O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti “Tasdiqlayman” o‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

4.1.Sezish organlarining ahamiyati, roli va xossalari.
Axborotni qabul qilish va qayta ishlash analizatorlar, ya’ni sezgi organlari orqali amalga oshiriladi. Inson atrof muhitdagi xodisalarni va shu muhit ta’sirlarini sezgi organlari yordamida idrok etadi.
Inson oladigan va muayyan darajaga etadigan hamma ta’sirotlar atrofdagi muhit, atrofdagi dunyo to‘g‘risida, bizdan tashqarida va ongimizga aloqador bo‘lmagan narsalarning mavjudligi to‘g‘risida tushuncha beradigan manbaadir.
Tananing tashqi muhitdan oladigan o‘rni, harakatlari asosan oliy sezgi organlariga aloqador bo‘ladi.
Har bir analizator uch qismidan tashkil topgan: periferik qism - tashqi ta’sirot energiyasini nerv jarayniga aylantirib beradigan (transformatsiya-laydigan) apparat, ya’ni retseptor, o‘tkazuvchi qism - markazga intiluvchi nerv tolalaridan tuzilgan va qo‘zg‘alishni markazga etkazib beradigan qism ya’ni bosh miya po‘stlog‘ining maxsus hujayralardan tashkil topgan markaziy qism yoki yarim sharlarning po‘stloq qismi.
Analizatorning periferik qismi ta’sirotlarning juda aniq turlarini idrok etadi. Masalan, ko‘ruv organlari yorug‘likni, eshituv organlari tovushni idrok etadi va hokazo. Mana shu xossa sezgi organlarining ta’sirotlarga adekvatligi deb ataladi.
Analizatorning xossalari. Har bir analizator goho bir muncha kuchli, goho bir muncha kuchsiz ta’sirotlarni idrok etishga moslanish (adaptatsiyalanish) xususiyatiga ega. Juda yoshligidan boshlab musiqa o‘rganadigan bolalarda eshitishning rivojlanishi va o‘tkirlashishi ana shunga misol bo‘ladi.
Analizatorlarning o‘zaro ta’siri. Analizatorlar bir-biriga ta’sir ko‘rsatib turadi. Bu sezgining kuchayishiga, ba’zida esa susayishiga ham olib keladi. CHunonchi, quyosh nuri teri, hid bilish, eshitish retseptorlarining qo‘zg‘aluvchanligini o‘zgartiradi. Haddan tashkari issiq ovqatning mazasi yaxshi bilinmaydi, chunki kuchli temperatura ta’siri ta’m bilish analizatori funksiyasini susaytirib qo‘yadi. Eshituv ta’sirotlari (tonlar, shovqinlar) qorong‘iga adaptatsiyalangan ko‘zning yashil-ko‘k nurlarga qo‘zg‘aluvchanligini oshiradi va zarg‘aldoq-qizil nurlarga qo‘zg‘aluvchanligini susaytiradi. Modomiki shunday ekan, odatdagi amaliy faoliyatda analizatorlar funksiyalarining bir-biriga qanday ta’sir qilib turishini bilish juda katta ahamiyatga ega. Analizator ishining buzilishi (masalan, ko‘zning ko‘r, quloqning kar bo‘lib qolishi) odamni nogiron qilib qo‘yadi.
Analizatorlar bir-biriga mahkam bog‘langan holda ishlash bilan bir qatorda bir-birining o‘rnini qisman to‘ldirib ham turadi. Ayni vaqtda, ularning po‘stloqdagi markazlari o‘rtasida yo‘qolgan analizatorning o‘rnini qisman to‘ldirishga imkon beradigan vaqtincha (shartli reflektor) bog‘lanishlar yuzaga keladi. CHunonchi, ko‘zi ko‘r kishilarda eshitish va harakat-tuyg‘u analizatori hamisha birgalikda ishlab turadigan bo‘lgani uchun atrofdagi dunyoni tuyg‘u va eshitish yordamida bilish qobiliyati paydo bo‘ladi.