O’zbekistan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİm miNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti sociallaq pa’nler kafedrasi

9-тема. Т1биятты философиялы3 түсиниў
Ж О Б А
1. *1зирги философиялы3 концепцияларда т1бият проблемасы. Т1бият тусиниги.
2. Экологиялы3 проблеманы4 пайда болы7ы, оны4 философиялы3, ж1мийетлик-сиясий 81м 
бас3а да т1реплери.
3. Тири хам тири емес т1бият. %мир ба8алылы3 сыпатында.
!ДЕБИЯТЛАР 
И. А. Каримов. Узбекистон буюк келажак сари. Т, qooi.
Ахутин А. В. Понятие «природа» в античпости и в новое время. М, qoii.
Бердимуратова А. К. Философско-методологический анализ экологического кризиса на 
пороге ХХI века. Т. qooo.
Бердимуратова А. К. Обострение экологического кризиса в среднеазиатском регионе (на 
материалах Приаралья). Философия и общество. М. qooo. №. e.

---

187 
Бердимуратова А. К. Причины Аральской трагедии и ее последствия. Проблемы перестройки и 
новое политическое мышление. М. qooq.
Сатторов Ю. С. Социально-философские аспекты экологических проблем. Т. qoit.
Мамашакиров С. Экологиянинг ижтимоий-фалсафий муаммолари. Т. qooe.
Отабоев Ш. Т. , Набиев М. Н. Инсон ва биосфера. Т. qoot.
Хошимова Э. С. Экологияда зонал ва регионал муносабатлар диалектикаси. Т. qoo0.
Каримов Т. К. Ижтимоий тараккиет ва даврнинг жахоншумол муаммолари. Т. qoou.
Фалсафа. Т. qooo.
Основы философии. Т. qooi.
!детте т1бият т6синиги путкил 1лемди 5з ишине алады. Бул м1нисте ол материя 
т6синигине жа3ын. Деген менен бул т6синик бираз шекленген м1нисте 3олланылады, 81м 
адамны4, адамзатты4 жаса7ыны4 5мир кешири7ини4 т1бийий шарайытларыны4 п6ткил жыйындысын 
а4латады.
!детте бул т6синикти аны3ла7да оны о2ан 3арама -3арсы т6синик пенен - «м1деният» 
пенен салыстырып 3ара7 бар.
М1деният адам баласы т1репинен ийгерилген, ме4герилген, 3айта исленген м1нисинде 
3олланылады. Ал т1бият болса керисинше 5з нызамларына ылайы3 5мир с6рип, адам2а 3арсы турады. 
Солай екен м1деният адам т1репинен 3айта исленген, 5згертилген, ме4герилген т1бият, ал 
адамны4 искерлиги бул м1нисте т1бийийлы3ты4 м1денийликке айланы7ы болады. №улласы адам 
5зини4 искерлиги барысында 5зин т1бият3а 3арама-3арсы 3ой2аны менен, оны4 б5леги ана-
т1биятты4 ту7ындысы болып табылады.
Т1бият адамны4 жаса7ы ушын т1бийий шарайыт, оны4 3айта 5згерти7 искерлигини4 
майданы. Сондай а3 т1бият адамны4 били7лик 3атнасыны4 объекти т1бият3а ба8алы3 
(аксиологиялы3) 3атнас 81м бар. Оны4 6стине адам 5з практикасы барысында ж1мийетти4 
5ндири7ши к6шлерини4 ра7ажланы7ы процесинде т1бият алдында жу7апкерде.
Адам менен т1бият арасында 3арама-3арсылы3лы 5з-ара 3атнас адамны4 т1бият3а 
3атнасыны4 81р т6рли позицияларыны4 дереги болды 81м бул адамзат ойыны4 тарийхынан белгили.
Айтайы3, бир к5з-3арасларда т1бият м1денияттан п1с 3убылыс, а3ыры онда 
ш5лкемлеспегенлик, а3ыл2а сыйымсызлы3 басым деген т6синик 86ким с6рди. Ал екинши бир к5з-
3арасларда, керисинше т1бият жетили7ди4 6лгиси, м1денияттан 81м адамнан 81м 
арты3машылы33а ийе 3убылыс сыпатында т6синдирилди 81м т1бияттан 6йрени7, о2ан ба2ыны7 талап 
етилди. Т1биятты со3ыр стихиялы3 к6шлерди4 86кимдарлы2ы деп т6синдири7лер, сондай-а3 бу2ан 
керисинше, т1биятта а3ыл2а сыйымлы нызамлар 5мир с6реди деп тастыйы3ла7лар 81м болды.
Антикалы3 ойла7 системасында т1бият 81рекетше4, 5згеристеги тутаслы3 сыпатында 
т6синдирилип, антикалы3 философлар космос тийкарынан адамны4 а3ыл-ойына т6синикли т1бият деп 
тастыйы3ланды. Соны4 ушын идеал т1бият пенен келисимдеги 5мир.
Орта 1сирлик христианлы3 м1дениятты4 к5з-3арасы бойынша т1бият жаманлы3ты4 д1реги, ал 
адамны4 5мири 3удайлы3 баслама жолы менен г6налы т1бийий басламаны4, денени4 г6ресинен 
ибарат.

---

188 
Деген менен со4 ала т1биятты 3удайлы3 д5ретпе деп т6синдири7 онда2ы рационаллы3 
басламаны изле7ге, 3удайлы3 планды ашы72а ийтермеледи. Бул к5з-3арас орта 1сир тусында пайда 
болып, т1бият-таны7ды4 пайда болы7ында 6лкен роль ойнады.
Тиклени7 д1уирин алса3, адамны4 т1бият3а 3атнасы 5згереди. Адам бирден 5зин 
3орша2ан т1бияттан г5заллы3ты 81м уллылы3ты ашады. Со4 ала философияда 81м романтизм 
эстетикасында т1бият бузыл2ан адамзат цивилизациясына 3арсы турату2ын баспана сыпатында 
т6синдирилип баслайды. Романтизмни4 тийкарын салы7шыларды4 бири Ж. Ж. Руссо адамны4 т1бийийлы3 
8алаттан социаллы33а 5ти7и бизи4 барлы3 бахытсызлы2ымызды4 д1реги деди.
Санаат капитализмини4 31липлеси7и д17иринде адамны4 т1бият3а 3атнасыны4 та2ы бир типи 
пайда болады. Ол 81м болса илим менен техниканы4 т1бият 6стинен 86ким с6ри7ин 3оллап-
3у7атла7 (м1селен, Ф. Бэкон). Бундай установка И. С. Тургеневты4 Базаровыны4 а7зыларында 
айтылады. «Т1бият храм емес, ал устахана 81м адам оны4 жумыскери«.
Д1слепки т1бийий-илимий материализмде 81м тек т1бият3а 2ана емес, ал адам2а 
байланыслы 81м тутыны7шылы3 3атнас 86ким сурди.
Бизи4 1сиримизди4 екинши ярымында адамны4 илимий техникалы3 к6ши тез 5сип кетти 
81м ол шексиз 3ада2ала7сыз д1режеде болып, 317ип ту72ызату2ын д1режеге жетти. Б6гинлигинде 
ж1мийет пенен т1бият арасында а3ыл2а сыйымлылы3, адамгершилик 3атнасты4 болы7ын талап етип 
атыр. Бул маселеге келместен бурын т1бийий 81м жасалма ортаны аны3лап алайы3.
Бизди 3орша2ан т1бийий орта гео - 81м биосферадан турады. Бул материаллы3 системалар 
адамнан бий21рез пайда бол2ан 81м бий21рез 5мир с6реди, бира3 7а3ытты4 5ти7и менен 
адамны4 искерлигини4 объектине де айналады. Айтайы3 космослы3 технологияны4 81м космоста 
ж6зи7ди4 ра7ажланы7ы менен бундай объектлерди4 3атарына к6н системасыны4 белгили б5леги 
81м киреди. Бира3 оны географиялы3 орта т6синиги менен шекле7ге болмайды. Географиялы3 орта 
жерди4 бетин 5з ишине алады, адамны4 жаса7ыны4 жал2ыз 2ана подсистемасы бола алмайды. 
Адамны4 5мир с6ри7ини4 т1бийий ортасы екиге болинеди. а) адамны4 5мир с6ри7ини4 т1бийий 
д1реклери (жабайы 5симликлер, жемислер, 8ай7анлар 8. т. б) б) мийнет предметлери болату2ын 
т1бийий байлы3лар (тас к5мир, нефть, су7 3уламаларыны4 энергиясы 8. т. б).
Ж1мийетти4 ра7ажланы7ыны4 д1слепки бас3ышларында биринши топар2а тийисли 3убылыслар 
6лкен роль ойна2ан болса, 5ндири7ши к6шлерди4 ра7ажланы7 барысында бул роль екинши 
топарда2ылар2а 5теди. Бул деген с5з со42ы топарда2ылар 5ндиристи4, демек п6ткил 
ж1мийетти4 ра7ажланы7ыны4 шарайытына айналады.
Солай етип адамны4 т1бийий орта менен 5з-ара т1сири бир 2ана т1бийий компонент пенен 
емес, ал 5ндиристи4 ра7ажланы7 д1режеси менен 81м белгиленеди. Бул 5ндиристи4 18мийетли 
н1тийжеси жасалма ортаны4 жасалы7ы демек «екинши т1биятты4» пайда болы7ы болады. Екинши 
т1бият 5з ишине адам т1репинен д5релген тек 2ана тири емес предметлерди емес, тири 
организмлерди 81м киргизеди. Олар жасалма отбор2а ылайы3 адам т1репинен келтирилип шы2арыл2ан 
5симликлер 81м 8ай7анлар. Жасалма орта буны4 менен шекленбейди.
Адам белгили ж1мийетлик 3атнаслар системасында 5мир с6ри7ге 81м 81рекет етеди. Бул 
ж1мийетлик 3атнаслар белгили материаллы3 шарайытларда (соны4 ишинде адам т1репинен д5ретилген 
шарайытларда) 1мелге асады.

