O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti “Tasdiqlayman” o‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

Flegmatik. Optimal qo‘zg‘aluvchan, bosiq, sekin tip. Bu tipdagi bolalarda shartli reflekslar sekinlik bilan hosil bo‘ladi. Bunday bolalar bosiq xulq —atvori bilan ajralib turadi. Hosil bo‘lgan shartli reflekslar mustahkam bo‘ladi. Bolalar og‘ir —vazmin, ko‘pincha, yaxshi o‘qiydi. Qiyinchiliklarni engishda etarlicha tirishqoq bo‘lishadi. Berilgan topshiriqni puxtalik bilan bajarishga harakat qilishadi. Murakkab topshiriqlarni bajarishga loyiq. Flegmatiklar ravon, lekin sekin nutqga ega, ularda etarlicha so‘z boyligi mavjud, ko‘proq eshitadi, kam gapirsa ham, o‘rinli so‘zlashadi. Ularni shoshiltirib bo‘lmaydi, chunki, shoshiltirganda ular butunlay ishini tashlab ketishlari mumkin. Bu tipdagi bolalarda shartli reflekslar sekin paydo bo‘ladi, lekin shartli reflekslarning o‘chishi ham sekin bo‘ladi.
Xolerik. Kuchli, qo‘zg‘aluvchan, o‘zini tuta olmaydigan tip. Bunday bolalarda miya po‘stloq osti faoliyatining yuqori quzg‘aluvchanligi va miya po‘stlog‘ining etarlicha boshkaruvi bo‘lmaganligi kuzatiladi, shartli reflekslar tez hosil bo‘ladi, qo‘zg‘alish jarayonlari tormozlanishdan ustun bo‘ladi. Bunday bolalarni o‘qitish va tarbiyalashda bardosh, e’tibor, tirishqoqlik talab etiladi. Bolalarda nutq tez bo‘linib ketuvchan va emotsional bo‘ladi. Bu tipga kiruvchi bolalarda qiziqish, urishish va boshqa kutilmagan qiliqlar ko‘proq uchraydi. Ularning nutqini tushunib bo‘lmaydi, chunki so‘zlar va gaplar bir —biri bilan bog‘lanmagan bo‘ladi. Xoleriklar fikrni qiyin ifodalaydi. Bu tipga kiruvchi bolalarni tarbiyalash kiyin. Ulardagi shartli reflekslar barqaror emas.
Melanxolik - sust qo‘zg‘aluvchan, kuchsiz tip. Melanxoliklarda shartli reflekslarning sekin hosil bo‘lishi, katta yarim sharlar po‘stlog‘i va po‘stloq osti markazlarining sust qo‘zg‘aluvchanligi tufayli ro‘y beradi. Kuchli va uzoq ta’sirlar nerv tizimining tez charchashiga sabab bo‘ladi. Bunday bolalar tez—tez asabiylashadilar. Melanxolik tipdagi bolalar ko‘pincha o‘zi bilan o‘zi bo‘lib, sal narsaga suyunib, sal narsaga xafa bo‘lishi mumkin. Xafachilik va xursandchilik ularda uzoq davom etadi. Ular ko‘pchilik bilan muloqotda bo‘lishni yoqtirmaydilar. Bolalar nutqi yaxshi rivojlanmagan, fikrni ifodalash ham ular uchun qiyin. Melanxoliklar sog‘lomlashtirish muolajalariga muxtojdirlar. Ko‘pchilikning o‘rtasida ularni tarbiyalash qiyin. Ichki tormozlanish jarayonlari kuchsiz, tashqi tormozlanish jarayonlari esa, aksincha, kuchli. Bu tipga kiruvchi bolalar tez charchaydi. SHularni z’tiborga olib, maktab shifokori va o‘qituvchilar tarbiyaviy o‘qitish jarayonlarini olib borishlari zarur. Nerv tizimining tipologik xususiyatlari bolaning fikrlarini, qarashlarini ta’riflamaydi va uni shaxs sifatida belgilamaydi. Oliy nerv faoliyatining yaxshi va yomon tiplari bo‘lmaydi va to‘g‘ri tashkil qilingan pedagogik faoliyat har qanday nerv tizimidagi bolaning rivojini to‘la ta’minlaydi. Odamlarda oliy nerv faoliyatining tipi ikkinchi signal tizimi tufayli o‘ziga xos bo‘ladi.