|
13-MAVZU. IQTISODIY HODISALAR VA JARAYoNLARNI O’RGANIShDA KOMPLEKS YoNDAShUV ILMIY IJODIY FAOLIYaT INTEGRAЦIYaSINING IFODASIDIR
Reja:
1. Iqtisodiy jarayonlarni o’rganishda kompleks yondashuv - tizimiylik tamoyilining namoyon bo’lishidir.
2. Ilmiy tadqiqotlarning tarmoqlararo va fanlararo integrastiyasi.
3. Kompleks yondashuv iqtisodiy jarayonlarni samarali tashkil etish va boshqarishning shakli sifatida.
1. Iqtisodiy jarayonlarni o’rganishda kompleks yondashuv - tizimiylik tamoyilining namoyon bo’lishidir.
Ilmiy tadqiqot jidstiy ijodiy, kreativ xususiyatga ega, zotan, u hamisha sirli, yangi va noma’lum soxaga yo’naltirilgan, ijod esa har qavday soxada odamlar hayotida yangi, ilgari ko’rilmagan narsalarni yaratishni nazarda tutadi. Ilmiy tadqiqot ijod sifatida izlash, razvedka qilish xususiyatiga ega bo’lib, yangi bilim olish va uni anglab etshpga yo’naltirilgandir. Ijodiy faollik, bilimgachanqsirshk, xaqiqatga, yangi, ob’ektiv bilimga intilish faol xayot pozistiyasiga ega bo’lgan yaratuvchi-olimning mohiyat-mazmunini tashkip etadi. Qobiliyati, xotirasi va ipgari olgan bilimlarini chinakam olim ilmiy izlanish, ijodga ongli ravshpda yo’naltiradi.
Ijodiy ilmiy izlanish izchil xususiyatga ega bo’lib, olimning tirishqoq aqliga noma’lum bo’lgan yangi bilimni anglab etishga yo’naltirilgandir. Ilmiy ijod ilmiy bilish metodlari, vositalari va shakllarining to’liq majmuiga asoslangan bo’lib, sistematik, professional xususiyatga ega. Yakka iste’dodlar davri o’tib ketdi - kompyuter inqilobi davrida ilmiy ijod bilan olimlar, mutaxassislar, fanning u yoki bu sohasi ekspertlarining ko’p sonli jamoalari profesoional shug’ullanadi.
Mehnatkash va bunyodkor insonning qobiliyatlari, iste’dodi va hatto dahosi ijodda o’zini o’zi ro’yobga chiqaradi. Yangi bilimni yaratish, o’stirish, haqqoniy ilmiy bilimni rivojlantirish ijodiy ilmiy izlanishning natijasidir. Ilmiy tadqiqot metodologiyasi bilish, sub’ekt tomonidan o’rganilayotgan ob’ektning jihatlari, xossalari va qirralarini tadqiq qilish jarayonining falsafiy, umumilmiy vositalari, usullari, metodlari tizimini tashkil etadi. Fan va kishilik amaliyoti taraqqiyotining muxim sharti sifatida ilmiy ijodning vositalari, usullari va metodlarini antrtash ilmiy bilish va ijod epistemologiyasi va metodologiyasining muhim vazifasidir.
Olimning tanqidiy tafakkuri, ilmiy izlanishda tor pragmatik yondashuv, dogmatizm va relyativizmning mavjud emasligi ilmiy ijodning muxim komponenti, metodologik mo’ljalidir. Tanqidiy fikrlash ilmiy ijodning zarur elementi sifatida ilmiy g’oyalar, gipotezalar, faktlarni xar xil nuqtai nazardan, ilmiy tadqiqotning ichki mantig’i kontekstida va o’rganilayotgan ilmiy muammoga nisbatan barcha muqobil yondashuvlarga qiyosan faol ko’rib chiqish jarayoni demakdir. Ijodkor ilmiy xodim o’z ilmiy ishida tanqidiy fikrlash elementlaridan ongli ravishda foydalanib, u yoki bu g’oyalar, metodlar va yondashuvlar bilan tanishadi, ularni tanqidiy taqqoslaydi va ularni amalga oshirishning real oqibatlarini prognoz qiladi. Bunday yondashuv fanda ilmiy izlanish va kashfiyotning maqbul va eng samarali strategiyasini ishlab chiqishga ko’maklashadi.
