|
Teri tuwindilari : teri bezleri, ju’nlerdin’ morfologiyaliq du’zilisi
Jún - pilus epidermisning shaq zatsı kletkalarınan quram tapqan organ bolıp, qattı elastik ipchalar kórinisine iye. Junning sırtqı qabatın qalıń kletkalardan ibarat toqıma - cuticula quraydı. Kutikulaning tiykarında qalın qabıqloq qabatı - stratum corticales bolıp, pigmentli uzın xujayralardan dúzilgen, qaysıkim, junning reńin anıqlaydı. Junning orayında domalaq, kóp qırlı hám kubsimon kletkalardan shólkemlesken maǵız qabatı - stratum central jaylasadı. Jún o'qi yamasa poyasi - scapus pili - teri maydanına shıǵıp turadı. Jún túbri - radix pili hám jún piyazshası - bulbus pili shın terinde jaylasqan boladı. Shın terinen jún so'rg'ichi - papilla pili payda bolıp, ol óz qalpoqchasi menen jún piyazchasini qoplab turadı jáne onıń esabınan junning azıqlanıwı hám de ósiwi keshedi Jún túbiri hám piyazshası pallıqula - folliculus pili ishine kirip turadı Pallıqula epidermisdan payda bolǵan túbir qini - vagina radix den hám de shın terinen payda bolǵan jún qapshıǵınan ibarat. Jún qaltasınan epidermisga tárep junni kóteriwshi muskul talshıqları - m. m. arrestares pilarum yo'naladi. Bul muskul talshıqları tásirinde jún kóteriliw qábiletine iye boladı. Jún terinen ayırım haywanlarda jalǵız halda ( qaramal, atlarda ) shıqsa, basqalarında gruppa -gruppa (cho'chqa, ıytlarda ) bolıp shıǵadı. Olar qıysıq jóneliste hám de hár tárepleme ósedi hám buǵan jún aǵımı - flumen pilorum dep ataladı. Jún teriniń hár túrlı jayında hár túrlı uzınlıqta hám qalıńlıqta boladı. Olar dúzilisine kóre qoplovchi, turpayı, ónim beretuǵın hám de sinuoz xilda b oladı. Qoplovchi jún - onsha uzın hám qalıń bolmaydı, jún ózegi bar bolıp, ol ónim tayarlaw ushın isletilmaydi. Turpayı jún ózegi jaqsı rawajlanǵan ; bularǵa basqı kekil, qulaqtaǵı jún, Kiprik sıyaqlılar kiredi. Uzın jún qalın hám turpayı bolıp, yoldagi, dumdagi jún kiredi. Sinuoz jún - júdá qalın hám uzın boladı, olar erin átirapında, kóz átirapında, murın átirapında jaylasıp, olarda jún qaltasında qan tamırlar sinusi boladı. SHuning ushın da tásirdi sezuvchi jún dep ataladı, olarda nerv talshıqları uchi kóp boladı. Bul jún anaǵurlım tereńrekte jaylasadı hám shın teri hám de astı qabatın qoplab aladı. Bul jún hesh qashan tushmaydi. Jún oramı waqıt ótiwi menen túsip onıń ornına jańa jún ósip shıǵadı, yaǵnıy túlew júz boladı. Ónim beretuǵın júnga qoy, Eshki, tuyediń júni kiredi. Jabayı h aywanlardıń túlewi belgili bir belgilengen waqıtta boladı. Qoy hám cho'chqalarning túlewi az-azdanlıq menen anıq bolmaǵan waqıtta keshedi. Qaramal hám atlarda aralas tipdagi túlew boladı. Jún haywan organizmin suwıqtan hám de terini hár túrlı mexanik tásirotlardan saqlaw ushın da xızmet etedi. Atlarda uzın júni: jal - juba; quyrıq - cerrus caudae; topig'ining popugi - cerrus pedis; kekili - cerrus capitis ni payda etedi. Teri bózi - glandulae cutis. Teri bózi - glandulae cutis may bózi hám ter bóziga bólinedi. Bunnan tısqarı, haywanlarda basqa bóz toqımaları da bar. May bózi - glandulae sebaccae alveolyar kóriniste shın teriniń maydan qabatına jatadı hám shıǵarıw jolı jún túbiriniń qiniga ashıladı. Alveola diywali bir neshe qabatlardan shólkemlesken bolıp, teri mayı toplanıwı menen buz'ladı. Teri mayı - sebum teri maydanına shıǵıp onı moylab turadı, onı qayısqaqlıǵın támiyinleydi hám de qurib qalıwdan, jarılıwdan saqlaydı. May bezi cho'chqa, at hám ıytlarda jaqsı rawajlanǵan.
