O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti

O‘lkamiz hududlaridagi qadimgi mahalliy aholi va o‘zbek xalqining shakllanish 
bosqichlari 
 
 
O‘rta Osiyo ijtimoiy-siyosiy hayotida turkiy etnik guruhlar juda katta ahamiyatga ega 
bo‘lganligi va bu qatlamning ildizlari juda qadimiy ekanligi arxeologik ma’lumotlar asosida 
isbotlanmoqda.  Tadqiqotchilarning  fikriga  ko‘ra,  bronza  davriga  kelib  O‘rta  Osiyoning 
janubiy  viloyatlarida  baland  bo‘yli,  yuzi  tor  irqning  vakillari  tarqalgan.  Shimoliy  dasht  va 
cho‘l  hududlarida  esa  janub  aholisidan  farq  qiluvchi  boshi  dumaloq,  yuzi  juda  keng  va 
cho‘ziq bo‘lmagan qabilalar yashaganlar. Fanda janubiy qiyofali odamlar O‘rta Yer dengizi 
irqining  vakillari  deb  ataladi.  Ular  Old  Osiyo,  Mesopotamiya,  Eron,  Afg‘oniston,  O‘rta 
Osiyo,  Hindiston  kabi  katta  geografik  hududga  yoyilganlar.  Shimoliy  qiyofali  odamlar 
Janubiy  Sibir  hududidan  to  Qozog‘iston,  O‘rta  Osiyoning  shimoli-sharqiy  qismida  Ural, 
Volga bo‘yi yerlarigacha tarqalgan. 
 
A. Sagdullayevning tadqiqotlariga ko‘ra, bronza davriga kelib, O‘rta Osiyo hududida 
qadimgi janubiy va shimoliy qiyofadagi odamlar vakillarining qo‘shilish jarayoni boshlanadi 
hamda  aynan  mana  shu  davrda,  o‘lkamizda  yashab  o‘tgan  bronza  davri  qabilalari,  O‘rta 
Osiyoning qadimgi xalqlariga asos solganlar. Bu davr o‘lkamiz hududlarida murakkab etnik-
madaniy jarayonlar bo‘lib o‘tgani bilan izohlanadi. Xususan, janubiy hududlardagi hosildor 
vohalar  o‘troq  dehqonchilik  aholisi  tomonidan  o‘zlashtirila  boshlagan  bo‘lsa,  shimoliy 
viloyatlarda ko‘chmanchi chorvador qabilalar tarqala boshlaydi. Ko‘chmanchi chorvadorlar 
va  o‘troq  aholining  uzviy  munosabatlari  asosida  ijtimoiy-iqtisodiy  va  madaniy-etnik 
jarayonlar avj oladi. 
 
Mil.  avv.  II  ming  yillikning  o‘rtalaridan  boshlab  O‘rta  Osiyo  hududlariga  shimoli-
sharqdan  chorvachilik  bilan  shug‘ullanuvchi  yangi  etnik  guruhlar  kirib  kela  boshlaydi. 
Mahalliy  madaniyatdan  farqlanuvchi  bu  guruhlar  madaniyati  tadqiqotchilar  tomonidan 
“Tozabog‘yob madaniyati” nomi bilan fanga kiritilgan. 
 
Tozabog‘yob  ko‘rinishidagi  yodgorliklar  keyinchalik  Zarafshon  daryosinng  quyi 
havzasi hududlaridan topib o‘rganildi. Xuddi shunga o‘xshash etnoslarning izlari Toshkent 
vohasidan,  Farg‘ona  vodiysidan  va  shimoliy  Baqtriyaning  tog‘li  va  tog‘oldi  hududlaridan 
topib  o‘rganilgan.  Juda  katta  hududlardan,  xususan,  Qozog‘iston  cho‘llari,  Oltoy,  Janubiy 
Sibir, Uraloldi hududlaridan tekshirilgan o‘ziga xos madaniyat “Andronov madaniyati” nomi 
bilan  fanga  kiritilgan.  Ko‘pchilik  tadqiqotchilarning  e’tirof  etishlaricha,  bu  madaniyat 
sohiblari bronza davridayoq turkiy tilda so‘zlashganlar. 
 
