|
Cho`lpon (1897-1938)-ko`p qirrali iste’dod sohibi edi. Cho`lpon ehtirosli va yoniq
asarlari bilan o`zbek xalqining milliy ongini uyg‘otishda, uning yangicha ma’naviyatini
shakllantirishda katta xizmat qildi.
231
20-yillarda Cho`lpon bolsheviklar olib borgan siyosatga nisbatan muxolifatga o`tgani va
bu qarashlarini yashirmay, she’rlarida oshkora kuylagani tufayli, uni millatchiga chiqarib
qo`ydilar. Qo`yilgan aybnomalarini isbotlash uchun asosiy dalil sifatida “Buzilgan o`lkaga”
she’rini keltirdilar. Chindan ham bu she’rda sovet voqeligini madh etish yo`q. Bu tom
ma’noda vatanparvarlik tuyg‘usi bilan sug‘orilgan she’r. She’rda ulug‘ o`lka boshiga
tushgan fojealar, haqsizliklarga, adolatsizlikka qarshi, ona yurtning erki va ozodligi uchun
kurashga undovchi misralar bor.
Adibning “Kecha va kunduz” romanida Turkistonning zulmga, jaholatga, adolatsizlik
va haqsizlikka to`la hayotini ochib bergan.
Turkistonning tuganmas dardlarini, jarohatlarini anglash va anglatish, uni birlikka,
erkka, mustaqillikka chorlash va bu yo`ldagi fidoyilik har uch adib ijodining mushtarak
jihatini tashkil qiladi.
Hamza o`z she’rlarida faqat ma’rifatga chaqirish bilan cheklanmaydi, u qadimiy
Turkistonning siyosiy-ijtimoiy ahvolini o`ylaydi, muxtoriyat g‘oyalarini ulug‘laydi.
Masalan, uning “Turkiston muxtoriyatiga” degan she’rida “islom davlati”ni bir sanjoq ostida
birlashishga chaqiradi, “arab, turk, qobil, hindiston” kabi xalqlardan tashkil topgan “islom
millatini ahillikka, ittifoq bo`lib ish yuritishga” undaydi.
Mustabid tuzum yillari respublikamizda adabiyot bilan bir qatorda, milliy san’at ham
rivojlandi. 1918 yilda Hamza Farg‘onada “O`lka Sayyor” siyosiy truppasini tashkil etdi.
M.Qori - Yoqubov, Y.Egamberdiyev, H.Islomov, M.Kuznetsovalar shu teatr qaldirg‘ochlari
bo`ldilar. O`sha yili Mannon Uyg‘ur Toshkentda “Turon” jamiyati qoshida teatr tuzdi. Bu
guruh keyinchalik O`lka Davlat namuna teatriga aylandi. Teatrning birinchi aktyorlari-Abror
Hidoyatov, Muzaffar Muhamedov, Obid Jalilov, Fatxulla Umarov, Sayfi Olimov, Ma’suma
Qorieva, Bosit Qoriev, Ziyo Saidlardir. Mannon Uyg‘ur vatanparvarlik va ma’rifatparvarlik
g‘oyalari bilan sug‘orilgan Fitrat, G‘ulom Zafariy, Cho`lpon, Qodiriy, ozarbayjon
dramaturgi Husayn Jovid asarlarini sahnalashtirdi.
Shu yillarda Qori ¨qubov tomonidan birinchi bo`lib o`zbek xalq musiqa ansambli
tashkil etildi. 1926-yilda esa yuzaga kelgan birinchi o`zbek davlat konsert etnografik
ansambliga atoqli o`zbek xonanda, aktyor, sozandalari jalb etilib, 1929-yilda uning zaminida
Samarqandda O`zbek davlat musiqali teatri tashkil topdi. Aynan o`sha davrlarda atoqli
o`zbek ijrochilari chet el gastrollarida bo`lishgan: Tamaraxonim va Qori ¨qubovlar Parij va
Berlin(1925)da katta muvaffaqiyat qozonishgan. 1936 yilda O`zbek davlat filarmoniyasining
tashkil etilishi ijrochilik san’atini ma’lum darajada tizimlanishiga asos bo`ldi. O`zbek xalq
cholg‘u asboblari orkestri, ashula va raqs ansambllari, xor kapellasi, simfonik orkestr uning
tarkibida ish boshladi.
Oktabr to`ntarishidan so`ng, respublikamizda bir qancha ilmiy va o`quv muassalari
tashkil etildi. Xususan, 1918 yilda tashkil etilgan Turkiston Xalq Universiteti qoshida bir
qancha ilmiy-tadqiqot institutlari faoliyat ko`rsata boshladilar. Tuproqshunoslik va
geobotanika, biologiya, zoologiya, pedagogika va psixologiya, fizika-matematika, ekologiya
ilmiy-tadqiqot institutlari shular jumlasidandir.
Shuningdek, respublikada 20-yillar oxiri-30 yillar boshida Tropik tibbiyot instituti,
Tibbiy parazitologiya va gelmintologiya ilmiy-tadqiqot instituti, Suv xo`jaligi tajriba-
tadqiqot instituti va boshqa ilmiy muassasalar tashkil qilindi.
30-yillarda respublikamiz hamda mintaqada ilm-fan ravnaqiga munosib hissa qo`shgan
mahallliy millatga mansub olimlar yetishib chiqdilar. Ular: T.Qori-Niyoziy, T.Sarimsoqov,
S.Sirojiddinov, O.Sodiqov, N.Dolimov, T.Zohidov, U.Oripov, S.Umarov va boshqalardir.
Ilmiy-tadqiqot muassasalari tarmog‘i va ilmiy kadrlar sonining jadal o`sishi, olimlar
oldiga yangi vazifalarning qo`yilishi, ilmiy-tadqiqot ishlariga rahbarlik qilish va ularni
muvofiqlashtirib turish ishlarini takomillashtirishni taqozo qildi. 1932 yilda Fan qo`mitasi
ta’sis etilib, 1940 yilda uning negizida Ittifoq FA O`zbekiston filiali (O`zFAN) tuzildi. Shu
davrdan O`zFAN O`zbekistonning ilmiy-tadqiqot markaziga aylandi. Uning tarkibiga
232
geologiya, botanika, kimyo, suv xo`jaligi muammolari, tarix, til va adabiyot institutlari;
tuproqshunoslik, zoologiya, fizika va matematika sektorlari; Toshkent astronomiya
observatoriyasi; iqtisodiy tadqiqotlar va kartografiya byurosi kiritildi.
1943-yilda O`zFAN asosida O`zbekiston Fanlar Akademiyasi (O`zFA) tashkil etildi,
uning birinchi prezidenti etib akademik Toshmuhammad Niyozovich Qori-Niyoziy saylandi.
O`zbek matematika atamashunosligi asoschisi, taniqli matematik Toshmuhammad
Qori Niyoziy zamonaviy o`zbek matematik tafakkurining shakllanishi va rivojiga bebaho
hissa qo`shgan olimdir. Uning Beruniy mukofotiga sazovor bo`lgan uch jildlik “Asosiy
matematik analiz kursi” nomli asarining ilmiy qimmati oliy matematikadan birinchi o`zbek
tilidagi original qo`llanma ekanligidadir. O`zbekiston xalqlarining madaniy hayoti tarixiga
oid ilmiy ishlar, o`zbek matematika va astronomiya ilmlari tarixi, xususan, Ulug‘bekning
astronomiya maktabiga oid asarlai ham Qori Niyoziy qalamiga mansubdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