---

189 
Ж1мийетти4 ра7ажланы7ы менен адамны4 5мир с6ри7ини4 жасалма шарайыты 5седи. Гейбир 
ма2лы7матлар2а 3ара2анда, адам д5реткен жасалма орта т1бийий орта2а 3ара2анда онла2ан 
есе 5нимлирек, оны4 6стине адамны4 техногенлик т1сири тутас геологиялы3 структураларды 
5згертип, гигант д1режедеги жасалма су7 са3ла2ышларды 3урып, атмосфераны 5згертип 8. т. б атыр.
Жасалма орта бара-бара т1бийий ортаны соншелли д1режеде 5згерти7ге 3арады, оны жутып 
жибери7 алдында десек лап болмас. Бира3 соны т6сини7имиз керек, т1бийий орта адамны4 5мир 
сури7ини4 тек 2ана материаллы3 шарайытларын, 5ндиристи4 тийкар2ы объектин емес, ал белгили 
эстетикалы3 81м 1деп-икрамлы3 3атнасты4 объекти де. Бас3аша айт3анда адамны4 5мири т1бият 
пенен тек физикалы3 жа3тан емес, ру7хый жа3тан 81м байланыслы болып 3алды.
Бир жа2ынан 5ндири7ши к6шлердин ра7ажланы7ы барысында, адамны4 т1бийий орта менен 
5з-ара 3атнасыны4 «екинши т1бият пенен» жанапайласы7ында адам 5зини4 т1бият стихиясынан 
3ор2аны7ын к6шейтеди. Бу2ан кийимлерди4 жетили7и, жылытату2ын, су7ытату2ын жайларды4 3урылы7ы, 
су7 бас3ынынан са3лайтугын 3урылыслар 8.т.б. мысал бола алады. Усыны4 менен адамны4 т1бияттан 
21резлилигин 81лсиретету2ын процесслер менен бир 3атарда 5ндири7ши к6шлерди4 ра7ажланы7ы 
менен бас3а тенденция ал2а шы2ы7 береди. Адамзат ж1мийети 5зин 3оршап тур2ан 
т1бияттан к5п т6рли байланыслар2а т6си7ин ж6да к6шейтеди. Айтайы3, темирди хам оны 
ерити7ди4 усылларын ме4герип, адам 5зини4 т1бият пенен 5з-ара 3атнасында2ы 36диретин 
молайтады. Соны4 менен бирге 7а3ытты4 5ти7и менен цивилизацияны4 ра7ажланы7ы планетада2ы 
темир рудаларынан, оларды табы7дан 81м хожалы3та пайдаланы7дан 21резли болып 3алады.
Бас3а мысал. К5мир 81м нефть уза3 7а3ыт жаныл2ы-энергиялы3 ресурс сыпатында пайдаланылады 
81м жандырылды. Бира3 со4ынан к5мирден, нефттен ж6д1 к5п атама2а ийе продукталар алыны72а 
3арады. *азирги нефть химиясы сегиз мы4нан аслам 81р т6рли хызметке ба2дарлан2ан продукт 
шы2арады.
№улласы адамны4 шегера 21резсизлик тенденциясы планетада бар запасларды4 азайып 
басла7ы менен байланыслы болып атыр.
Адамны4 5мир с6ри7, жаса7ына 317ип д5нип тур. А3ыры тек запасларды4 азы2ы емес, 
оны4 жаса7 ортасы т17ир-а3 патасланы7да, мине усы ж1мийет пенен т1бият арасында2ы 3арама-
3арсылы3лар менен экологиялы3 проблеманы4 м1ниси белгиленеди.
Адамзат т1биятты же4ип алып белгили д1режеде 5зини4 5мир с6ри7ини4 т1бият тийкарларын 
т17ир-а3 бузды. Айтайы3, сонгы t00 жылды4 барысында то2айларды4 6штен еки б5леги 3урытылды. 
Дурыс 5ндирис к5п 2ана ийгиликлерди болдырды. Со42ы q00 жылды4 ишинде энергетикалы3 ресурсларды 
мы4 есе к5бейтти. Ра7ажлан2ан еллерде 81р бир qt жылда товарларды4 81м хызметти4 7лы7ма 
к5леми еки есе к5бейи7и, 81ттеки бул м6ддет 81зир 3ыс3арып баратыр. Усы2ан с1йкес хожалы3 
искерлигини4 шы2ындысы 81м еки есеге к5бейип, атмосфераны, су7 са3ла2ышларды ж6д1 бузып 
атыр. *1зирги 5ндирис т1бияттан затты4 q00 единицасын алып, оны4 тек e-r единицасын 2ана 
пайдаланады, 3алган 9y единицасын з181рле7ши затлар сыпатында т1бият3а шы2арып таслайды. 
Индустриаллы3 жа3тан ра7ажлан2ан еллерде 81р бир тур2ын2а e0 тонна2а жа3ын заттан келеди. Оны4 
81м q-q, t проценти тутынату2ын продуктты тутса, 3ал2анлары т1бият ушын зыянлы.
Биосфераны4 5зин-5зи таза туты7ы 81м т5менлеп кетти. Жерди4 д5герегине углекислый 
газды4 3атламыны4 к5бейи7инен климатты4 на3олай д1режеде 5згериси бойынша 317ип д5нди.