O‘zbekiston  O‘rta  Osiyoning  qadimdan  o‘troq  dehqonchilik  madaniyati  o‘choqlari 
tarkib  topgan  hududda  joylashganligi  boy  arxeologik  va  me’morchilik  madaniyatlari  bilan 
izohlanadi.  Farg‘ona  vodiysining  Selung‘ur  g‘oridan  topilgan  qadimgi  tosh  davriga  oid 

---

 
44 
topilmalar va Teshiktoshdan topilgan o‘rta paleolit davriga oid odamzod qoldiqlari, bizning 
yurtimiz Afrika va Old Osiyo hududlari bilan bir qatorda insoniyat paydo bo‘lgan hududlar 
tarkibiga  kirganligini  hozirgi  kunda  uzil-kesil  isbotlaydi.  Shuningdek,  mezolit  davriga  oid 
Machay  g‘oridan  topilgan  yodgorliklar,  neolit  davriga  oid  ovchilik  va  baliqchilik 
madaniyatini o‘zida ask ettiruvchi Kaltaminor, janubdagi ilk dehqonchilik madaniyatiga oid 
bo‘lgan  Joytun,  Hisor  tog‘  madaniyati,  bronza  davriga  oid  bo‘lgan  xilma-xil-Zamonbobo, 
Sopolli,  Jarqo‘ton,  Sarazm,  Suvyorgan,  Chust  madaniyatlari  o‘lkamizda  qadimgi 
ajdodlarimiz xo‘jaligining jadallik bilan rivojlanganligini isbotlaydi. 
 
O‘lkamizdagi qadimgi aholi tosh va bronza davrida qanday nom bilan atalganliklari 
bizga noma’lum. O‘rta Osiyo aholisi haqidagi ma’lumotlar dastlabki marta Sharq va yunon-
rim manbalarida tilga olinadi. Yunon tarixchilari ma’lumotlariga qaraganda, Yevrosiyoning 
katta  hududlarida  yashovchi  qabilalar  umumiy  “skiflar”  nomi  bilan  ataladi.  Gerodot,  “bu 
xalq qadimiylikda misrliklardan qolishmaydi”, deb yuqori baho bergan edi. Pliniy esa, O‘rta 
Osiyo hududlarida 20  ga  yaqin  qabilalar borligi  xususida eslatib o‘tadi.Yozma manbalarda 
skiflarning  ikkita  yirik  qabilasi:  saklar  va  massagetlar  xususida  ko‘proq  eslatiladi. 
Ahmoniylar  mixxat  yozuvlarida  saklar  uchta  qismga  (xaumavarka,  tigraxauda,  tiay-tara-
darayya)  bo‘lib  ko‘rsatiladi.  Massagetlar  xususida  ham  turli  fikrlar  mavjud  bo‘lib,  ular 
mahalliy  chorvador-harbiy  qabilalar  bo‘lganligi  ta’kidlanadi.  Ammo,  yozma  manbalar  bu 
xalqlar va qabilalarning qaysi irqqa mansubligi haqida ma’lumot bermaydi. 
 
Ayrim  olimlar  tomonidan  bildirilgan  O‘rta  Osiyo,  jumladan,  O‘zbekiston  qadimgi 
davrlardagi mongoloid irqi shakllangan hududga kiradi, degan ilmiy yondashuv noto‘g‘ri va 
asossiz  ekanligi  so‘nggi  yillardagi  antropologik  ma’lumotlar  natijasida  aniqlandi.  T. 
Xo‘jayovning  fikricha,  o‘zbek  xalqining  kelib  chiqish  taixini  o‘rganishni  qancha  erta 
davrlardan  boshlasak,  uning  tarkibida  hozirgi  kunlargacha  saqlanib  kelinayotgan  irqiy  va 
etnik unsurlarning mahalliy xalq tarkibiga kirgan davri va uning nisbiy  miqdori to‘g‘risida 
shunchalik keng fikr yurita olamiz. 
 
