O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti “Tasdiqlayman” o‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

6.4. Ayrisimon bez va buyrak usti bezlari.
Ayrisimon bez immun tizimning markaziy a’zosi bo‘lib, endokrin faoliyatni ham ko‘rsatadi. Ayrisimon bez - (timus) 2 bo‘lakdan iborat bo‘lib, traxeya ustida to‘sh suyagining orqasida joylashgan. Pastki chegarasi perikard ustidan o‘tadi. Bez embrional rivojlanishning 6-haftasida shakllana boshlaydi va balog‘atga etish davriga kelib, massasi 20-37 g bo‘ladi, so‘ngra faoliyati pasayib tarkibidagi to‘qima biriktiruvchi to‘qima va yog‘ bilan o‘rin almashinadi. 75 yoshga kelib, to‘qima massasi 6 g ni tashkil etadi.
Ayrisimon bezda po‘st va miya qavatlari farqlanadi. Birinchi qavatda mayda limfotsitlar zich joylashgan, ikkinchisida ular kamroq bo‘lib, asosan duksimon hujayralarni (Gassal tanachalarini) tashkil qilib, ular limfotsitlarning etilishini quvvatlab turadi.
SHunday qilib, ayrisimon bez limfotsitlarning etilgan shakllari hosil bo‘lishini ta’minlab, organizmning immunologik himoya reaksiyalarida ishtirok etadi, hujayra immunitetining markaziy bo‘g‘ini hisoblanadi. U limfotsit hujayralarni ishlab chiqaradi, bular hujayra immuniteti va gumoral immunitetni ta’minlaydi. Timozin, timin, tomotoksin kabi gormonlar immunitetning turli omillariga, limfopoezga, nerv-muskul o‘tkazilishiga ta’sir qiladi. Qonda limfotsit hujayralar umumiy mikdorining 60-80% ni T-limfotsitlar tashkil qiladi. Ular orasida yot hujayralarni aniqlovchi T-effektorlar, yot hujayralar faoliyatini to‘xtatuvchi T-killer, antitelolar hosil kilishda V-limfotsitlarni kirituvchi T-xelperlar va immun (himoya) reaksiyasini sekinlashtiruvchi, antitelolar hosil bo‘lishini to‘xtatuvchi T-supressorlar bo‘ladi.
V-limfotsitlar toksinlar va viruslarni neytrallaydigan moddalar -antitelolarni sintez qiladi va ishlab chiqaradi.
Me’da osti bezi o‘n ikki barmoq ichak tutqichida joylashgan. Bez to‘qimasining katta qismi hazm fermentlari ishlab chiqaradigan ekzokrin hujayralardan va atigi 1-2% endokrin qismdan tashkil topgan. Ularni maxsus hujayralar - pankreatik orolchalar, ya’ni Langergans orolchalari deyiladi. Ularda qon ta’minoti me’da osti bezining qolgan qismlariga nisbatan yuqori bo‘ladi. Langergans orolchalarida hujayralarning bir necha turi bor: beta-hujayralar 60-70% bo‘lib, ular insulin gormoni ishlab chiqaradi, 20% alfa-hujayralarda glyukagon gormoni hosil bo‘ladi, qolgan delta-hujayralarda somatostatin gormo­ni va RR-hujayralarda lipokain sintez qilinadi.
Insulinning vazifasi glyukoza va aminokislotalarni glyukogen va yog‘larga aylantirish bilan bog‘liq jarayonlarni kuchaytirish hisoblanadi. U qandlarni muskullar, jigar va yog‘ hujayralari membranasi orqali o‘tkazishga imkon beradi, energiyaga boy fosfor birikmalari hosil bo‘lishini kuchaytiradi. Nerv hujayrasi va eritrotsitlardan tashqari, hamma to‘qimalar insulinga sezuvchan bo‘ladi. Insulin hosil bo‘lishining asosiy sababchisi glyukoza hisoblanadi. U me’da osti beziga ko‘p oqib kelganda insulin sintezi kuchayadi, glyukoza miqdori kamayishi bilan bu jarayon susayadi. Adrenokortikotrop gormon, qalqonsimon bez gormoni, o‘sish gormoni ta’sirida ham insulin sintezi yanada kuchayadi.
Glyukogon insulinning antagonisti hisoblanadi. U glikogen parchalanishini kuchaytiradi va uning jigardagi sintezini tormozlaydi, aminokislotalardan glyukoza sintezlanishini quvvatlaydi. Glyukogon, shuningdek, organizm och qolganda, sovqotganda, asab-psixik yoki jismoniy zo‘riqish kabi stress holatlarda beta-hujayralarning insulin ishlab chiqarishini kamaytirish xususiyatiga ham ega.
Somatostatin insulin va glyukagon ishlab chiqarish regulyatori hisoblanadi. U biokimyoviy reaksiyalar tezligini pasaytirib, insulin va glyukagon hosil bo‘lishini susaytiradi, hujayralarga oqsil sintezini tormozlaydi. Lipokain yog‘ning jigardan chiqishini va yog‘ kislotalarning oksidlanishini ta’minlab, yog‘lar almashinuvida ishtirok etadi.