---

190 
Бул 81м бас3ада жа2дайлар экологиялы3 проблеманы4 м1ниси неде деген сора7ды пайда 
етеди. Бул бойыннша, 1лбетте, биринши гезекте со42ы он жыллы3лар ишинде илимий-техникалы3 
революцияны4 адамзат3а алып келген жемиси 5ндири7ши к6шлерди4 ра7ажланы7ы менен 
байланыслы.
№улласы, экологиялы3 проблеманы4 м1ниси неде 81м ол адамзат алдына 3андай реаль 
дилеммаларды 3ояды 81м оны4 теориялы3, практикалы3 шешили7ини4 жоллары 3андай? 
!лбетте, экологиялы3 проблеманы комплексли 81м глобаллы3 характерге ийе проблема, 
екинши т1рептен, оны4 келип шы2ы7ын 81м м1нисин конкрет социаллы3 контекстте 3ара7 81м 
керек.
Бул бойынша е4 алды менен ж1мийет пенен т1биятты4 5з-ара т1сири тарийхый характерге 
ийе деп есаплаймыз. Демек бул 5з-ара т1сирди4 формалары. масштаблары 81м тенденциялары 
ж1мийетлик ра7ажланы7 барысында 5згереди.
!лбетте. экологиялы3 проблеманы4 тиккелей илимий 81м технологиялы3 81м социаллы3-
экономикалы3, сиясий (соны4 ишинде халы3-аралы3 8у3ы3ый аспектлерден бас3а социаллы3, 
м1дений, идеологиялы3, этикалы3, гуманистлик аспектлерин есап3а алы7 оны4 комплексли проблема 
сыпатында мазмунын 3урайды. Бул бир. Екиншиден экологиялы3 3ыйыншылы3лардан шы2ы72а 
байланыслы к5з- 3араслар 81м жо3 емес.
М1селен, руссосоистлер ямаса неоруссосоистлик к5з-3арасты алайы3. Олар адам менен 
т1биятты4 бирлигин мойынлайды. Бира3, бул к5з-3арас абсолютлендирилип, адамны4 т1бият3а 
пассив бейимлеси7ин есап3а алып, оны4 активлигин мойынла2ысы келмейди. Соны4 ушын руссосоистлик 
концепциядан жу7ма3, к5бирек реакциялы3-утопистлик характерге ийе. Бул к5з-3араслар 
антигуманистлик минезлемеге ийе.
Десекте, бундай концепцияларды4 бир унамлы т1репи сонда, олар адамды т1бият 6стинен 
86ким с6рету2ын демиург д1режесинде т6синдири7ди бийкарлайды.
Белгили адамны4 т1биятты 3айта 5згерти7шилик 81рекетини4 т1бият ушын 81м 5зи ушын 
81м зыяны мол. Бундай к5з-3арасларда адамны4 еркинлиги ж6да ул2айтыл2ан д1режеде болады. 
Ол технократиялы3 деп аталату2ын экономикалы3 5ндирислик стереотипте ж6д1 к5ринеди 81м ол 
илимий-техникалы3 революция д17иринде адамны4 т1бият пенен 5з-ара т1сирини4 масштабы 
хам формалары менен с1йкес келместен экологиялы3 317ипти4 бир дерегине айналады. Усы 
себепли руссосоистлик к5з-3араслар илимге 81м техника2а душпанлы3 3атынаста.
Экологиялы3 проблеманы4 пайда болы7ыны4 социаллы3 ш1ртленгенлигин есап3а ала отырып, 
оны4 пайда болы7ыны4 тере4 д1реклерин излеп 3оймастан, оны сапластыры7ды4 реаль жолларын 81м 
изле7 керек.
Экологиялы3 проблема тийкарынан социаллы3 проблема болып, тиккелей техникалы3 3ураллар 
менен пайда болса да, 5зини4 толы3 шешимин фундаменталь социаллы3 трансформация 
н1тийжесинде экономикалы3 5ндирислик, социаллы3, м1дений 81м аксиологиялы3 илгериле7лер ар3алы 
табады. Б6гинлигинде экологиялы3 маш3ала п6ткил планеталы3, глобаллы3 характерге ийе болып отыр. 
Айтайы3 Байкал, Арал, Каспий 8.т.б. !сиресе Арал проблемасыны4 экологиялы3 апатшылы3 екенлиги 
8еш кимге де сыр емес. Оннан шы2ы7ды4 жоллары усынылма3та. Деген менен, буны жа3сы т6сини7 
ушын илимий техникалы3 прогресс пенен экологияны4 ара 3атнасына байланыслы м1селени аны3ла7 

---

191 
з1р6р. Илимни4 81м техниканы4 ра7ажланы7ы тек экологиялы3 проблеманы шеши7ди4 
м6мкиншилигин болдырады 81м ол белгили социаллы3 шарайытларда 1мелге асады. Сондай-а3 
экологиялы3 проблемаларды4 глобаллы3 характерин есап3а ала отырып, оны4 317пини4 5ткирлигин 
мойынла7ымыз керек. Неге дегенде бул 31уипти болдырма7ды4 бир 3ыйыншылы2ы сонда, адамлар 
5зини4 т1бият пенен практикалы3 5з-ара 3атнасында к5п жа2дайда жеке, шекленген м1плерин 
басшылы33а алады. Н1тийжеде т1бият 81р т6рли регионларды4, халы3ларды4 3арсыласлы3 плацдармына 
81м айналып кетеди. Ал, ха3ый3атына келсек, бул 317ип соншелли к6шли, енди оны тутас бирлик 
болып то3татпаса болмайды.
Та2ы бир момент. @алабалы3 экологиялы3 проблеманы 8ар т6рли еллер 81м халы3ларды4 те4 
емес ра7ажланы7ы жа2дайында шеши7ге ту7ра келип атыр.
Айтайы3, ра7ажлан2ан еллер менен бирге ра7ажланы7да2ы еллер бар. Ра7ажлан2ан еллер 
жеткиликли социаллы3 шарайытлар2а 81м з1р6рли илимий-техникалы3 потенциал2а ийе. Бира3 оларды4 
т1бийий ортасы интенсив 5ндирислик искерликти4 3олайсыз т1сиринде, ал ра7ажланы7да2ы еллер жергиликли 
социаллы3 шарайытлар2а 81м з1р6рли илимий-техникалы3 потенциал2а ийе емес. Бира3 6лкен 
т1бийий ресурслар2а ийе. Солай етип экологиялы3 проблеманы шеши7 81р т6рли 3ойылады. 
Ра7ажланы7да2ы еллер ушын экологиялы3 тастыйы3лан2ан ра7ажланы7, ра7ажлан2ан еллер ушын 
экологиялы3 тастыйы3ланба2ан ра7ажланы7.
Буннан бас3а 5мирди4 т1бийий шарайытларын бас3ары7да тек ресурсларды тутыны7ды т1ртипке 
салы7ды4 шегарасында шекле7 надурыс. Ке4 м1нисте бул адам ушын жа3сы 5мирлик ортаны 
3уры7ды а4латады. Оны4 социаллы3 81м т1биятлы3 параметрлери оны4 ра7ажланы7ы ушын 
максимум мумкиншиликлерди т1мийнлейди. Бу2ан с1йкес экологиялы3 ра7ажланы7 т6синиги 
адамны4 м1пине ылайы3 3орша2ан орталы3 роционаллы3 31липлеси7 процесси болып табылады.
e. *1р 3ашан адам 5зини4 практиксында ана7 я мына7 объектти4 тири я тири емес 3убылыс 
екенлиги менен 3ызы2ады. А3ыры, бул бизи4 сырт3ы д6ньяны 3абылла7ымызда2ы фундаменталлы33а ийе 
ажыраты7 линияларынан есапланады.
Ал2аш3ы адамлар ушын анимизм, демек адам 81м тас 81м тири, олар жанларынан 
айырыл2анша 5мир с6реди деген т6синик 86ким суреди.
Гиолозоизм ушын 81м 81мме н1рсени4 жаны бар тири.
С5йтип 5мир, тиришилик 81м болмыс те4лестирилген 8алда т6синдириледи. Бира3 бул бойынша 
тек 5мир, тиришилик емес, 5лим 81м реаллы3 сыпатында т6синдирилди.
Библия бойынша тири д6нья жансыз материядан кейин адамны4 д5ретили7ини4 алдында 
пайда болады.
!лбетте тири бул а4 а7ла7ды4, балы3 а7ла7ды4 е4 со4ында культ сыпатында табылы7ды4 
объекти. Сондай а3 тири бул адамны4 к6н-к5риси ушын 317ипли 3арсылас (м1селен, жабайы 
8ай7ан). Соны4 менен бирге адам жаны бар 3убылыс сыпатында тириге ту7ыс3ан да. Бул 1сиресе 
тотемизмде ал2аш3ы 317имлерди4 5зини4 родын ана7 я мына7 8ай7ан менен те4лестирип 
били7де ж6д1 характерленеди.
Бул еки т6рлилик, амвивалентлик адамлардын практикалы3 искерлигинде 81р 3ыйлы 5згерислерди 
пайда етеди 81м бул оларды4 мифологиялы3, диний к5з-3арасларында, мораллы3 формаларында, 
эстетикалы3 3абылла7ларында са7леленеди. М1селен 3ой, 3ас3ыр ту7ралы ертеклер. Адамзат 