O‘zbek xalqiga xos O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i irqining shakllanish davri, makoni 
va  tarixi  masalalarida  fanda  yaqingacha  yagona  fikr  yo‘q  edi.  Bir  guruh  olimlar  bu  irq 
bundan  6-8  ming  yil  ilgari,  ikkinchi  bir  guruh  tadqiqotchilar  bundan  3  ming  yil  ilgari 
shakllangan  desa,  uchunchi  guruh  olimlari  esa,  XVI  asrda  shakllandi,  deb  hisoblar  edilar. 
Keyingi yillardagi boy arxeologik topilmalar natijasida tadqiqotchilar O‘rta Osiyo ikki daryo 
oralig‘i irqining shakllanishi bundan 2200-2300 yil ilgari boshlanganligini asoslab berdilar. 
 
Ko‘pgina  ilmiy  adabiyotlarda  o‘zbek  xalqining  shakllanishida  sakkizta  muhim  davr 
sanab  o‘tiladi.  Bular  qatorida  Ahmoniylar,  Makedoniyalik  Iskandar,  Arab  xalifaligi, 
Mo‘g‘ullar  istilosi  tilga  olinadi.  Haqiqatan,  bu  zabt  etishlar  O‘rta  Osiyo,  jumladan, 
O‘zbekiston  xalqlari  madaniyatiga,  tiliga,  turmush  tarziga  albatta  o‘z  ta’sirini  o‘tkazgan. 
Ammo  bu  yurishlarning  mahalliy  xalqlarni  irqiy  va  etnik  tarixiga  bo‘lgan  ta’siri  kam 
ekanligini  ta’kidlash  joiz.  Antropologik  nuqtai  nazardan  ular  mahalliy  xalq  “qonini”  yoki 
genetikasini  tubdan  o‘zgartira  olmadilar.  Ular  son  jihatdan  ko‘pchilikni  tashkil  etgan 
mahalliy  aholi  tarkibiga  singib  ketganlar.  Bu  o‘rinda  mahalliy  (substrat)  va  kelgindi 
(superstrat) aholi orasidagi o‘zaro munosabatlarning fanda ma’lum holatlarini eslatib  o‘tish 
joiz. Ya’ni, ko‘p sonli mahalliy aholi tarkibiga kelgindi guruhlarning singib ketishi; kelgindi 
guruhlarning mahalliy aholidan ustun bo‘lishi; kelgindi aholi teng sonli bo‘lishi va nihoyat, 
mahalliy va kelgindi xalqlar aralashuvi natijasida ikkalasiga ham o‘xshash yangi xalq, guruh, 
elat paydo bo‘lishini kuzatish mumkin. T. Xo‘jayovning maxsus antropologik tadqiqotlariga 
qaraganda, barcha tarixiy davrlarda mahalliy xalq kelgindi aholidan hamisha ustun bo‘lgan. 
 
Ilk  temir  davridan  boshlab  (mil.  avv.  IX-VII  asrlar),  o‘lkamizning  qadimgi 
dehqonchilik  vohalarida  yashovchi  o‘troq  aholi  o‘zlari  yashab  turgan  hudud  nomlari  bilan 
atala  boshlaganlar.  Bular  So‘g‘diyonadagi-so‘g‘diylar,  qadimgi  Xorazmdagi-xorazmiylar, 
qadimgi 
Baqtriyadagi-baxtarlar, 
qadimgi 
Chochdagi-chochliklar, 
Farg‘onadagi-
parkanaliklardir.  Bu  tarixiy  nomlarning  ayrimlarini  ilk  yozma  manbalarda,  xususan, 

---

 
45 
zardo‘shtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto”da, Ahamoniylar mixxatlarida, yunon-rim 
mualliflari asarlarida uchratish mumkin. 
 
Antropologik izlanishlar natijalariga tayanib, o‘zbek xalqining kelib chiqishi tarixida 
muhim  ahamiyat  kasb  etgan  uch  tarixiy  davrga  alohida  to‘xtalib  o‘tish  zarur.  Birinchidan, 
mil.  avv.  III-II  asrlarda  O‘rta  Osiyo  dasht  mintaqalarida  hozirgi  o‘zbek  xalqiga  xos 
antropologik  qiyofa  shakllana  boshlagan.  Bu  esa  fanda  yaqingacha  keng  tarqalgan  fikrlar, 
ya’ni o‘zbeklarga xos O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i irqi avvalo, Volga daryosi bo‘ylarida 
va  Uralda  sarmat  qabilalari  tarkibida  shakllanib  tarqaldi,  degan  hamda  bu  irq  Baykal  ko‘li 
atrofida  va  Mo‘g‘uliston  cho‘llarida  shakllanib,  tayyor  holda  mahalliy  aholiga  o‘z  irqini 
tarqatdi, degan fikrlardan voz kechishni taqozo etadi. 
 
