O’zbekistan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

1.2. Shet el ham etnopsixologiyada millet ham etnostin’ a’himiyeti

Millet hám geosotsial organizmdi anıqlawǵa kapitalıstik geosotsial payda bolǵanda onıń obyektiv máplerin belgilew zárúrshiligi payda bolǵanlıǵı járdem berdi. Eń ańsat jolı, álbette, olardı mámleket dep ataw bolar edi, biraq " mámleket" termininiń aniq emesligi buǵan tosqınlıq etdi. Mámleket mápleri degende tekǵana sotsial-tariyxıy organizm mápleri, bálki mámleket apparatı, birinshi náwbette húkimran elita mápleri de sotsiologik mápler menen uyqas kelmewi múmkin edi. Buǵan baylanıslı “milliy máp” termini ábzallaw edi. Millet mápleri sotsial-tariyxıy organizm mápleri menen tolıq uyqas tústi.

Ádebiyatda “xalq” sóziniń social -tariyxıy organizmdi belgilewde keń qollanılıwınıń sebebi de sol. Bul XVII-ásirden berli gúzetilip atır. Ullı ekonomist A. Smittin’ (1723-1790 ) 1776 jılda baspa etilgen tiykarǵı shıǵarması atı ádetde rus tiline “Xalıqlar baylıǵınıń sebepleri hám tábiyayatı haqqında izertlew” dep awdarma etiledi, bul nadurıs, sebebi túp sóz "xalqlar" (peoples) hám "millet" (nations) emes. Milletler degende bolsa A. Smitt ulıwma milletlerdi emes, bálki bazar munasábetlerine tiykarlanǵan social -tariyxıy organizmlerdi tusingen.
Biraq A. Smitten aldın da “millet” sózi social -tariyxıy organizmlerge hám hár qanday túrdegi J. Viko (1668-1744) sıyaqlı ataqlı oyshıllar tárepinen “Jańa pán tiykarlari xalıqlardıń ulıwma tábiyiyati» (1725) hám A. Fergyuson (1723-1816 ) «Puqaralıq jámiyeti tariyxı tájiriybesi» (1767) shıǵarmasında qollanılǵan. Bul dástúr búgingi kunge shekem saqlanıp qalǵan. “Milletler ligasi”, “Birlesken Milletler Shólkemi” sıyaqlı atlardı eslew jetkilikli.
Sonday eken, “millet” sózi de eki mánili. millet tek ǵana xalıqtıń ózi, bálki social -tariyxıy organizm dep ataladı. Bunnan tısqarı, ingliz ádebiyatında bul sóz kóbinese " adamlar" sózi menen birdey mániste qollanıladı, onıń tek bir mánisi bunnan tısqarı : ol hesh qashan social tómen siyasiy gruppalardı bildiriw ushın isletilmeydi.
“Etnos” termini Rossiyada ilimiy mámilege Oktyabr revolyuciyaınan keyin (1887-1939 ) súrginde qalǵan alım tárepinen kiritilgen. Ol klassikaga aynalǵan " etnos" tariypine iye.
Maks Veber- " Etnos - materiallıq birdeylik hám ulıwma kelip shıǵıwına isenimi menen birlesken etnik gruppaǵa tiyisli". Shirokogorovtin' tariypi tildiń ulıwmalıǵın aytıp ótkeni ushın tolıqlaw bolıp tabıladı.
Etnos kontseptsiyasındaǵı eń zárúrli zat jámiyettiń pútkil dúzilisi tiykarında onıń tiykarǵı hadiyselerdi tastıyıqlaw bolıp tabıladı. Hár bir insannıń tili, mádeniyatı, kelip shıǵıwı hám úrp-ádetleri haqqındaǵı bilimi bar.Jáne bul kompleks jámiyetten jámiyetke sezilerli dárejede parıq etedi. Bunday komplekstiń (yaǵnıy barlıq elementlerdiń kombinatsiyası - geyde birgelikte " mádeniyat" dep ataladı ) tiykarǵı matritsasi etnos bolıp tabıladı.
Hár sapar onıń ilimiy tariypini aytıp eske tusirgen halda " xalq" terminin qóllaw koplegen konstruktiv bolıp tabıladı. " Etnos" - " xalq" juplıǵını Evropa tillerine awdarmalawda siz grekshe " etnos" (frantsuz tilinde - " ethnie) " hám eń tuwrı keletuǵın " xalq" termini - xalıq, das volk, le peuple den paydalanıwıńız múmkin., el pueblo hám basqalar. Hádden tıs jaǵdaylarda, eger bul jeterli bolmasa, rus tilinde " narod" sózin ilimiy mámilege kirgiziw múmkin - bul túsinik orıs filosofiyasınıń dıqqat orayında bolǵanlıǵı sebepli. slavyanofillar hám populistlar dáwiri oǵan filosofiyalıq, tariyxıy jáne social teoriyaler hám sistemalarda eń zárúrli orındı iyeledi.