---

192 
м1дениятты4 са2асында2ы ана7 я мына7 8ай7анны4 г5шин же7ди 3ада2ан ети7 (табу) 81м 
усыны4 менен саба3лас.
Б6гинлигинде, белгили 81р 3ыйлы 5симликлер, 8ай7анлар адамларды4 эстетикалы3 санасында 
г5ззаллы3ты4 эталоны я керисинше 1бешийлик сыпатында 3абылланады. Соны ядта туты7 керек, тири 
81м тири емести4 3арама-3арсы 3ойылы7ы практикалы3 81м били7ди4 рауажланы7 д1режесинен 81м 
21резли.
Айтайы3, д1слебинде адамларды4, 8ай7анларды4 81рекети я жемисти4 писи7и оларды4 
практикалы3 искерлигине басп6кил енисип кеткен. Бул бойынша гилозоизм 81м б6гинги т6синигимиз 
бойынша фантастикалы3 болып к5рингени менен онда тири менен тири емести4 3арама-3арса 
3ойы7ды4 изи сезиледи.
№улласы, буларды4 81ммеси соны к5рсетеди, тириге тийисли улы7ма 31сийетлер 81м 
минезлемелерди аны3ла7 з1р6рлиги пайда болады. Бул бойынша тирини танып били7де биология 
менен философияны4 орнын 81м ролин аны3ла7 ж6д1 18мийетли.
Биологиялы3 били7 81зирги к6нде а7ыл-хожалы3, биотехникалы3, медициналы3 билимлер менен 
толысып отыр. Оларды4 81ммесиде адамны4 тири менен практикалы3 5з-ара т1сирине 
ба2дарлан2ан. М1селен, биотехнология бурын т1биятта жо3 биологиялы3 организмлерди бурын 
берилген генетикалы3 аппарат пенен жаса72а ба2дарлан2ан. Г1п сонда, философияны4 тиришиликти 
танып били7деги орны 3андай деген сора7 81м пайда болды. Бул сора72а жу7апты4 з1р6рлиги 
бурын2ы а73ам тусында, тийкарынан e0-r0-жылларда2ы биологияны4 проблемаларын надурыс т6сини7 
менен де байланыслы. Бул бойынша еки биология -диалектикалы3-материалистлик 81м реакциялы3 
идеалистлик, халы33а 3арсы биологияда болату2ынлы2ы тастыйы3лан2ан еди. !сиресе бул идея 6стиртин 
д1режеде философияны т6синету2ын биолог Т. Д. Лысенко, философ-догматик М. Б. Митин 81м 
5зин са7атлы философ сана2ан юрист И. И. Презент т1репинен ж6д1 3оллап-3у7атланылды. Оларды4 
топылысыны4 бас объекти- генетика болды. Жу7ма2ында бул биология2а да, философия2а да 6лкен 
зыян тийдиреди. Е4 5кинишлиси, генетиканы4 текти4 хромосомлы3 теориясы сия3лы тара7лары жо3ары 
шы2арылды. Нуклеин кислотасыны4 ролин аш3ан биохимиялы3 генетика Т. Д. Лысенко т1репинен 
идеалистлик деп аталды. Бул к5з-3арас жо3ар2ы, орта о3ы7 орынларында о3ытыла басланды.
М1селени4 философиялы3 т1репине келсек, 8акый3ый диалектика жал2ан диалектика менен 
алмастырылды. Диалектикалы3 к5з-3арас к5бинесе 3арсылы3лар2а ярлы3 та2ы7 ушын 3олланыла береди.
Буннан шы2ар2ан жу7ма3 сол` философияны биология2а 3алай болса солай 3олланы7 ж6д1 
317ипли. Деген менен биология 81м философия арасында кесилсету2ын но3ат жо3 де7 надурыс.
Белгили, биологияда тири-били7ди4 объекти. Бира3 адамны4 тириге 3атнасы к5п 3ырлы` били7лик 
т1реплери менен бирге эстетикалы3, этикалы3 т1реплери 81м бар.
Биологиялы3 били7ди4 н1тийжелери 81м жетискенликлери 5злеринше 2ана ба8алы33а ийе емес, 
ал адамны4 тири ту7ралы к5з-3арасларыны4 жыйындысыны4 ишине киреди. Биологиялы3 билим адамны4 
тириге к5з-3арасына т1сир етеди. Философиялы3 аспектте улы7маластырыл2ан.
Биология тири ту7ралы объектив билим береди. Философияда тири менен адам арасында2ы 3атнас 
3аралады. Сондай а3 адамны4 жаса7ы 81м адамны4 искерлиги 81м адамны4 били7и -81ммеси 
5мирди4 к5ринисини4 формалары.

---

193 
Биология 81м философия ты2ыз байланыслы. *1зирги к6нде биология мораллы3-этикалы3 
характерге ийе 5ткир проблемаларды 3ойы7да. М1селен, адам2а экспериментти4 шегарасы, текке 
байланыслы м6мкиншиликлерди4 мораллы3 ба8асы 8.т.б. Буларды додала7 философиясыз болмайды. Бир 
жа2ынан философия адамны4 д6нья2а к5з-3араслы3 позициясын теориялы3 жа3тан тийкарлай отырып, 
биологиялы3 били7 изертле7и м6мкин бол2ан маш3алаларды бираз же4иллестиреди, келешекке 
рационаллы3 анализ ушын а8мийетли.
Белгили XIX 1сирди4 орталарында 6ш т6рли илимий ашылы7 болды. Олар энергияны4 са3ланы7 
81м айналы7 нызамы, организмлерди4 клеткалы3 д6зилиси теориясы 81м Ч. Дарвин т1репинен 
ашыл2ан т6рлерди4 т1бийий отбор жолы менен келип шыгы7 т1лийматы.
Со42ы еке7и тиккелей биология2а тийисли. Энергияны4 са3ланы7 81м айланы7 нызамында 
81м биологияны4 роли жо3ары.
Айтайы3, Ч. Дарвинни4 тиришиликти4 эволюциялы3 ра7ажланы7 81м адамны4 маймыл 
т1ризли ата-бабалардан келип шы2ы7ы идеясы XIX 1сирди4 екинши ярымы -XX - 1сирди4 басында 
философия2а 6лкен т1сир етти. «%мир философиясы» атал2ан а2ынлар 81м пайда болды.
Дурыс, эволюцияны т6синдири7ди4 дарвинлик теориясына альтернативалар 81м пайда болды. 
Айтайы3, социал-дарвинизм. Ол биологиялы3 нызамлы3ларды ж1мийетке алып 3арады. Бул 31те к5з-
3арас.
Биологияны4 философиялы3 д6нья2а к5з-3араслы3 18мийети сонда, тири 5зинде диалектикалы3 
ра7ажланы7ды4 нызамлы3ларыны4 81м минезлемелерини4 барлы3 байлы2ын 5з бойына ж1млеген.
Диалектикалы3 ра7ажланы7 жеке биологиялы3 т6р ушын 81м белгили территория2а жайлас3ан 
бири-бири менен байланыс3ан 81м 5з-ара 81рекеттеги т6рлерди4 жыйындысы -биоценоз ушын 81м 
81ттеки биосфера ушын 81м тийисли. Бул улы7малы3лар менен бирге оларды4 81рбири спецификалы3 
5згешеликлерге 81м ийе. Айтайы3, цикиллик ра7ажланы7 (ту7ылы7, 5си7, ра7ажланы7, 5ли7) жеке 
организм д1режесинде бар, ал бул вид, биосфера д1режесинде жо3.
Биологиялы3 организмлерди4 ра7ажланы7ы нызамлы, т1ртипке т6скен процессти4 6лгиси. 
Сонлы3тан ерте д17ирлерден баслап организмни4 ра7ажланы7ы бас3ада процессте модель бола алады. 
М1селен, космогониялы3 мифлерде д6ньяны4 пайда болы7ы, ра7ажланы7 фазалары ту7ралы айтылады. 
Бул модель 1ййемги грек ойшылларыны4 натурфилософиялы3 к5з-3арасларында 81м бар.
Тиришилик 8а33ында 81зирги к5з-3арас3а келсек, К6н системасыны4 Жерден бас3а бирде-бир 
планетасында тиришилик жо3.
Тири 81м тири емес т1биятты ажыраты7да 5мирди4 келип шы2ы7 м1селеси менен со3лы2ысы7.
*1зирги илимий к5з-3араслар бойынша тиришилик жер бетинде пайда бол2анына e, i миллиард 
жылдай бол2ан. Со4, w миллиард жыл кейин фотосинтезге у3ыплы биринши клеткалар пайда болады. 
Демек, химиялы3 реакция ушын к6нни4 жа3тысын пайдаланы72а у3ыплы болы7 81м бул 
процессте кислородты4 б5линип шы2ы7ы болады. Бул жер атмосферасыны4 химиялы3 составын 
5згерти7ге м6мкиншилик берип, тиришиликти4 планетада тез тар3алы7ына жа2дай жасайды. С5йтип 
тутас система-биосфера пайда болады. Н1тийжеде тиришиликти4 5зи оны жер бетинде са3лап тур2ан 
фактор2а айналды. Бул диалектикалы3 ра7ажланы7ды4 бас нызамлы3ларыны4 бири. Материяны4 
81рекетини4 жо3ар2ы формасына ийе законлы3 тек 2ана биологиялы3 емес, ал химиялы3 
эволюцияны да аны3лайды.