So‘nggi  yillarda  olib  borilgan  tadqiqotlar  natijasida  o‘zbeklarga  xos  antropologik 
qiyofa,  dastavval,  Sirdaryoning  o‘rta  havzasi  tumanlarida,  ya’ni  Toshkent  vohasi,  Farg‘ona 
vodiysi,  qisman  Xorazm  va  Janubiy  Qozog‘istonning  Chimkent  viloyatlarida,  Yettisuv 
mintaqasida mil. avv. I ming yillik oxirida shakllana boshlaganligi aniqlandi. 
 
Mil. avv. III-II asrlarda bu aholi bir necha yo‘nalishda O‘rta Osiyoning markaziy va 
janubiy  viloyatlariga  kirib  borgan.  Ushbu  antropologik  tadqiqotlar  natijalari  yozma 
manbalarda  ma’lum  bo‘lgan  xalqlarning  janubga  yurishi  va  Yunon-Baqtriya  davlatining 
istilo  etilishi  hamda  Buyuk  Kushon  saltanatining  barpo  bo‘lish  davriga  mos  keladi. 
Antropologiya  bu  yurish  haqida  quyidagi  ma’lumotlarni  beradi.  Ko‘chmanchi  va  yarim 
ko‘chmanchi  cho‘l  aholisi  Sirdaryo  quyi  oqimidan  Markaziy  Qizilqum  orqali  (Uchquduq, 
Tomdi,  Yuzquduq,  Ko‘kpatosh),  Samarqand  atroflariga  (Kattaqo‘rg‘on,  Orlat),  so‘ngra 
Qashqadaryoning  Qarshi  shahri  atroflari  (Yerqo‘rg‘on)  orqali  Surxondaryo  viloyatidagi 
(Qo‘hna  Termiz,  Dalvarzin,  Shohtepa,  Ayrtom)  qadimgi  shahar  va  qishloqlarga  kirib 
joylashganlar.  Keyinchalik  ular  janubiy  Tojikistonga  o‘tib  ketganlar.  Ularning  ikkinchi 
guruhi qadimiy Buxoro vohasi orqali Turkmanistonning janubiy viloyatlariga, bir qismi esa 
hozirgi Shimoliy Afg‘onistonning Shibirg‘on shahri atroflarigacha yetib borgan (Tillatepa). 
Natijada  o‘zbeklar  va  tekisliklarda  yashovchi  tojiklarga  xos  pomir-farg‘ona  antropologik 
unsur O‘rta Osiyoda keng tarqalgan. 
 
O‘zbek  xalqi  shakllanishidagi  ikkinchi  muhim  davr  -  bu  IX-XII  asrlar  hisoblanadi. 
Bu davrda O‘rta Osiyoda, jumladan, O‘zbekistonda hozirgi o‘zbeklarga xos qiyofa, mahalliy 
aholining asosiy qismini tashkil etadi. Antropolog T. Xo‘jayov tadqiqotlariga qaraganda, IX 
asrga kelib aholining antropologik qiyofasida keskin o‘zgarishlar yuz berganligi kuzatiladi. 
Bu o‘zgarishlarni arxeologik tadqiqotlar natijalari ham tasdiqlaydi. Jumladan, marhumlarni 
astodonlarda  ko‘mish  marosimlari,  aholi  orasida  keng  tarqalgan  bosh  shaklini  sun’iy 
o‘zgartirish  odatlari  yo‘qoladi.  Antropologik  tadqiqotlar  natijalardan  xulosa  chiqaradigan 
bo‘lsak  o‘zbeklarning  elat  sifatida  shakllanish  davri  IX-X  asrlarga  oid  deyishga  jiddiy 
asoslar bor.  
 