T er bezi - glandulae sudoriferae kelepke uqsas oralǵan naychalar= formasında bolıp, shın terinde jaylasadı. Onıń shıǵarıwshı jollıq jún túbiriniń qiniga yamasa teriniń junsiz jayında, tuwrıdan-tuwrı onıń maydanına ter tesikchalari - poris sudoriferi arqalı ashıladı. Hár bir naychaning diywali sırtqı hám ishki qabatlardan shólkemlesken. Sırtqı qabatı - mioepitelial ho'jayralardan; ishki qabatı bolsa - kubsimon bezli kletkalardan dúzilgen. Kubsimon bezli kletkaları naycha ishine ter - sudor bóleklengende ol menen birge hár qıylı duzlar, belok zatlar da ajraladi` hám teri kúshli suwıydı. Ter bózi shaq zatqa aynalǵan organlarda, yaǵnıy er adam haywanlar jınıslıq aǵzasınıń basında, elin so'rg'ichida bolmaydı. Atlarda ter kóp muǵdarda belok saqlaydı, sol sebepli terlaganda ko'pirib ketedi. (otda bunı ayqın kóriw múmkin) Teriniń bezli strukturaları - bular tiykarınan teriniń belgili bir jayında bózning toplanıp qalıwınan payda boladı. Bunday strukturalar hámm haywanlarda - sırtqı esitiw jolı terisida - glandulae ceruminosae, qabaq terisida - glandulae tarsalis bar. Qaramallarda silekey bózi murın - erin yaltirog'ida (aynasında ) – glandulae planı nasolabialis; Cho'chqalarda tumsıqlı terisida tumsıq bózi – glandulae planı rostralis; bilezik terisida bilezik bezi - glandulae carpalis, iyek astı bezi - glandulae mentalis; preputsiyaga kiriw jayında - glandulae diverticuli praeputii boladı. Atlarda jumsaq taban bózi - glandulae pulvinares hám sút beziniń so'rg'ichida - glandulae papillares boladı. Íytlarda anal qapshıǵında - glandulae anales, jumsaq tabanında glandulae pulvinares boladı.
Sút bezi - glandulae lactiferae quramalı, naysimon alveolyar dúzılıwǵa iye bolıp, cho'chqalar hám ıytlarda bólek bólek - lobus den ibarat, qaysıki hámmesi birge qosılıp kóp bóleksheli elin payda etedi. Qaramal hám biyelerde eki jup bóleginiń qosılıwınan bir kompakt elin payda bolǵa Olarda san arasında qarın diywalında jaylasadı. Sút bezi dene - corpus uberis hám surg'ichlar - papillae uberis den tashkil tapqan. Sút beziniń hár bir bólegi parenxima hám o'qdan shólkemlesken. Bezdiń parenximasi bólekshe - lobuli den ibarat. Olardıń payda bolishida sút alveolalari - alveolae lactiferae, sút naychalari - tubulae lactiferae, sút kanalları – canals lactiferes hám sút jollıq - ductus lactiferes qatnasadı. Sút jollıq sút cisternası - sinus lactiferes ga ashıladı. Sút alveolasi hám sút naychasida sút islep shiǵarıladı, kúshli laktatsiya dáwirinde, hátte, sút kanachalarida da sút islep shiǵarıladı. Sút kanalları hám sút jollıq, ádetde sutti sút cisternasına ótkeriw ushın xızmet etedi. Sút alveolasi, naychalari hám kanalları jalan qat kubsimon bezli kletkalardan hám de mioepiteliydan dúzilgen. Sút cisternasınan so'rg'ich ishine tárep so'rg'ich kanalı - canalis papillaris keledi hám ol so'rg'ich kanalınıń tesigi bolıp so'rg'ichning aqırına ashıladı. So'rg'ich kanalınıń silekey perdesi kóp qabatlı qalıń epiteliydan quram tapqan. Shıǵıw tesiginiń tiykarında muskul so'rg'ich sfinkteri - m. sphincter papillae jaylasadı. So'rg'ichlar sırtqı tárepden junsiz teri menen oralǵan. So'rg'ich terisi hám so'rg'ich kanalınıń silekey perdesi ortasında elastik hám muskul toqımaları jatadı. Bez o'qi biriktiruvchi toqıma hám de may qatlamlarınan shólkemlesken. Biriktiruvchi toqıma qatlamı arqalı arteriyalar, venalar, kapillyarlar, limfa tamırları hám nerv talshıqları ótedi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