---

194 
Белгили, органикалы3 система тутаслы3 сыпатында 5зини4 ал2ы ш1ртлерине ийе 81м оны4 
ра7ажланы7ы тутаслы3 ба2дарында ж1мийетти4 барлы3 элементлерин ба2ындыры7 ямаса оннан еле 
жетпей тур2ан органларды ба2ындыры7 менен байланыслы.
Тап усы сия3лы тиришилик 81м бизи4 планетамызды4 6стинде пайда болып 81м тар3алып, 
жа4а тутаслы3ты ш5лкемлестирген к6шке биосфера2а айланып, онда2ы процесслерди белгилейди. 
Бизи4 планетамызды4 белгили стадиясы 81м эволюциясы сыпатында 2ана емес, ал п6ткил космос 
1леминде 5з ишине ал2ан 5мир ту7ралы к5з-3арас XX -1сирди4 басында 31липлести. Орыс 
космизми идеясы (К. Э Циолковский, А. Л. Чижевский 8. б) В. И. Вернадскийге т1сир етти. В. И. 
Вернадский тиришиликти планеталы3 81м космослы3 т1ртиптеги фактор сыпатында 3арап, тиришиликти 
са3ла7 бойынша адамны4 жу7апкерлигин тастыйы3лады.
Биосфера ха33ында к5з-3арас тиришиликти 7а3ытта2ы 81м ке4исликтеги тынымсыз а2ыс 
сыпатында 3ара7ды талап етеди. Онда зат, энергия 81м информация 5згеристе болады. (зат-
вещество бул тынышлы3 массасына ийе атомлар, молекулалар 81м оннан шы2ып 3урал2ан) 
дискретли бирлик.
Зат энергияны4 81м информацияны4 запасын 81рбир организм 3орша2ан ортадан алады. 
Организм бул ресурсларды 3айта ислеп шы2арады, сапасы жа3тан жо3ары т1ртипке т6сиреди.
Организмге оны4 ишки д6зилиси к5з-3арасынан 3араса3 81м 3арама-3арсылы3ты к5ри7 
м6мкин. Бир т1рептен 81мме организмлерге т1н улы7ма нызамлар, д6зилис 81м 81рбир 
организм о2ан характерли генлерди4 жыйна2ы бойынша уникал д1режеде. Демек генлер ар3алы 
3ада2аланату2ын биохимиялы3 процесслерди4 спецификасы 81м организмни4 генетикалы3 
программасыны4 оны4 5мир с6ри7 шарайыты менен 5з-ара т1сири менен белгиленету2ын д6зилис 
белгилери, искерлиги 8. т. б бойынша айырылып турады.
*1рбир индивидуаллы3 тиришилик тамамланады. Тиришилик к5п 2ана вариацияларды пайда 
етеди. Бул вариацияларды4 тийкар2ы д1реги генлер ме4герили7и` а) ген, б) мутация (баслысы) - 
генлерди4 5згериси.
К5п 2ана мутациялар зыянлы. Деген менен мутация тийкарынан 5мир с6ри7ге 
31липлескен жа4а т6рлер жасайды.
Т1бият тири д6ньяда к5п т6рли сес, ийис 8.т.б. ийе. Бул адамны4 сезимине 2ана емес, 
а3ылына 81м азы3 болады 81м ол к5п т6рлиликтен бирлик 5згеристеги тура3лылы3ты изле7ге 
умтылдырады.
*1зирги биологияны4 бир тара7ы-экология тири организмлерди4 5мир с6ри7, жаса7 ортасы 
арасында2ы 5з-ара т1сирди изертлейди. Оларды4 21резлилигиндеги е4 3урамалы т1реплерин бир 
тутаслы33а-биосфера2а салады. Демек биоценозды4 жер бетине 3атнасы н1зерде тутылады.
Тири т1бият к5п жа2дайда адамзатты4 устазы, 81рекет шы2ынсыз, аз шы2ынлы технология 
бойынша 81м.
Биологиялы3 т6рдеги зыянлы 81м пайдалы деп б5ли7 шеклени7 болады. Зыянлы деп бир 
т6рди жо3 ети7 ж6да 317ипли а3ыбетлерге ийе.
Экология солай етип 31леген тиришиликти4 ба8алы2ын 2ана емес, т1биятты пайдаланы7да2ы 
стратегия2а 5згерислер енгизеди.

---

195 
Тири организмлер 5зини4 5мир с6ри7 81м ра7ажланы7 процессинде затты, энергияны 81м 
информацияны тутына отырып, материяны т1ртипке салады. Бундай 5зин-5зи ш5лкемлестири7 
тиришиликти4 81мме д1режесинде- молекула 81м клеткадан баслап биосфера2а дейин 3амтыйды.
Тири т1биятта, 1лбетте ш5лкемлестири7ди4 д1режесини4 томенле7ине алып келету2ын 
процесслер 81м болады` 5ли7, жо3 болы7, улы7ма 3уры7 8.т.б.
Солай етип, тиришилик бул ш5лкемлескенлик пенен хаосты4 г6ресинен турады.
!лбетте, тиришиликти4 ш5лкемлескенлигин 2ана емес, ал оны4 ж6да н1зик екенлигин 81м 
ядтан шы2арма7ымыз керек. Оны4 6стине 81зирги адамны4 биосфера2а т1сири к6шейген 
пайытта тиришилик бизи4 планетамызда ахыйыр2а ийе ме, ийе емеспе деген сора7 пайда болады.
%ткен асирде 5мирди4 ахыйырлы2ы «!лемни4 ыссылы3 5лими» гипотезасы менен актуалласты. 
Буны4 31телиги д1лилленип киятыр, бира3 бул пикирди нольге те4лестири7 81м оншелли дурыс емес.
Айтайы3, тиришиликти4 ахыйырлы2ы, ахыйыр емеслиги бугинги адамзатты4 саналы та4ла7ы менен 
байланыслы болып отыр. Шынында да, тиришиликти са3ла7 бул б6гинги ма3сет 81м уазыйпа.
Белгили, XX-асирди4 биринши ярымында философ-гуманист А. Швейцер адамны4 5зин-5зи 
шекле7и адам ушын 2ана емес, п6ткил тиришилик ушын болы7ы керек деген еди.
Екинши позицияда да тиришилик ба8алы3 сыпатында 3уралады. Бира3 онда адамны4 са3ланы7ы, 
адамны4 81м адамзатты4 са3ланы7ы ушын з1р6рли ал2ы ш1рт 2ана.
Бизи4 1сиримизди4 w0- жыллары француз алымы Э. Леруа ноосфера (грекшеден аудармасында 
а3ыл-ой сферасы) т6синигин усынды. Со4ынан бул т6синик Тейяр де Шарден 81м В. И. Вернадский 
т1репинен ра7ажландырылды. Буны4 м1ниси сонда, илимий ой менен 3ураллан2ан адамзат жетекши 
к6шке айланып, бизи4 планетамызды4 эволюциясын келешекте белгилейди. Б6гинлигинде 
адамзат соны саналы т6рде т6синип атыр, оны4 келешеги т1бият пенен 3атнасында2ы а3ыл2а 
сыйымлылы33а ж6д1 байланыслы.
Таяныш с5злер` т1бият, адам, ж1мийет, экологиялы3 жа2дай, кризис, биосфера, геосфера, 
ноосфера.
10-тема. Социаллык философиянын п1ни.
Ж1мийетти философиялы3 анализле7 
Ж О Б А 
q. Философияны4 жэмийет таны7лык аспекти.
w. Социаллы3 философияны4 гуманитарлы3 81м путкил илимий 
билимлер системасында2ы орны.
e. Социаллы3 философияны4 рауажланы7ыны4 логикасы.
r Ж1мийет т6синиги 81м оны4 илимий-философиялы3 м1ниси.
t Ж1мийетлик 5ндирис т6синиги. Материаллы3 81м ру7хый 5ндирис, оларды4 тарийхый 
процесстеги 5з-ара байланысы.
y. Ж1мийетлик-экономикалы3 формация.
u. Ж1мийетти4 социаллы3 д6зилиси.
! Д Е Б И Я Т Л А Р 
q. Каримов И. А. %збекстан wq эсир боса2асында. Н5кис. qooi.

