O’zbekistan respublikasi’ joqari’ ha’m worta arnawli’ ka’siplik bilimlendiriw ministrligi

7.3-rasm. Avtotransformatorning YKO ‘K va bir vaqtning o‘zida YK^PK ish holatida ruxsat etilgan S₂ va S₃ yuklamalarini aniqlash egri chiziqlari.
Bóleklengen oramlı transformatorlar bir fazalı hám úsh fazalı bolıwı múmkin (7. 1-súwret). Ádetdegi eki oramlı trans- formatordan ayrıqsha halda chulg'ami ekine bóleklengen (PKv PK2) transformatorda YKchulg'ami eki parallel shaqapshalarǵa iye boladı. Bir fazalı transformatorda YK hám PK oramlardıń shaqapshaları magnit ótkeriwshiniń hár túrlı sterjenlerinde jay- lashtiriladi. Úsh oramlı transformatorda hár bir faza PK bóleklengen


oramlardıń shaqapshaları hár túrlı sterjenlerde emes, bálki bir sterjende kósher baǵdarında surilgan halda jay- lashtiriladi. Transformatordıń isletiw ózgeshelikleri hám almastırıw sxemasınıń parametrleri chulg'am shaqapshalarınıń óz-ara jaylasıwına baylanıslı. Avtotransformatorlar. Avtotransformatorning transformator - den tiykarǵı ayırmashılıǵı onıń eki chulg'amining óz-ara elektrik baylanıstırn- ganligidan ibarat bolıp, bul quwattı tek elektr magnit jol menen emes, bálki elektr jol menen de uzatıw imkaniyatın beredi. Ádetde, kóp oramlı avtotransformatorda YK hám O'K chul- ǵamları elektrik baylanısqan bolıp, PK chulg'ami (uchlamchi chulg'am) magnit baylanısıwǵa iye Avtotransformator YK hám O'K oramlardıń ush fazası juldızsha kórinisinde jalǵanadı hám ulıwma neytral jerge tutasti- riladi, PK chulg'ami bolsa mudamı úshmúyeshlik kórinisinde jalǵanadı. Avtotransformator hár bir fazasınıń YK chulg'ami OA eki bólekten — ulıwma chul- ǵam yamasa O'K chulg'ami OAm hám izbe-iz chulg'am AmA den ibarat esaplanadi. Chulg'amlar ortasında elektrik baylanısıwdıń mav- judligi munasábeti menen avto- transformatorlarda júzimdiń taq- simlanishi transformatorlarda - giga salıstırǵanda parıq etedi. Kúsh transformatorları hám avtotransformatorlarining nominal jumıs jaǵdayı Transformatorlardıń nominal jumıs jaǵdayı bolıp, olardı óndiriwshi zavod tárepinen belgilengen jaǵday esaplanadı. Bul jaǵday transformatordıń zavod shitida kórsetilgen parametrler menen xarakterlenedi. Tok hám kernewdiń nominal bahala - rida transformatorlar, eger sovitish ortalıǵınıń shártleri nominal bolsa, shegaralanbaǵan uzaq múddet isley aladı. Sovitish ortalıǵınıń nominal shártlerine, birinshi náwbette, onıń temperaturası kiredi. Sovitish ortalıǵı temperaturasınıń tómendegi shegaralıq bahaları belgilengen: hawa ushın — jıllıq ortasha temperatura 5 °C den palaw- magan táǵdirde 40 °C den kishi hám —45 °C den úlken, sovitgichga kiriw jayı daǵı suw ushın —25 °C den kishi.
