O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti

“Qosimovchilik”  -1929-1930-yillarda  milliy  an’anaviy  sud  va  huquq  sohasidagi 
qadriyatlarni  saqlab  qolish  tarafdorlari  bo`lgan  vatanparvar  ruhdagi  huquqshunos 
mutaxassislarni  mustabid  sovet  tuzumiga  majburan  bo`ysundirish  yo`lidagi  (repressiya) 
qatag‘onga qarshi harakat bo‘ldi. 
1929-yilda  O`zSSR  Oliy  sudining  raisi  Sa’dulla  Qosimovning  “qosimovchilik”  deb 
nomlangan ishini ko`rib chiqish boshlanadi.  
  S.Qosimov,  B.Sharipov,  sudyalar  M.Mirzokirov,  I.Xo`jayev,  sud  idorasi  xodimi 
Spiridonov  ustidan  1930-yilning  martida  boshlangan  sud  jarayoni  natijalari  oldindan 
tayyorlangan  yolg‘onga  aylantirilgan  edi.  Davlat  va  jamoat  ayblovchilari  S.Qosimov  va 
maslakdoshlarining  haqiqiy  jinoiy  ishlarini  isbot  qila  olmadilar.  Biroq,  ularning  Munavvar 
Qori  Abdurashidxonov  tomonidan  tashkil  etilgan  “Turk  odami  markaziyati”  partiyasi  bilan 
aloqalari, 
S.Qosimovning 
Sulton 
Segizboev 
va 
advokat 
Ubaydulla 
Xo`jayev 
(Asadullaxo`jayev),  Yaponiyadagi  Turkiston  milliy  qo`mitasining  muxtor  vakili  (aslida 
bunday  qo`mita  bo`lmagan)  Hasanxon  Qori  Karimov  bilan  do`stona  munosabatda 
bo`lganligi  va  b.  bir  necha  marotaba  esga  olindi.  S.Qosimov  va  uning  tarafdorlari 

---

 
234 
“bosmachilar”ni  qo`llab-quvvatlashda, “aksilinqilobchi  millatchi tashkilotlar” a’zolari  bilan 
aloqa  bog‘laganlikda,  islom  dinini  himoya  qilishda  ayblandilar.  Holbuki,  S.Qosimov  va 
B.Sharipov  o`z  xizmat  vazifalarini  bajarish  vaqtida  tub  millat  manfaatlarini  imkoniyat 
doirasida  himoya  qilishgan  edi.  S.Qosimov  tergov  va  sud  jarayonida  SSSR  Oliy  sudi 
tomonidan 
O`zbekistonning 
suverenlik 
huquqi 
va 
milliy 
manfaatlari 
poymol 
qilinayotganligini ochib tashlashdan cho`chimadi. 
Davlat ayblovchisi Katanyan o`zining nutqida shunday deydi: “Spiridonov rus chorizmi 
tarafdori  bo`lsa,  Qosimov-turk  chorizmi  uchun  kurashgan,  Alimov-bosmachilarning  do`sti, 
xususiy mulkchilik himoyachisidir. Shuning uchun ular eng oliy jazo-otuvga loyiqdirlar.” 
1930-yilning 22-iyunida hukm e’lon qilinadi. Ularning hammasi  yot sinf manfaatlarini 
himoya  qilganliklarida,  Sharipov  esa  bosmachilarga  faol  yordam  berganlikda  ayblanadilar. 
Katanyan  so`nggi  sud  jarayonida:  ”...adolatli  qonun  g‘alaba  qilsin  va  qon  to`kilsin!”  deb 
xitob qiladi. Qosimov va uning 3 tarafdori otib tashlanadilar.   
  Bu  jarayonning  asl  mohiyati  ko`zga  ko`ringan  mahalliy  arboblarni  tugatishga 
qaratilgan edi. 
Minglab  ziyolilar  yo`q  qilinishining  cho`qqisi  1937-39-yillarga  to`g‘ri  keldi.1937-yil 
dekabr  -  1938  yil  yanvarida  XKS  va  O`Z  KP  (b)  MQning  “O`zSSR  Xalq  Maorif 
Komissarligi  tizimida  ziyonchilik  oqibatlarini  bartaraf  etish  bo`yicha  chora-tadbirlar 
to`g‘risida”gi  qarori  e’lon  qilingandan  so`ng,  xalq  ta’limining  barcha  sohalarida,  ayniqsa 
mahalliy  tilda  dars  beriladigan  maktablar,  pedagogik  bilim  yurtlari  va  institutlarida 
o`qituvchi kadrlar va talabalarni “tozalash” ishlari avj oldirib yuborildi.  
  Xalq  ta’limi  tizimidagi  maorifparvar  ziyolilarga  qarshi  olib  borilgan  quvg‘in  va 
qatag‘onlarga  “xalq  dushmanlari,  chet  el  josuslari”-A.Ikromov,  F.Xo`jayev,  I.Karimov  va 
boshqalar  o`zlarining  Maorif  komissarligidagi  “odamlari”-  Usmonov,  Ro`ziyev,  Sorokin, 
Kojuxovlar  orqali  xalq  maorifiga  katta  ziyon  yetkazishgan,  degan  bo`htonlar  “asos”  qilib 
olindi:  “Ular  turli  choralar  bilan  o`zbek  xalqini  sotsialistik  madaniyatning  ilg‘or  vakili-
buyuk  rus  xalqidan  ajratmoqchi  bo`ldilar,  yoshlarni  millatchilik  bilan  zaharlashga  harakat 
qildilar...  Ular  bir  tomondan,  o`zbek  maktablarida  Lenin  va  Stalin  asarlarini  o`rganishga 
imkon  beruvchi  rus  tili  o`qitilishiga  qarshilik  ko`rsatib,  ikkinchi  tomondan,  marksizm-
leninizm klassiklarining asarlarini o`zbek tiliga tarjima qilinishiga to`sqinlik qildilar.”   
  Ayni  paytda istiqlol  va erk kuychilari, o`zbek xalqining mashhur  yozuvchilaridan Fitrat, 
Cho`lpon,  Abdulla  Qodiriy,  Usmon  Nosir  Stalin  istibdodining  begunoh  qurboni  bo`ldilar.  30-
yillarda  o`zbek  adabiyotining  Fitrat  va  Cho`lpon  kabi  “keksa”  avlodi  vakillarining  erkin  ijod 
etishiga  yo`l  qo`yilmadi.  Fitrat  1938-yil 4-oktabrda “...sovet  hokimiyatiga  qarshi aksilinqilobiy, 
panturkistik ishlar olib borganlikda” ayblanib, otib tashlanadi.  
  Cho`lpon  1932-yili  F.Xo`jayevning  maslahati  bilan  Moskvaga  borib,  SSSR  XKS  va 
SSSR  xalqlari  markaziy  nashriyotida  tarjimon  bo`lib  xizmat  qilayotganida,  Toshkentda