---

196 
w. Каримов И. А. %збекстанны4 ж1мийетлик-сиясий 81м экономикалы3 ра7ажланы7ынын 
тийкар2ы принциплери. Н5кис. qoot.
e. И. А. Каримов. %збекстанны4 5зини4 жа4аланы7 81м ра7ажланы7 жолы. Н. qooe.
r. И. А. Каримов. %збекстан` базар 3атнасы3ларына 5ти7ди4 5з жолы. Н. qooe.
t. И. А. Каримов. Узбекистон келажаги буюк давлат. Т. qoow.
y. И. А. Каримов. Узбекистон буюк келажак сари. Т. qooi.
u. И. А. Каримов. %збекстан ХХI -1сирге умтылма3та // Еркин №ара3алпа3стан qu-апрель, 
qooo.
i. Основы философии. Ташкент. qooi.
o. Фалсафа. Ташкент. qooo.
q0. Рахимов. И. Фалсафа. Ташкент. qooi.
qq. Производство как общественный процесс. М. qoiy.
qw. Б. С. Барулин. Социальная жизнь общества. М. qoii.
qe. В. А. Вазюлин. Логика истории. М. qoii.
qr. Бизнес ва Узбекистонда янги мулкдорлар синфининг шаклланишининг назарий ва амалий 
муаммолари. Т. qooy.
Белгили, философияны4 пайда болы7ы бас3а илимлер сия3лы адамзат тарийхында социаллы3 81м 
биологиялы3 орта2а бейимлеси5 81м оны 3айта 5згерти7 процессинде эмпириялы3 билимлерди4 
жеткиликсизлиги менен байланыслы. !лбетте бул кескин гносеологиялы3 ситуация бираз созылы43ы 
характерге ийе болды. Оны4 шешили7и ушын белгили объектив ал2ы ш1ртлер талап етилди. Илимни4 
пайда болы7ы ушын усындай тарийхый болмыслы3 фон цивилизация2а дейинги ал2ашкылы3тан 
цивилизация2а 5тиу д17ири болды. Бул процесс 5зини4 еле жетилиспегенлигине 3арамастан а3ыл 
мийнетини4 физикалы3 мийнеттен б5лини7инен илимий билимлерди 5ндириу менен профессионаллы3 
д1режеде шу2ылланату2ын адамларды4 айры3ша топарыны4 пайда болы7ына алып келди. Илимни4, 
соны4 ишинде философияны4 пайда болы7 д17ирин анализлегенде бул процессти 1детте адамзат 
тарийхында2ы 6лкен бурылыс пенен бизди 3орша2ан орталы3ты тыныш 81м тура3лы иррационаллык 
ойла7дан илимий- философиялы3 т6синиуге 5ти7 менен байланыстырылады. Бул процессти Шы2ыс3а 
81м Батыс3а 81м байланыслы б. э. ш. i00-81м w00- жылларды4 аралы2ында т6синдири7 арна7лы 
1дебиятларда бар.
Деген менен грек-рим цивилизациясыны4 Европаны4 е4 1ййемги цивилизациясы екенлигин 
есап3а алы7 менен бирге Шы2ыс цивилизациясынан ана2урлым кейин пайда бол2анын есап3а алса3 
бунын философиялы3 ой2а 81м тийисли екенин умытпа7ымыз керек. Бул бир. Сондай-а3 г1п 
5зиншеликке ийе дисциплинаны4 социаллы3 философияны4 пайда бол2анлы2ы ту7ралы емес, ал онын 
генезиси ту7ралы болып отыр. Ахыры, улы7ма илим 17зел баста б5линбеген, синкрет жа2дай2а ийе. 
Себеби тусиникли` 3оршап тур2ан дунья ту7ралы топлан2ан билимлер салыстырмалы турде аз, 
3убылысларды4 м1нисин, тийкарын а42ары7 еле 6стиртин. Бул тарийхый шарайытларда илим дунья 
ту7ралы билимлерди4 жыйындысын, соны4 ишинде социаллы3 философиялы3 билимлерди 81м 5з ишине 
алады.
Сонын менен бирге илимни4 пайда болы7ы менен оны4 рауажланы7ыны4 тийкар2ы 
нызамларыны4 бири илимий билимлерди4 дифференциалланы7 процесси 81м 1мелге асады. Буны4 

---

197 
н1тийжеси относителли т6рде 5зинше илимий билимлер тара7ыны4 б5линип шы2ы7ы менен, соны4 
ишинде философияны4 предметини4 тарылы7ы менен 81м байланыслы. Баскаша айт3анда, философия 
избе-из конкрет илимий тара7ларды 5зинен б5леклей отырып, 3ызларына путкил мал-мулкин б5лип 
берип, изинде 5зи дийуана бол2ан Шекспирди4 Король Лирине укса2ан жо3. №айтама ол 5зинен 
илимий билимлерди4 тара7ларын 3аншама к5бирек б5лип шы2ар2ан сайын бай, жемисли 81м 
ж1мийет ушын пайдалыра3 болды. А3ыры, ол бас3алары менен с1йкес емес изертлеу7предметине, 5з 
функцияларына ийе болды.
!лбетте философиялы3 илимни4 5зи де 1сирлер бойы дифференция2а ушырады 81м оны4 
д6зилиси т17ир-а3 5згерди. Мэселен, тарийхый рауажланы7 барысында философиядан психология, 
формаль логика, этика, эстетика б5линип шыкты. Б6гинлигинде, философиялы3 билимни4 д6зилиси арна7лы 
1дебиятларда тийкарынан т5мендегише`
q. Болмыс ту7ралы т1лиймат (онтология).
w. Гносеология (били7 ту7ралы т1лиймат).
e. %з-ара байланыс 81м ра7ажланы7 концепциялары.
r. Логика.
Бул структурада2ы социаллы3 философияны4 орны м1селесине келсек, оны бесинши элемент 
сыпатында 3ара7дан г5ре атал2ан элементлерди4 к5пшилигини4 тутаслы2ында2ы ж1мийет таны7лы3 
аспект сыпатында 3ара7 жо5 болса керек. %йтпесек, философияны4 д6нья ту7ралы тутас т6синик 
81м оны4 жаса7ыны4 81м ра7ажланы7ыны4 универсаллы3 нызамлары 8а33ында илимий к5з-3арасты4 
жыйындысы болату2ынлы2ына шек келтиремиз.
Бул бойынша социаллы3 онтология, социаллы3 динамика 81м социаллы3 били7 сыпатында 
философиялы3 билимни4 элементлерине с1йкес 3ара7 бар. Бул бойынша социаллы3 онтология 
ж1мийетлик болмыс 81м оны4 модификацияларын-экономикалы3 болмыс, социаллы3 болмыс, 
экологиялы3 болмыс, демографиялы3 болмыс 8.т.б. маш3алаларды 5з ишине алады.
%з-ара байланыс 81м ра7ажланы7 концепциясыны4 с1йкес аспекти социаллы3 динамика. Ол 
ж1мийетлик ра7ажланы7да2ы линиялы3, цикллик, шенбер т1ризлиликти, сондай-а3 5тиу д17ирлериндеги 
революциялы3 пенен эволюциялы3ты4 ара 3атнасы2ын, ж1мийетлик прогресс проблемаларын 
3арайды.
Социаллы3 философиялы3 билимни4 та2ы бир 18мийетли структуралы3 элементи гносеологияны4 
ж1мийет таны7лы3 бир аспекти-социаллы3 били7. Ол ж1мийетлик сананы, социумды изертле7 барысында 
улы7ма илимий методларды 81м били7дин формаларын анализлейди.
Бул контекстте логика 2ана «есапка илинбейди».
Философиялы3 билимни4 бул элементи к6тэ абстрактлы2ына 81м универсаллы2ына байланыслы 
социаллы3 логика деп аталатугын айры3ша аспектине ийе емес.
Белгили, 7а3тында Аристотель философиядай пайдасыз, бира3 оннан г5ззал илим жо3 деген еди. 
Пикирди4 субъективлигине 3арамастан, онда жан бар екенлигин бийкарла72а болмайды. Бул оны4 
ат3арату2ын функцияларынан а3 белгили.
q. Д6нья2а к5з-3араслы3 функция 
Социаллы3 философия тутас философия сия3лы еки тийкар2ы спецификалы3-д6ньяга к5з-3араслы3 
81м методологиялы3 функциялар2а ийе.

