
etadilar  va  “o‘zbek”  nomi  O‘zbekxongacha  Oq  O‘rda  mintaqasida,  uning  G‘arbiy  Sibir  va 
Qozog‘iston  qismida  yashagan  turkiy  qabilalariga  mansub  (xon  nomi  qabilalar  nomidan 
olingan  bo‘lishi  mumkin),  degan  fikrni  ilgari  suradilar.  Ayrim  tadqiqotchilar  esa  “o‘zbek” 
atamasini “o‘zi bek”, “erkin”, “mustaqil” so‘zidan kelib chiqib XII-XIV asrlarda xalqimizga 
nisbatan ishlatila boshlagan deb hisoblaydilar. 
 
O‘zbek  etnonimi  kelib  chiqishi  davriga  qarab  o‘zbek,  turkman,  qozoq,  qoraqalpoq 
xalqlarini  aniq  bir  vaqtda  paydo  bo‘lgan  deb  aytib  bo‘lmaydi.  Bu  xalqlar  ming  yillar 
davomida hozirgi yashayotgan mintaqalarida yashaganlar. Lekin u paytda hali hozirgi nomi 
bilan  atalgan  emas  va  bu  nomlari  bilan  aytilmagan.  Ular  umumiy  nom  bilan  “turkiy”  deb 
yoki bo‘lmasa, o‘z qabilalari nomlari bilan atalganlar. 
 
Tarixning  qadimgi  davrlarida  aholi  ko‘p  hollarda  o‘zlari  yashagan  joy  nomi  bilan 
atalgan  bo‘lib,  o‘rta  asrlarga  kelib  bu  nomlar  o‘zgaradi.  Xususan,  Dashti  Qipchoq 
hududlarida  yashagan  turkiy  aholi  Movarounnahr  yerlariga  kelib,  bu  yerda  yashayotgan 
o‘troq  aholi  bilan  uyg‘unlashib  ketgan  va  aholini  nomi  “o‘zbek”  deb  atalgan.  O‘rta  asrlar 
tarixiy  adabiyotlarida  ham  bu  nom  “o‘zbek”,  “o‘zbeklar”  sifatida  tilga  olinadi.  Ammo  shu 
narsa  aniqki,  Dashti  Qipchoq  hududlaridan  kelgan  turkiy  qabilalar  mahalliy  aholi 
etnogeneziga,  urf-odat  va  an’analariga  sezilarli  darajada  ta’sir  etmadilar.  Aksincha,  ular 
orasiga singib ketib yuqori darajadagi madaniyat ta’sirida bo‘ldilar. 
 
Tadqiqotchi  A.Ibrohimovning  yozishicha,  o‘zbek  xalqi  asosan  ikki  etnik  qatlamdan 
tashkil  topgan.  Birinchi  qatlam  Turon-Turkiston  hududlarida  shakllangan.  Ikkinchi  qatlam 

---

 
48 
esa Volga (Itil) daryo bo‘ylaridan tortib, to Xorazmning shimoli, Sirdaryoning o‘rta va quyi 
oqimlarigacha  bo‘lgan  hududlarda  shakllangan.  Bu  makon  o‘tmishda  turli  nomlar, 
chunonchi Dashti Qipchoq, Oltin O‘rda, o‘zbek viloyati, o‘zbek mamlakati, o‘zbek ulusi deb 
atalgan. Xalqimizning bu qatlamini shartli ravishda shimoliy qatlam deb atash mumkin. 
 
Xulosa  qilib  aytadigan  bo‘lsak,  o‘zbek  xalqining  asosini  hozirgi  O‘zbekiston 
hududlarida  bir  necha  ming  yillar  davomida  yashab  kelgan  mahalliy  saklar,  massagetlar, 
so‘g‘diylar,  baxtarlar,  xorazmiylar,  qang‘lilar,  dovonliklar,  chochliklar  tashkil  etgan. 
Kelgindi  aholi  mahalliy  aholiga  qisman  ta’sir  etsada,  uning  genetikasini  tubdan  o‘zgartira 
olmagan.