" Etnos" sóziniń ózi grekshe " xalq" degen mánisti ańlatadı. Ilgeri bul termin qan aǵayınlıǵı menen birlesken adamlar jámáátin anglatardi.
Búgingi kúnde etnik tiyislilik túsinigi talay kengaydi. Endilikte etnik gruppalar tek ǵana aǵayınlıq, bálki jasaw aymaǵınıń ulıwmalıǵı, tili, mádeniyatı hám basqa faktorlar menen de ajralıp turadı.
Etnik gruppalardıń tiykarǵı túrleri
Klanlar, shańaraqlar, qáwimler, milletler etnik gruppalardıń túrleri esaplanadi. Usı waqıtta olar etnostin’ tariyxıy evolyutsiyası basqıshları esaplanadı.
Etnik gruppalar ierarxiyasiga kóre, olardıń tomendegishe turleri bar:
-shańaraq;
-klan;
-qáwim;
-milleti;
Olardıń barlıǵı málim bir tariyxıy dáwirde ámeldegi bolǵan, biraq keyinirek sırtqı hám ishki faktorlar tásirinde ózgergen. Usınıń menen birge, civilizatsiyalasqan jámiyette urıw, qáwim sıyaqlı túrler qashannan berli joǵalıp ketken yamasa dástúr retinde saqlanıp qalǵan. Planetamizdin’ ayrim jerlerınde olar ele da bar.
Kópshilik ilimpazlar buǵan ıseniwedi zárúrli basqıshlar etnostin’ rawajlanıwı qáwim, millet, bolıp tabıladı. Óytkeni sonda, bul etnik gruppalar endi qan-aǵayınlıqqa baylanıslı emes edi, olardıń ulıwmalıǵı materiallıq hám ekonomikalıq tiykarlarǵa tiykarlanǵan edi.
Shańaraq ham urıw
Eń kishi etnik jámáát - bul shańaraq (qan ag’ayinlik penen baylanısqan adamlar awqamı ). Sonısı itibarǵa ılayıqki, shańaraq sıyaqlı social institut payda bo'lgang’a shekem toparliq nekesi keń tarqalǵan edi. Ol jaǵdayda aǵayınlıq ana tarepinen ámelge asırılǵan, sebebi málim bir balanıń ákesi kimligini anıqlaw derlik múmkin emes edi. Uzaq dawam etpedi, sebebi ag’ayin-tuwisqanlar hám bunıń nátiyjesinde páseńlew tez-tez ushırasıp turadı.
Buǵan jol qoymaw ushın waqıt ótiwi menen etnik jámáát - urıw qáliplesken. Bir-biri menen aǵayınlıq birlespesine kirgen bir neshe shańaraqlar tiykarında áwladlar qáliplesken. Uzaq waqıt dawamında qáwimlik turmıs tárizi eń keń tarqalǵan. Biraq, jınıs wákilleri sanınıń kóbeyiwi menen aǵayınlıq qáwipi taǵı payda boldı, " jańa" qan talap etildi.
Klanlar tiykarında urıwlar qáliplese basladı. Qaǵıydaǵa kóre, olar ataqlı tiykarlawshi ájdadnin’ atınıń alǵan yamasa qáwender hám qorǵawshı retinde húrmet etilgen. Klanlar, qaǵıyda jol menende, miyraslar bolıp qalǵan jerga iyelik etiken. Búgingi kúnde Yaponiya, Shotlandiya hám Qubla hám Arqa Amerikadaǵı ayrim hind qáwimlerinde urıw -aymaq sisteması dástúr retinde saqlanıp qalǵan. Aytqansha, " qan keki" túsinigi ózi ámelde barlıq dáwirinde keń tarqaldı.
Qáwim
Etnik gruppalardıń joqarıdaǵı túrleri aǵayınlıq qatnasiqlarına tiykarlanǵan wákilleriniń sanı tárepinen talay kishi bolıp tabıladı. Usınıń menen birge, qáwim, millet, millet irilew hám rawajlanǵan etnik gruppalar bolıp tabıladı.
Waqıt ótiwi menen qan munasábetlerine tiykarlanǵan etnik gruppalar qáwimlerge birlese baslaǵan. Qáwim qashannan berli bir neshe urıw hám urıwlardı óz ishine alǵan, sol sebepli onıń barlıq aǵzaları aǵayın emes edi. Bunnan tısqarı, qáwimlerdiń rawajlanıwı menen jámiyet az-azdan siyasiy qatlamlarg’a ajrala basladı. Klanlar hám urıwlar menen salıstırǵanda, qáwimler júdá kóp edi.
Kóbinese qáwimler óz aymaqların biyganalardan qorǵaw zárúrshiligi menen birlesken, eger waqıt ótiwi menen olar ózleriniń etıqatları, úrp-ádetleri hám tillerin qáliplestira baslaǵanlar.
Civilizatsiyalasqan jámiyette qáwimler uzaq waqıttan berli ámeldegi bolıwdı toqtatgan, biraq búgingi kúnde kóplegen kem rawajlanǵan mádeniyatlarda adamlar o’mirinde jetekshi rol oynaydı (Afrika, Avstraliya hám Polineziyada, ayırım tropik atawlarda).