---

198 
Спецификалы2ы сонда, олар ра7ажлан2ан 81м ж1мленген т6ринде тек философия2а 2ана 
тийисли. Бул бойынша д6нья2а к5з-3арасты4 не екенлигин еске тусирип 5тейик. Д6нья2а к5з-
3арас бул бизди 3орша2ан д6ньяны4 м1ниси 81м онда2ы адамны4 орны ту7ралы о2ада улы7ма 
к5з-3арасларды4 81м т6синиклерди4 жыйындысы. Социаллы3 философияны4 д6нья2а к5з-3араслы3 
функциясын дурыс т6сини7 ушын е4 кеминде еки моментти есап3а алы7 керек.
Бириншиден, адамнын д6нья2а к5з-3арасы илимий ма2лы7мат3а ийе болы7 н1тийжесинде 
81м социаллы3 ортаны4 т1сииринде стихиялы т6рде 81м 31липлеси7и м6мкин.
Бул жа2дайларда, 1лбетте д6нья2а к5з-3арасты4 бир элементлери илимий жа3тан тексерилген, 
ал бас3алары к6нделикли сананы4 д1режесинде ески 6рип-1детлер 81м д1ст6рлер менен араласып 
ж6ри7и м6мкин.
Дурыс, бирде-бир философиялы3 система 81м 3аншама жетилген, 3аншама заманаг5й 
болы7ына 3арамастан индивидти4 д6нья2а к5з-3арасында ескиликли 3алдыкларын 81м адасы7ларды 
абсолют д1режеде болдырма72а кепиллик бере алмайды.
А3ыры, оны4 5зини4 де булардан абсолют д1режеде еркин болы7ы 3ыйын. Усы2ан 3арамастан 
тек системалас3ан философиялы3 билим 2ана бизи4 д6нья2а к5з-3арасымызда2ы «мифологиялы3» 
элементлерди минимум2а келтире алады.
Екиншиден, д6нья2а к5з-3арасты4 31липлеси7инде билимни4 81мме тара7лары, о3ы7 
орынларында о3ытылату2ын дисциплиналар` улы7ма тарийх, психология, физика, тил билими х т б катнасады. 
Философияны4 5згешелиги сонда, ол д6нья2а к5з-3арасты4 барлы2ын емес, ал оны4 ядросын 
3урайды.
w. Методологиялы3 функция 
Философиялы3 метод 8а3ый3атлылы3ты теориялы3 изертле7ге 3атнасты4 о2ада улы7ма 
принциплерини4 системасы.
Философияны4 тарийхында еки тийкар2ы философиялы3 метод бар. Олар` диалектика 81м 
метафизика 
Оларды4 айырмашылы3лары` 
Бириншиден, диалектика бизди корша2ан д6ньяны4 3убылысларыны4 81м процесслерини4 
2алаба универсаль 5з-ара байланысын мойынласа, метафизика тосын байланысларды мойынлап, затларды4 
5зиншелигин, автономлы2ын абсолют д1режеге к5тереди.
Екиншиден, диалектика 3убылыслар менен процесслерди4 ра7ажланы7ын сапалы3 5згерислери 
принципинен шы3са, метафизика барлы3 5згерислерди тек 2ана санлы3 5згерислер менен шеклейди.
:шиншиден, диалектика 31леген 3убылыс3а 81м процесске нызамлы д1режеде т1н ишки 
3арама-3арсылыклардан келип шы3са, метафизика 3арама-3арсылы3лар объектив 8а3ый3атлы33а емес, ол 
тек ойла7ымыз2а тийисли деп 3арайды.
Т5ртиншиден, диалектика ушын ра7ажланы7ды4 бас д1реги 3убылыслар 81м процесслерди4 
5злерине т1н 3арама-3арсылы3лары. Ал метафизика бул д1ректи изертлени7деги предметтен сыртта 
излейди.
Философия тарийхында диалектика 81м метафизиканы4 алмасы7 процессин т6синдиргенде оны4 
илимнин 5зиндеги, е4 алды менен т1бият таны7да2ы сапалы 5згерислер менен байланыстыры7 
з1р6р. Социаллы3 философияны4 методологиялы3 функция2а ийе болы7ы улы7ма философиялы3 

---

199 
методты4 социаллы3 философиялы3 кенисликте 81м 7акытта 5злестирили7и менен байланыслы. М1селен, 
ХIХ 1сирди4 ортасында диалектикалы3 методты4 тийкар2ы принциплери бир 3анша т1бият таны7 
илимлеринде тастыйкланды. Ал социаллы3 философияда метафизика х6ким с6ри7ин да7ам етти.
Ахыры, философияны4 методологиялы3 функциясы ж1мийет таны7лы3-гуманитарлы3 циклда 
тиккелей емес, ал социаллы3 философия ар3алы 1мелге асты.
Та2ы бир мысал. Философияда бизди к3рша2ан д6ньяны4 ра7ажланы7ыны4 объектив 
нызамлылы2ы идеясы антикалы3 д1уирден берли бар. Бирак г1п ж1мийет ту7ралы бол2анда 81тте усы 
б6гинге дейин ж1мийетлик ра7ажланы7ды4 нызамларыны4 объектив характерин бийкарлайту2ын 
а2ымлар (м1селен позитивизм) бар.
С5з жо3, позивитивизмни4 социаллы3 философиясы конкрет ж1мийет таны7лы3 илим 71киллерине 
методологиялы3 т1сир етеди.
Социаллы3 философияны4 методологиялы3 81м д6нья2а к5з-3араслы3 функциялары бир 
бирине 5тип отырады. !сиресе оны4 методологиялы3 функциясын диалектика менен метафизикалы3 
тийкарында с5з етер екенбиз, синергетиканы 81м ды33аттан шетте 3алдырма7 керек.
Синергетиканы 1детте ра7ажланы7ды4 жа4а методы сыпатында 3ара7 81м оны б6гинги 
цивилизация2а т1н бас принциплер 6зиликсизлик, бас3ышпа-бас3ыш ра7жланы7ды т6синдири7ге 
мумкиншилиги мол деп т6синдири7лер арна7лы 1дебиятларда бар. (Караныз`И. Рахимов. Фалсафа Т. 
qoii, oo-q0q бетлер).
Бул тийкар2ы спецификалы3 функциялар менен бирликте социаллы3 философия улы7ма илимий 
функцияларды-гуманистлик 81м улы7ма м1дений функцияларды ат3арады.
Философияны4 гуманистлик функциясы жеке адамны4 гуманизм ру7хында2ы т1рбиясына 
ба2дарлан2ан. Ал оны4 улы7ма м1дениятлы3 функциясы философияны4 адамзатты4 ру7хый 
м1дениятыны4 бас элементлерини4 бири екенлиги менен байланыслы.
Социаллы3 философия философиялы3 билимни4 бас3а компонентлери менен органикалы3 бирликте 
барлы3 ж1мийетлик, ке4ирек, путкил гуманитарлы3 билимлерди4 д6нья2а к5з-3араслы3к 81м 
методологиялы3 тийкары болады. М1селен, социаллы3 философияны4 социология менен 5з-ара 
3атнасы. Булай ети7имизди4 81м еки жа2дайы бар` бириншиден 1сиримизди4 y0-u0 жыллары усы 
м1селеге байланыслы тынымсыз дискуссиялар болып 5тти. Екиншиден, бул мысал илимлерди4 
гуманитариялы3, 81ттеки гуманитарлы3 емес тара7лары ушын 81м характерли.
Ескерткенимиздей а3, социаллы3 философия 81м социологияны4 ара-3атнасына байланыслы 
дискуссияларда 6ш т6рли к5з-3арас к5ринис тапты.
q Социаллы3 философия барлы3 социалогия2а те4.
w Социаллы3 философия социологиядан тыс3ары.
e Социаллы3 философия социологияны4 жокар2ы методологиялы3 3абаты.
Сон2ы позицияда д1слепки еке7индегидей 81дден тыс шетке шы2ы7 жо3. Ахыры, 31леген 
илимди 6ш 3абатлы д6зилисте 3ара2анымызда жокар2ы 3абаты оны4 методологиялы3 81м улы7ма 
теориялы3 проблемаларын 3урайды. Буннан со42ы 3абатлар илимни4 орта д1режесини4 теорияларын 
81м 3олланба т1реплерин 5з ишине алады. Усындай екен, социаллы3 философия жокар2ы 3абатты 
3ураса, тара7лы3 социологиялы3 теориялар орта, конкрет социологиялы3 изертле7лер со42ы 
3абатларды ийелейди.