Transformatordıń nominal júkleniwi. Eki oramlı transformatordıń nominal quwatı dep onıń ekilemshi chulg'ami- dıń qısqıshlarındaǵı quwatqa aytıladı. Úsh oramlı transfor- matorlarda hár túrlı kernew chulg'amlari birdey yamasa hár túrlı quwatqa qaratnadı. Usınıń sebepinen úsh oramlı trans-formatorning nominal quwatı delingende quwattıń ush YK, O'K hám PK chulg'amlari ushın bahalarınıń eń úlkeni tu- sonıladi. YK, O'K hám PK oramlardıń nominal (liniya) tokı I uyqas chulg'amning nominal quwatı jáne onıń nominal kúshla - nishi menen anıqlanadı : Bul jerde, S — YK, O'K yamasa PK Chulg'amining quwatı, vA; Ol — chulg'amning nominal liniya (fazalararo) kernewi, v. Faza tokı chulg'amlar juldızsha kórinisinde jalǵanǵanda I=Ivuchburchak kórinisinde jalǵanǵanda bolsa I{ = II /43 formulalarbo'yicha anıqlanadı. Nominal jaǵdayda úsh oramlı transformatorlar chulg'amlar arqalı, eger olardaǵı toklar belgilengen faza toklarınan asıp ketmasa, hár qanday júklemeni ótkera aladı. Avtotransformatorning nominal júklemesi. Avtotransformator ushın ush tiykarǵı jumıs jaǵdayı xarakterli bolıp tabıladı. Bular transformator, avtotransformator hám aralas transformator -avtotransformator jumıs jaǵdayları bolıp tabıladı. Avtotransformator, yaǵnıy YK^ O'K hám O'K^ YK jaǵdayında chulg'ami hám magnit ótkeriwshii tek tip quwatına mólsherlengen bolıwına qaramastan avtotransformator tolıq nominal quwattı uzatıwı múmkin. Transformator, yaǵnıy YK^PK (yamasa PK^YK) ho- latida tek tip quwatın uzatıw múmkin. Aralas jumıs jaǵdayları úlken qi- ziqish oyatadı. Bunday jaǵday - larda ruxsat etilgen júkleme YK chulg'amidagi tok menen che- garalanadi. YK chulg'amida tok nominal bolǵanda PK chulg'a- mida júklemediń artpaqtası O'K chulg'amida júklemediń uyqas azayıwı menen sáykes hám kerisinshe bolıwı kerek. Isletiwde avtotransformator oramlardıń júklemelerin anıqlaw ushın grafiklardan paydalanıladı. Mısal jol menende suwretde YKchulg'ami tolıq júklemeli bolǵanda YK^O'K hám bir waqtıniń ózinde YK^PK jaǵdayında isleytuǵın avtotransforma- torning ruxsat etilgen júklemesin anıqlaw ushın iymek sızıqlar kompleksi suwretlengen. Chulg'amlar boyınsha quwatlar ortasındaǵı munasábet júklemediń aktiv quwat koefficiyenti cos9 ǵa baylanıslı bolıp, tómendegi formula boyınsha ańlatpalanadı :S22 + S32 + 2 S2 S3 cos (f2 - f3 ) = 1. Bul jerde, S2 hám S3 — O'K hám PK chulg'amlardagi quwatlardı avtotransformatorning nominal quwatına salıstırǵanda úlesler degi salıstırmalı quwatlar (£2=3^/S^ hám S3=SpK/Snom); F2 hám F3 — O'Kva PK chulg'amlar toklarınıń YK chulg'ami kernewine salıstırǵanda búklem múyeshleri.
Ruxsat etilgen oǵada júklenisler
Nominal jaǵdayda isleytuǵın transformatordıń tábiy yemi- rilish múddeti shama menen 20 jıl dep esaplanadı. Bunday xizmet etiw múddeti chulg'amlar izolatsiyasining tozıwı, yaǵnıy qıy- mati chulg'amning ayırım noqatlarında 110—115 °C ge shekem baratuǵın joqarı temperaturanıń uzaq múddetli tásirin kótere almaytuǵın qaǵazlar, gezlemeler hám basqa materiallardıń tozıwı menen belgilenedi.
Grafik ózinde júkleme grafigining sızıǵı hám koordinata oqları menen shegaralanǵan figura hám de tap- monlari maksimal júkleme hám 24 saatqa teń bolǵan tuwrı tórtmuyushning ústleri nisba- tiga teń bolǵan Kn koeffitsi- yentining túrli bahaları ushın iymek sızıqlardan shólkemlesken. Júkleme koefficiyenti tómendegi formula boyınsha anıqlanadı :




Bul jerde, Z (Íyt) — ámeldegi grafik menen shegaralanǵan figuraning maydanı (mısalı, ótken dáwir ushın soǵan uqsas grafik boyınsha anıqlanıwshı ); Imax — grafik boyınsha júklemediń maksimal tokı ; Io Júkleme koefficiyenti transformatordıń nominal dárz ketiw waqtın kemeytirmegen halda oǵada júkleniw menen islewi mum- kinligini xarakterleydi.
Mámleket standartına muwapıq qurılǵan 250 MvA quwatǵa shekem transformator (avtotransformator) larning normal oǵada júkleniw- larini esaplaw sutkalıq júkleme grafigi, sovituvchi ortalıqtıń ekvivalent temperaturası hám transformatordıń dúzilisine baylanıslı halda ámelge asıriladı. Esaplaw processinde sutkalıq júkleme grafigi eki teksheli ekvivalent grafikka ózgertiriledi (sebebi keskin ózgeriwshenligi sebepli ol boyınsha esaplawdı ámelge asırıw qıyın ). Ekvivalent grafikdıń birinshi tekshesi baslanǵısh júkleme koefficiyenti Kv ekinshisi — júklemediń artıqshalıq koefficiyenti K2 menen xarakterlenedi. Hár eki koefficiyent uyqas ekvivalent júklemeler (grafikdıń ajıratılǵan bólegi ushın ortasha kvadratik júklemeler) dıń nominal júklemege qatnasınan ibarat esaplanadi.