Langergans orolchalarining faoliyati susayganda almashinuvning deyarli hamma turlari, birinchi navbatda, uglevodlar almashinuvi buziladi. Qandli diabet kasalligi paydo bo‘ladi. Bu kasallikka hissiy ta’sirlar, yog‘ bosish, gipertoniya kasalligi, irsiy moyillik, bola tug‘ilganda tana massasining 4,5 kg dan ortiq bo‘lishi, shikastlanishlar sabab bo‘ladi. Qandli diabet keng tarqalgan kasallik hisoblanadi. Hozirgi vaqtda u iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar aholisi o‘rtasida 4% ni tashkil qiladi va har 10-15 yilda jahondagi barcha mamlakatlarda bunday bemorlar soni ikki baravardan oshib turadi. Bu kasallikda uglevodlar almashinu­vi buzilishining ko‘rinishlaridan biri qand miqdori oshib, siydik miqdorining ko‘payishi hisoblanadi. Sog‘lom odam siydigida qand yo‘q, chunki u qonga birlamchi siydikdan qaytadi. Bu murakkab jarayonda glyu­koza insulin ishtiroki bilan bir qator kimyoviy o‘zgarishlarga duch keladi va qondagi miqdori boshqariladi va siydik bilan chiqishining oldi olinadi.
Insulin etishmasligi, shuningdek, suv-tuz almashinuvi buzilishiga va oqibatda organizmdan ko‘p miqdorda suv chiqarilishiga sabab bo‘ladi, shuningdek oqsil va yog‘ almashinuvining ham buzilishiga olib keladi, ateroskleroz rivojlanadi, organizmning himoya xossalari susayib ketadi.
Buyrak usti bezlari Buyrak usti gormonlari moddalar almashinuvi uchun keng ta’sir doirasiga ega, hayotiy muhim faoliyatlarni idora qilishda, organizm noqulay sharoitga moslashuvida ishtirok etadi. Buyrak usti bezlari asosan kortikosteroidlar va ozroq miqdorda jinsiy gormonlar -androgenlar va ekstrogenlar, mag‘iz qavati hujayralari esa adrenalin va noradrenalin gormonlari ishlab chiqaradi. Bu bezlarning miya moddasidan hozirgi vaqtda 40 ta steroid birikma ajratilgan, ulardan 80% haqiqiy gormonlar hisoblanadi. Mag‘iz qavatining ayrim zonalari nisbatan mustaqil tuzilmalar hisoblanadi: koptoksimon zona -mineralokortikoidlar sekretsiyasi zonasi, dastali zona glyukokortikoidlarni va to‘rsimon zona jinsiy gormonlarini sekretsiya qiladi. Buyrak usti bezlarining bu qavati olib tashlansa, organizm nobud bo‘ladi. Mineralokortikoidlarga aldosteron, kortikosteron, dezoksikor-tikosteron kiradi. Ular minerallar almashinuvini idora qiladi. Al­dosteron buyrak naychalarida natriy va xlorning qayta so‘rilishini oshirib, shu tariqa qonda, limfada, to‘qimalararo suyuqlikda natriy xloridning miqdorini ko‘paytiradi. Aldosteron ayni vaqtda kaliyning siydik bilan ajralishiga imkon beradi. Mineralokortikoidlarning etishmasligi qonda natriy darajasining juda pasayib ketishiga, uning siydik bilan yo‘qotilishiga va organizmning suvsizlanib qolishiga sa­bab bo‘ladi, bu organizm uchun halokatli bo‘lishi mumkin. Mineralo­kortikoidlarning ortiqcha ajralishi shishlar paydo bo‘lishiga, qon bosimi oshishiga olib keladi. Qonga tushadigan mineralokortikoidlar miqdori organizmdagi natriy va kaliy konsentratsiyasiga bog‘liq. CHunonchi, qonda natriy ortiqcha bo‘lishi aldosteron sekretsiyasini tormozlay­di, bu esa natriyning siydik bilan chiqarilishiga sabab bo‘ladi.
Glyukokortikoidlarga gidrokortizon, kortizon, kortikosteron kiradi. Ular oqsillar, uglevodlar va yog‘lar almashinuviga ta’sir qiladi: jigarda aminokislotalar qoldiqlaridan sintezlanish jarayonining kuchayishi hisobiga qonda glyukoza miqdorini oshiradi, jigarda oqsil hosil bo‘lishini quvvatlab turadi va muskul to‘qimasi, biriktiruvchi va limfa to‘qimalarida bu jarayonni tormozlaydi, yog‘ depolaridan yog‘ safarbar qilinishiga imkon beradi. Organizmga noqulay sharoit ta’sirida glyukokortikoidlar sekretsiyasi kuchayadi va shu yul bilan uning tashqi muhitning o‘zgargan sharoitga moslashuvi ta’minlanadi. Ular hayot uchun zarur gormonlar hisoblanmaydi, biroq ular etishmaganda organizmning har xil stresslarga qarshilik ko‘rsatish qobiliyati pasayadi. Glyukokortikoidlar organizmdagi yallig‘lanish jarayonlarini pasaytiradi va shunga ko‘ra, ular yallig‘lanishga qarshi gormonlar deb ataladi.