Fanda  mo‘g‘ul  istilosi  O‘rta  Osiyo  aholisini  keskin  mo‘g‘ullashtirib,  o‘zgartirib 
yubordi,  degan  fikr  keng  tarqalgan.  Lekin,  tadqiqotchilarimiz  bu  masalaga  ham  oydinlik 
kiritdilar.  Mo‘g‘ul  istilosi  O‘zbekiston  aholisining  tashqi  qiyofasiga  sezilarli  izlarni 
qoldirmaganligini ta’kidlab o‘tish joizdir. Sababi, Chingizxon XIII asr boshida tashkil etgan 
yirik  mo‘g‘ul  davlatida  mug‘ullar  soni  taxminan  0,7  million  kishidan  iborat  bo‘lgan.  Agar 
har  6  kishidan  bittasi  askarlikka  olingan  bo‘lsa,  unda  uning  qo‘shinlari  soni  100-110  ming 
kishidan  iborat  bo‘lgan.  Lekin,  o‘sha  davrda  mug‘ullar  qo‘shinlarining  ko‘p  qismini 
yo‘qotganlar.  Ular  O‘rta  Osiyoga  bostirib  kelganida  qo‘shinlarning  ko‘pchiligi  turkiy 
xalqlardan  tashkil  topganligi  ma’lum.  Bu  davrda  Muhammad  Xorazmshoh  davlatida  20 
million aholi yashagan. Mo‘g‘ul qo‘shinlari ko‘p sonli mahalliy aholi tarkibiga o‘z asoratini 
o‘tkaza  olmagan.  Shuning  uchun  ham  mahalliy  aholida  mo‘g‘ul  irqi  alomatlari  deyarli 
namoyon bo‘lmaganligini ko‘rish mumkin.  

---

 
46 
 
O‘zbek  xalqining  shakllanishida  uchinchi  muhim  davr  XV  asr  oxiri  va  XVI  asr 
hisoblanadi.  Bu  davrda  Dashti  Qipchoq  o‘zbeklari  O‘rta  Osiyoga  kirib  keladi  va  ular 
mahalliy aholiga o‘z nomini beradi. 
 
Shunday  qilib,  o‘zbek  xalqini  etnik  shakllanishi  uzoq  davom  etgan  murakkab 
jarayondir.  O‘zbek  xalqining  asosini  hozirgi  O‘zbekiston  hududida  bir  necha  ming  yillar 
davomida  yashab  kelgan  mahalliy  so‘g‘diylar,  baxtarlar,  xorazmiylar,  saklar,  massagetlar, 
qang‘lilar  va  dovonliklar  tashkil  qilgan.  Turli  davrlarda  turli  maqsadlarda  kirib  kelgan 
qabilalar, elatlar va xalqlar davr o‘tishi bilan mahalliy aholiga o‘z ta’sirini qisman o‘tkazgan. 
Bu  o‘rinda  shuni  alohida  qayd  etish  lozimki,  o‘zbek  xalqi  shakllanish  jarayonining  barcha 
bosqichlarida  mahalliy  aholi  tashqaridan  kelgan  aholiga  nisbatan  doimo  ustunlik  qilgan. 
Kelgindi  aholi  mahalliy  aholiga  o‘z  tilini  berganligini  ham  inkor  etib  bo‘lmaydi.  Lekin 
antropologik  nuqtai  nazardan  mahalliy  aholining  etnik  qiyofasini  va  tashqi  ko‘rinishini 
tubdan  o‘zgartira  olmadi.  Misol  uchun,  keyingi  ikki  ming  yil  davomida  O‘rta  Osiyoda, 
jumladan,  O‘zbekistonda  mahalliy  aholining  tili  uch  marta  o‘zgardi-sharqiy  eron  tillari 
o‘rniga  g‘arbiy  eron  tillari  (fors  tili)  va  milodning  boshlaridan  turkiy  tillar  keng  tarqala 
boshladi.  Ammo  mahalliy xalqning “qoni”,  ya’ni genetikasi  aytarli o‘zgarmadi va qadimiy 
xalqlarimizga xos antropologik xususiyatlar shu kunlarga qadar saqlanib kelmoqda, O‘zbek 
xalqining  kelib  chiqish  asosini  qadimgi  davrlardan  boshlab  o‘lkamiz  hududlarida  yashab 
kelgan mahalliy xalqlar tashkil etgan. Ikki  yarim ming yil davomida mahalliy aholiga kelib 
qo‘shilgan turkiy tilli elat va xalqlar o‘zbek xalqi shakllanishida asosiy tarkibiy qism sifatida 
qatnashgan.