Sovitish sisteması
Islep atirǵan transformatordıń chulg'amlari hám magnit ótker- gichidan ajralıp shıǵıwshı ıssılıq energiyası átirap -ortalıqqa tarqa- ladi. Chulg'amlar hám magnit ótkeriwshiniń sırtınan ıssılıqtıń sovituvchi moyga ótiwi olar arasındaǵı temperaturanıń ayırmashılıǵı tásirinde júz beredi. Bul parq transformatordıń ishinde moyni úzliksiz tárzde tábiy yamasa májburiy cirkulatsiyalanishi esabına támiyinla- nadi. Moyning qızigan hám sovigan qatlamlarınıń tábiy hara- katlanishi olar tıǵızlıqlarınıń túrlisheligi menen tusintiriledi. At- rof-ortalıqqa ıssılıq bak diywallarınıń janından ótetuǵın hawanıń konveksion aǵımı hám nurlanıw menen shiǵarıladı. Konveksiyalanıw arqalı ıssılıqtıń uzatılıwı bak, trubalar hám sovitgichlarning pútkil sırtı arqalı ámelge asıp, ol bak hám hawa temperaturasınıń ayırmashılıǵı, sovitiluvchi sirtning konfiguratsiyasi hám maydanına baylanıslı. Soviti- luvchi júzege hawanıń jetip barıwı qanshellilik erkin bolsa, ıssılıq uzatılıwı da sonshalıq intensiv boladı.
Nurlanıw arqalı ıssılıqtıń uzatılıwı (ol tegis sirtli baklarga iye bolǵan transformatorlar ushın ulıwma ıssılıq uzatılıwınıń 50 % ini quraydı ) nurlanatuǵın sirtning temperaturası jáne onıńholatiga baylanıslı boladı. Trubalar hám sovitgichlar menen jabıq bol- gan sirtlarda nurlanıw júz bolmaydı. Bul nurli energiyanıń tuwrı sızıq boylap tarqalıwı menen baylanıslı.
Sovitish sistemaları hám olardı isletiw. Maylı transformatorlarda tómendegi sovitish sistemaları hám shártli belgilewler názerde tutılǵan :
• bak ishinde may hám sırtda hawa tábiy cirkulatsiyalanuvchi maylı sovitish — M;
• moy tábiy cirkulatsiyalanuvchi maylı purkab sovitish — D;
• moy májburiy cirkulatsiyalanuvchi maylı purkab sovitish — DS;
• moy hám suw májburiy cirkulatsiyalanuvchi maylı -suwlı sovitish — Ts.
Kishi quwatlı (25 kvA den aspaǵan ) may tábiy cirkulatsiyalanuvchi maylı sovitishli transformatorlar tegis bakli etip islep shiǵarıladı. Bunday transformatorlar baklarining sirtlari ıssılıqtı shıǵarıw ushın jetkilikli bolıp tabıladı. Transformatorlardıń quv- vatlari artıp barıwı menen sovituvchi sirtlarning ústlerin jasalma tárzde asırıw zárúrshiligi payda boladı. Konstruktiv sheshimlerden biri sovituvchi trubalarǵa iye bolǵan baklarning qollanılıwı bolıp tabıladı.
Polat trubalar (aldınan egilgan) bakning diywaline salıstırǵanda parallel halda vertikal jaylastırıladı hám bakning ishinde bolǵanınan japsarlanadı. 1600 kvA ge shekem quwatlı transformatorlar trubalı baklarga iye boladı.
Quwatı 1600—16000 kvA bol- gan transformatorlarda sovituvchi trubalarǵa iye bolǵan transforma- tarlardagiga salıstırǵanda ádewir ulken sovitish maydanın payda etiw im- konini beretuǵın aspa trubalı so- vitgichlarga (radiatorlarga) iye bol- gan tegis baklar qollanıladı. Radiatorlarga iye bolǵan transforma- tarlarda moyning tábiy cirkulatsiya- lanish sxeması 7. 5-suwretde kórsetil- gan. Hár bir radiator óziniń pár- rubkasi menen bakning patrubkala- riga tutastiriluvchi ǵárezsiz túyin retinde ańlatpalanadı. Patrubkalarning flaneslari arasında tegis kranlar ornatıladı. Bul kranlar radiator may menen toldırılǵan transformator - den remont ushın sheship alınǵan jaǵdaylarda qollanıladı. Radia- tarlar sheship alınǵanınan keyin kranlarga polat tıǵınlar qóyıladı. Purkab sovitiluvchi transformatorlar nominal quwattıń 50 % ten palaw- magan júklemelerde hám de moyning joqarı qatlamları temperaturası +55°C den aspaǵan táǵdirde 50 % ten nominal quwatǵa shekem bolǵan júklemelerde búrkiwdi uzgan jaǵdayda islewi múmkin.