Tanqidiy fikrlash g’oyalarni va to’plangan bilimni integrastiya va sintez qilish hamda qayta tushunib etish, yangi bilimni rivojlantirish bilan bog’liq murakkab ijodiy-kreativ jarayondir. Yangi ilmiy qarashlar va faktlarni baholashda ham tanqidiy fikrlash nuqtai nazaridan kelib chiqish ksrak: fanda ishonchga o’rin yo’q, ilmiy bilim dalil-isbotga tayanadi.
Karl Raymund Popper, ayniqsa, ilmiy ijod sohasida tanqidiy fikrlashning zarur elementi sifatida falsifikastii prostedurasi yoki fallibilizmni kiritdi. Falsifikastiya qilish (fallibilizm) prinstipini Popper fanni soxta fandan, aniq bilim va haqiqatni sub’ektning fikri yoki istagidan ajratish, demarkastiya qilish mezoni sifatida taklif qildi. Masalan, fallibilizm nuqtai nazaridan Evklid geometriyasi ilmiy nazariyadir, zotan, Lobachevskiy, Bolyan, Gauss va Riman tomonidan yaratilgan noevklstd geometriyalarining ko’p sonli variantlari Evklid geometriyasini inkor etdi.
Hozirgi zamon epistemologiyasi fallibilizm bilan bir qatorda, fanda tanqidiy va ijodiy fikrlashning qudratli vositasi - verifikastiyaga xam ega. Verifikastiya deganda ilmiy Qarashlarni sinovdan o’tkazish natijasidaularning haqqoniyligini aniqlash jarayoni tushuniladi. Verifikastiya prynstipiga ko’ra, ilmiy anglab etilgan har qanday qarashni (fakt, gipoteza, nazariya, teorema, lemma va hokazolarni) matematika va mantiq v ositalari bilan formalizastiya qilsa bo’ladigan protokolda belgilangan gaplar majmuiga bog’lash mumkin. To’g’ri ve rifikastiya - kuzatish va eksnerimentlarning ma’lumotlarini ta’riflovchi ilmiy qarashlarni bevosita tekshirish. Egri verifikastiya - ilmiy qarashlar, gapotezalar va nazariyalar o’rtasida formal-mantiqiy munosabatlar o’rnatish. Hozirgi zamon epistemologiyasi nuqtai nazaridan, verifikastiya ilmiy nazariyalarning raqobati va o’zaro ta’siri natijasidir. Masalan, hozirgi zamon kvant nazariyasi Lui de Broyl va Ervin Shredingerning to’lqinli mexanikasi, Verner Geyzenbergning matristali mexanikasi va Richard Feynmanning traektoriyalardagi integrallar nazariyasining sintezi bo’lgani uchun ham uni verifikastiya qilish mumkin.
Falsifikastiya vaverifikastiya bir-birini to’ldirib, olimning tanqidiy tafakkuriga, Ilmiy tadqiqot metodologiyasining negaziga kirib boradi. U ilmiy izlanigvda qaror qabul qilish va ilmiy bilish yo’llarini tanlashda mustaqil bo’lishga, avtoritetlar va dogmalarga e’tibor bermaslikka, ilmiy muammoni hal qilishga nisbatan o’z pozistiyasi va yovdashuvshsh ishlab chiqishga, o’z g’oyalari, fikrlari va qarashlarini ta’riflashga, ularni asosyai dalillash va isbotlashgao’rgatadi. Tanqidiy tafakkur ilmiy ijod jarayoniga ishonchli, aqlga muvofiq dalillarni kiritadi. Tanqidiy fikrlash olimlar o’rtasida ijodiy axborot almashishga ko’maklashadi, chunki unumli fikr almashish, ijodiy munozara qilshp, bag’rikenglik, boshqaning fikrini eshshshp, o’z ilmiy natijalarini tayuradiy baholashga o’rgatadi. Tanqidiy fikrlaydigan olim o’zi o’rganayotgan ilmiy muammoga nisbatan uning shaxsiy yondashuvvdan tashqari, mazkur muammoning boshqa echimlari ham bo’lishi mumkinligini yaxshi tushunadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
