O’zbekistan respublikasi joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi berdaq atindag’i Qaraqalpaq Ma’mleketlik Universiteti Ekonomika fakulteti 4 ᵃ finans qa’niygeligi ma’mleketlik byudjet pa’ninen

Jergilikli byudjetler to’mendegishe bolinedi:

1. 
   Qaraqalpaqstan Respublikasi ma’mleketlik byudjeti
   
2. 
   Tashkent qalasi byudjeti
   
3. 
   Wa’layatlar byudjeti
   

Qaraqalpaqstan Respublikasi byudjeti:
♦ Respublika byudjeti
♦ Tumanlar byudjeti
♦ Qalalar byudjeti
Tashkent qalasi byudjeti:
♦ Uliwma qalaliq byudjeti
♦ Tumanlar byudjeti
♦ Uliwmaliq walayat byudjeti

Wa’layatlar byudjeti:
♦ Uliwma wa’layat byudjeti
♦ Wa’layatqa boysiniwshi tumanlar byudjeti
♦ Wa’layatqa boysiniwshi qalalar byudjeti
Jergilikli byudjet ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye:
• Jergilikli byudjet - bul milliy paydanıń bir bólegin jergilikli húkimet shólkemleri qolına toplaw hám jámiyet mútajliklerin qandırıw maqsetinde paydalanıw menen baylanıslı qayta bólistiriw munasábetleriniń arnawlı forması ;
• Jergilikli byudjet járdeminde milliy dáramat milliy ekonomika tarmaqları, aymaqlar, social iskerlik tarawları ortasında qayta bólistiriledi;
• Jergilikli húkimet shólkemlerine beriletuǵın byudjet hám múlk huqıqları olarǵa byudjetlerin dúziw, kórip shıǵıw, tastıyıqlaw hám jırlaw, óz ıqtıyarına ótken kárxanalardı ıqtıyar etiw hám olardan dáramat alıw múmkinshiligin beredi;
• Jergilikli mámleket hákimiyatı shólkemleri jergilikli salıqlar hám jıynawlardıń túrleri hám muǵdarların, sonıń menen birge olardı tólew ushın jeńilliklerdi nızamda názerde tutılǵan kepillik sheńberinde ǵárezsiz túrde belgileydiler;

2. 
   Jergilikli byudjet byudjet sistemasinin’ a’hmiyetli buwini sipatinda.
   

Jergilikli byudjetler múmkinshiliklerin qarejet kepillikleri taksimotini tolıq jetilistiriw orkali jaqsılaw baǵdarları maydanınan to’mendegi juwmaqlardı beriwimiz múmkin:

- búgingi kúnde respublika hám jergilikli byudjetler ortasında qarejet
minnetlemelerindegi sheklewler mayısqaq, biraq bir sistemaǵa asırılmaǵan
kóriniske iye esaplanadı ;
- Ózbekstan Respublikasınıń «Byudjet sisteması tuwrısında»gi nızamı
menen respublika hám jergilikli byudjetlerden tarmaqlar boyınsha qarejetlerdi
finanslıq támiynlewdiń sheklewleri hám konuniy bekkemleniwi ámelge
asırılǵan ;
- biraq, nizamda keltirilgen sheklewler respublika hám jergilikli byudjetler
qarejetlerin finanslıq támiynlew processindegi málim uyqaspawshılıqlerdi
jónge salıw qilmaydi;
- byudjet qarejetleri wákilliklerin taksimlash sistemasın isloh etiwdiń
taǵı bir zárúrli mashqalası házirgi byudjet ámeliyatında uchrayotgan «mahalliy
byudjet qarejetleri shamalastirilgandan keyin onıń orınlanıwında ayırım
qarejetlerdiń respublika byudjeti ixtiyoriga alıp qoyiw» jaǵdaylarınıń dus
keliwi bolıp tabıladı. Bul zárúriyat, álbette, tiyisli ǵárejet baǵdarınıń maksetli
finanslashtiriliwi hám múddetliligini támiyinlewdiń áhmiyetliliginen kelip
shiqsada, shamalastırıw hám jırlaw processindegi pútinlikti buzadı. Tap
sonday jaǵdaydı bólek qarejetlerdiń respublika byudjetinen jergilikli
byudjetlerge ótkeriliwinde de baqlaw múmkin, bunday byudjet ilajları
byudjet ámeliyatında uchramokda;
- Byudjet qarejetlerin shamalastırıw hám jırlaw processindegi óz-ara
esap -kitaplarǵa qoyilmaqda.
- byudjet ámeliyatındaǵı házirde ámeldegi bolǵan «davlat zárúriyati»
sebepli qarejetlerdi respublika byudjetinen jergilikli byudjetler ixtiyoriga
yamasa jergilikli byudjetlerden respublika byudjetine ótkeriw jaǵdayı byudjet
sisteması buwınları ortasında qarejet wákillikleriniń tiykarlanǵan hám ádalatlı
sisteması jaratılmaganligini tasdiklabaqda.
Byudjet qarejetleri kóleminiń jıldan-jılǵa artıp barıwı olardı milliy xojalıqtıń natiyjeliligi kóz qarasınan bahalawdı júdá aktual mashqalaǵa aylantırıp qóyadı. Bunda milliy xojalıqtıń juwmaqlawshı nátiyjesin bahalap, tek oǵan tiyisli bolǵan dáramatlardıń qosımsha túrde ósińkiligine itibar beriw menen shekleniw maqsetke muwapıq emes. Bul jerde, bir waqtıniń ózinde, jámiyettiń social rawajlanıw dárejesi, social mashqalalardıń qaysı dárejede hal etilgenligi de názerden shetta qalmawı kerek. Álbette, milliy xojalıqtıń juwmaqlawshı nátiyjesi byudjet qarejetleriniń ulıwma kólemine, olardıń strukturalıq dúzilisine, byudjet qarjlarınan tuwrı, ekonomika etip hám nátiyjeli paydalanıwǵa tikkeley baylanıslı. Sol sebepli de házirgi sharayatta byudjet qarejetleriniń ilimiy tiykarlanǵan halda rejelestiriliwine, byudjet assignovaniyalaridan paydalanıw ústinen finanslıq qadaǵalawdıń pútkil sistemasına bólek itibar beriw kerek.
Byudjet qarejetleri boyınsha atqarılıwı kerek bolǵan wazıypalar. Joqaridag’i kemshilik-nuqsanlardin’ ámelde ekenligi byudjet qarejetleri boyınsha atqarılıwı kerek bolǵan tiykarǵı wazıypalardı belgilep alıwdı hám olardıń waqıtında atqarılıwın taqoza etedi. Házirgi sharayatta bunday wazıypalardıń qatarına tómendegiler kiriwi múmkin:
♦ eń nátiyjeli hám sosial áhmiyetke iye bolǵan joybarlarǵa byudjet qarjiların
qansentrasiya qılıw, sosial qarejetlerdi finanslıq támiyinlewdiń ústinligin
támiyinlew;
♦ subyektlarge tólewler boyınsha qarızlardı keskin kemeytiw hám olardıń tolıq
úzilisine erisiw
♦ ekonomikanıń ústin turatuǵın tarawlarında investisiyalarni mámleket
tárepinen finanslıq támiyi nlewdi keńeytiw;
♦ joybarlardı finanslıq támiyinlewdiń mámleket-kommerciyalıq ámeliyatın
keńeytiw tiykarında investision processlerdiń oraylaspag’anin dawam ettiriw;
♦ mámleket apparatın saqlaw ǵárejetleri hám mámleket qarızların basqarıw
boyınsha ǵárejetlerdi qısqar-tirish;
♦ áskeriy reformalardı basqıshpa-basqısh ámelge asırıw tiykarında milliy
qorǵawǵa mólsherlengen byudjet qarjilarınan paydalanıw natiyjeliligin asırıw;
♦ ayırım tarmaqlar zálellerin orawǵa jóneltirilayotgan dotasiyalarni kemeytiw;
♦ maqsetli programmalar hám qarejetlerdiń ayırım maqsetli elementları
boyınsha qarejetlerdi kemeytiw;
♦ byudjet qarejetlerin eń nátiyjeli shıǵınlarǵa konsentrasiya qılıw (toplaw,
jumsaw );
Byudjet normalari byudjet qarjiların sarplawdıń tiykarǵı principi olardıń mólsherlengenligi hám waqıt boyınsha qattı reglamentasiya etilgenligi bolıp tabıladı (tártipke salınǵanlıǵı bolıp tabıladı). Shólkem smetada názerde taza maqsetlerge pul qarjlarınan paydalanıw huqıqına iye emes. Byudjet shólkemi smetasinin’ qarejetleri olardıń jabıq dizimin óz ishine alıp, quramına tómendegiler kiredi:
♦ xızmetkerlerdiń miynet haqini tólew;
♦ mámleket byudjetlik emes fondlarina badallar;
♦ xalıqqa transfertlar (nızamǵa muwapıq túrde belgilengen pensiyalar,
stipendiyalar, pensiyalar, kompensatsiyalar hám basqa social tólewler);
♦ sapar qarejetleri hám xızmetkerlerge berilgen basqa kompensasion tólewler;
♦ satıp alınıwı kerek bolǵan tovarlar, atqarılıwı kerek bolǵan jumıslar;
Byudjette dáramatlardı qarejetlerdiń konkret túrleri hám baǵdarları boyınsha biriktiriliwi principi bolmaǵanlıǵı ushın bul jerde byudjet resursları menen keń manovr qılıw hám soǵan muwapıq túrde mámlekettiń ixtiyarina kelip tusiwshi pul qarjiları hár qanday zárúrli jóneliste paydalanılıwı múmkin.
Byudjet qarejetleriniń quramı jáne onıń strukturası mámlekettiń tábiyaatına, atqarılıp atırǵan funksiyalarǵa, milliy xojalıqtıń mútajliklerine baylanıslı hám de byudjet mexanizmi arqalı islep shıǵarıw hám tutiniwinin’ birpara faktorlarına mámlekettiń tásirliligin támiyinlew sıyaqlılar menen belgilenedi.