Buyrak usti bezlari po‘stlog‘ining jinsiy gormonlari organizm rivojlanishining embrion davridayoq ishlab chiqarila boshlaydi va homilaning erkak yoki ayol tipi bo‘yicha shakllanishini idora qiladi. Bu bezlarning mag‘iz qavati simpatik nerv tizimi hosil bo‘ladigan hujayralardan paydo bo‘lgan to‘qimadan iborat bo‘lib, ular bir xil gormon - noradrenalin ishlab chiqaradi. Mag‘iz qavati, bundan tashqari, adrenalin ham ishlab chiqaradi. Bu gormonlar sekretsiyasi organizmda doimo bo‘lib turadi, biroq hissiy zo‘riqishda, katta jismoniy bosimda, qon ketganda, haroratning pasayishida va almashinuv jarayonlarini moslashtirib qayta ko‘rishni talab etadigan keskin sharoitda u ayniqsa kuchayadi. Adrenalin organizmni ekstremal sharoitlarga moslashtirish zarur bo‘lganda ajralib chiqadigan garmon "stress gormoni" deyiladi. Uning yurak urishini tezlashtirishi va qon bosimini oshirishi shundan yaqqol dalolat beradi. Adrenalin, shuningdek, bronxlar, ichaklarning silliq muskullarini ham bo‘shashtiradi. U ko‘ndalang yulli muskul to‘qimasi (skelet va yurak muuskullari) tomirlarini tanlab kengaytirish va bunda tana terisi, shilliq pardalar va ichki a’zolar tomirlarini toraytirish, ya’ni qonni qayta taqsimlash qobiliyatiga ega. Adrenalin ta’siri ostida gipofizning adrenokortikotrop gormon ishlab chiqarishi va binobarin, buyrak usti bezlari po‘stlog‘i gormonlari ishlab chiqarishi kuchayadi. U qon oqimini va jigarda glikogen parchalanishini kuchaytiradi, bu esa qonda glyukoza miqdorini ko‘payishiga imkon beradi, kislorod iste’molini oshiradi. Bu barcha reatsiyalar metabolizmni qayta ko‘rishga olib keladigan adrenalin gormonining organizmni moslashish xususiyatini oshirishidan darak beradi.
Adrenalin noradrenalindan farq qilib, uglevodlar almashinuviga va silliq muskullarga deyarli ta’sir ko‘rsatmaydi. Ikkala buyrak usti bezi po‘stloq qavatining gormonal faoliyati qisman yoki batamom yo‘qolganda gipofunksiya yuzaga kelib, u addison, ya’ni bronza kasalligi yuzaga keladi. Unga, masalan, buyrak usti bezlari sili, shikastlanishlar, yallig‘lanish jarayonlari, genetik omillar, gipofiz adrenokortikotrop gormonlarining etarlicha ishlamasligi kabilar sabab bo‘lishi mumkin. Kasallikning o‘ziga xos belgisi - terida, ayniqsa tananing ochiq qismlarida (yuz, qo‘l-oyoqlarning kaft burmalari va kaft orqasida), shuningdek, shilliq pardalar (lab, milk, til va hokazolarda) tilla-jigar rang pigmentatsiya paydo bo‘lishi hisoblanadi. Bu kasallikda muskul tarangligi, ayniqsa, yurak muuskuli tarangligi keskin pasayib ketadi, gastrit, me’da va o‘n ikki barmoq ichakning yara kasalligi rivojlanadi, jigarning faoliyati buziladi. Natriyning qayta so‘rilishi susayishi va kaliyning ortishi suv-tuzlar almashinuvi buzilishiga sabab bo‘ladi, tana harorati pasayadi. Nerv-psixika buzilishi mumkin, bular qo‘zg‘aluvchanlikning kuchayishi yoki to‘liq depressiya, uyqusizlik, ba’zan psixoz ko‘rinishida yuzaga chiqadi. Buyrak usti bezining mag‘iz qavatining to‘rsimon zonasi sohasida tug‘ma yoki orttirilgan o‘sma bo‘lganda odamning jinsidan qat’i nazar, erkak jinsiy gormonlari - androgenlarning ortiqcha sekretsiyasi kuzatiladi. Buning natijasida ayol genotipi bo‘lgan bolalarda soxta germafroditizm rivojlanadi. Katta yoshdagi ayollarda buyrak usti bezlari po‘stloq qavati faoliyatining buzilishi ta’sirida ovoz dag‘allashadi, soqol-mo‘ylov chiqadi, teri osti kletchatkasida yog‘ kamayadi, skelet muskullari erkak tipi buyicha kuchayadi va boshqa ikkilamchi jinsiy belgilar paydo bo‘ladi. Katta yoshdagi erkakda ayolga xos ikkilamchi jinsiy belgilar hosil bo‘ladi.