---

200 
Социаллы3 философияны4 тарийх илими менен ара-3атнасы 81м усы принциптен келип шы2ады. 
Деген менен бул жа2дайда жо3ар2ы 3абатты социаллы3 философия тарийхты4 методологиясы ямаса 
тарийхый били7ди4 методологиясы атлы илимий дисциплина менен б5лиседи. Соны да ядта туты7 
керек, тарийхты4 методологиялы3 проблемаларын басынан ая2ына дейин о2ан с1йкес социаллы3 
философиялы3 проблемаларды4 конкретлеси7и (м1селен, тарийхый нызамларда улы7ма социологиялы3 
нызамларды4 конкретлеси7и) сыпатында 3ара7 нату7ры. Айтайы3, тарийхты4 методологиясы да 
тарийхый илимдеги гносеологиялы3 проблемалар менен шу2ылланады.
Социаллы3 философияны4 методологиялы3 функциясы 81мме илимлер, соны4 ишинде, т1бият 
таны7 илимлери ушын 81м тийисли. М1селен, бул илимлерди4 к5п 2ана проблемалары социаллы3 
философия т1репинен ашыл2ан нызамларды4 ж1рдеминдеги методологиялы3 тийкарла7 ар3алы 
шешимин табады.
М1селен, ана7 я мына7 илимни4 д17ирлерге б5лини7и, илимий проблемаларды4 пайда 
болы7ында 81м шешили7инде ж1мийетлик шарайытларды4 роли, д6нья2а к5з-3арасты4 илимий 
д5рети7шиликтеги роли, алымны4 мораллы3 жу7апкершилиги, илимлерди4 классификациясы, илимлерди4 
ж1мийетти4 тиккелей 5ндири7ши к6шлерине айланы7ы 8.т.б.
Сондай-а3 81зирги т1бият таны7да к5п 2ана тара7лар бар, олар тек т1бият3а тийисли 2ана 
емес, ж1мийетке тийисли объектлерди 81м изертлейди. Бул илимлерди4 жетискенликлери эффект бери7и 
ушын тек т1бият нызамлары ту7ралы билимге емес, ж1мийетти4 социаллы3 талапларыны4 нызамлары 
ту7ралы б5лимге де с6йени7и тийис.
Социаллы3 философияны4 статусы ту7ралы м1селеге 3айтадан келету2ын болса3, оны4 
философиялы3 билим системасында2ы относителли еркинлигин бийкарла72а болмайды. Бул социаллы3 
философияны4 ра7ажланы7ыны4 ишки логикасында к5ринис табады.
Бас3аша айт3анда ол тутас философияны4 я оны4 б5леклерини4 (онтология, гносеология, 
ра7ажланы7 концепциясы) ра7ажланы7 логикасын 3айталамайды. М1селен, егер ра7ажланы7 
концепциясы бирин-бири белгили триада- сада актикалы3 диалектика-метафизиканы4 к5п 1сирлик 
86кимлилиги- Жана д17ир философиясында диалектиканы4 тиклени7и т6ринде алмастыр2ан болса, 
социаллы3 философияны4 ра7ажланы7 логикасын мынадай схемада с1улелендири7 м6мкин: 
Ж1мийет дегенимиз не деген сора72а жу7ап изле7 к5птен бар. !лбетте ж1мийет-бул 
адамларды4 жыйындысы де7 алымларды 3анаатландыр2ан емес.
!детте ж1мийетти диний, гуманистлик 81м идеалистлик 81м матералистлик т6синдири7лер бар. 
Бул бойынша 81р бир диний т1лиймат ж1мийетте 5з спецификасына ылайы3 т6синдири7ине 3арамастан 
оны4 тийкарын 3удай менен байланыстырады.
Ж1мийетти идеалистлик т6синдири7 б. э. ш V 1сирлерден - Фукиду 81м Геродотлардан 
басланады.
Ж1мийет ту7ралы тутас жетерли д1режеде ра7ажлан2ан т1лийматты Платон 5зини4 «Нызамлар», 
«М1млекет» 8. т. б мийнетлери ар3алы 3алдырды. Оннан этатикалы3 традиция, демек ж1мийетти 
м1млекет пенен те4лестири7 идеясы басланады. Платон идеаллы3 м1млекетти4 6ш классы бар 5з 
моделин ислеп шы3ты. :ш класс` q) «философлар» бас3арады, w) 1скерлер 3ор2айды, e) еркин 
мийнеткешлер мийнет етеди 81м 3уллар (со42ылары - 3уллар ж1мийеттен тыс3арыда есабында).

---

201 
Аристотельди4 мийнетлеринде, м1селен, «Сиясат» атлы шы2армасында ж1мийетти идеалистлик 
т6синдири7 5з ра7ажланы7ын тапты. Ол ж1мийетлик д6зимни4 6ш типин к5рсетеди` q) семья, w) 
елат, e) м1млекет. Булар иерархиялы3 3атнаслар2а ийе.
Ж1мийетти4 идеалистлик т6синдирили7ине 6лес 3ос3анлар` Т. Гоббс 81м Д. Локк 
(«ж1мийетлик ш1ртнама» теориясы), Д. Вико («м1млекетти4 81рекети» т1лийматы), Вольтер 
(81мме адамларды4 1зел баста2ы сиясий те4лиги идеясын да2азалады), И. Кант (м14ги д6нья 
8а33ында т1лиймат 8. т. б).
Ж1мийетти идеалистлик т6синдири7 тамамлан2ан т6ринде Г. Гегельди4 т1лийматында 
с17лелени7ин тапты. Оны4 пикиринше, ж1мийетлик ра7ажланы7ды4 м1ниси` бул абсолют идеяны4 
(«мировой дух») ен жайы7ы.
ХХ-1сирде социаллы3 ра7ажланы7ды идеализм позициясынан т6синдиргенлерди4 бири - француз 
алымы Раймон Арон («индустриаллы3 ж1мийет» теориясы), америкалы Роберт Билл («гражданлы3 дин» 
концепциясы) 81м оны4 7атанласы Д. Г. Мид («т6синету2ын социология») 8.т.б.
ХIХ 1сирге дейинги аралы3та ж1мийетке дерлик п6тинлей диний 81м идеалистлик к5з-3араслар 
86кимлик 3ылы7ына 3арамастан к5п 2ана ири ойшылларды4 к5з-3арасларында жеке материалистлик 
к5з-3араслар болды. Олар` Левкипп 81м Демокрит, Л. Фейербах 81м Н. Г. Чернышевский. . .
Ж1мийетлик ра7ажланы7ды материалистлик т6синдири7ди4 ал2ы ш1ртлерини4 31липлеси7ине 
айры3ша 6лес 3ос3ан немец классикалы3 философиясы (И. Кант, Г. Гегель, Л. Фейербах), англия 
сиясий экономиясы (Д. Рикардо, А. Смит), Оуэн Р. , француз социал-утопизми (Ш. Фурье, А. 
Сен-Симон).
Ж1мийетлик ра7ажланы7ды4 ке4ейтилген д1режеде материалистлик т6синдирили7ине К. Маркс, 
Ф. Энгельс 6лкен 6лес 3осты.
ХХ-1сирди4 социаллы3 философиясында материалистлик идеяларды4 ра7ажланы7ына венгер 
философы Д. Лукач (qiii-qouqж.) к6шли т1сир етти.
!лбетте ж1мийетке материалистлик к5з-3арас 81м бир текли емес. М1селен, оны4 
сциентистлик 
ба2дары 
материализмди 
}тарийхыйсызландыры7}, 
«эмпириясызландыры7», 
«идеологиясызландыры7» жолы менен илимийлик т1репине 3арай бурып, т6синдири7ди усынады.
Заманаг5й т6синдири7лерге ды33ат б5лсек, олар 81м бир 3ыйлы емес 
Интуитив д1режеде ж1мийетти4 не екенлиги т6синикли. Деген менен оны аны3ла7 з1р6рлиги 
жетерли. Айтайы3, Эмиль Дюркгеймде ж1мийетти индивидуаллы3 реаллы3, Макс Веберде социаллы3 
81рекетлерди4 системасы, Т. Парсонста адамлар арасында2ы 3атнасларды4 системасы деп 
т6синдири7лер бар.
К5п 2ана ойшылларда ж1мийетти4 тийкарында ана7 я мына7 принцип (я бир нешше 
принциплер бар). О. Шпаннда бул принцип-тутаслы3, О. Тоффлерде-плюрализм, У. Ростоуда-
стадиаллы3, И. Луманда-комплекслик, А. П. Сорокинде супер системалы3, О. Шпенглерде- «турмысты 
3ай2ыры7» 8.т.б.
Орыс алымы Э. В. Тадевосян ж1мийетти4 минезлемесин тура3лылы3, тутаслы3, 5зин-5зи 
5ндири7, 5зин-5зи жетилистири7и, 5зин-5зи т1ртипке салы7, 5з-5зинен ра7ажланы7, адамларды4 
5з-ара байланыс 81м 5з-ара т1сирини4 81м айры3ша социаллы3 нормаларды4 81м 
ба8алылы3ларды4 болы7ы менен байланыстырады. (№ара4ыз` Социология М. , qoot. qot б.).

---

202 
!лбетте ж1мийет 81р т6рли м1нисте т6синдирили7и м6мкин` а) материаллы3 д6ньяны4 
ра7ажланы7ыны4 бир б5леги, т1бияттан б5лек, б) адамларды4 81м топарларды4 жыйындысы, в) 
биологиялы3 системаларды4 ра7ажланы7ыны4 жо3ар2ы д1режеси, г) социаллы3 системаны4 тарийхый типи, 
д) конкрет социум, е) социаллы3 байланыслар формасы.
Усыларды4 81ммесин есап3а ала отырып, ж1мийетке ке4, философиялы3 аспектте мынадай 
аны3лама берсе дурыс болса керек. Ж1мийет адамларды4 бирликлерини4 барлы3 формаларыны4 81м 
оларды4 5з-ара т1сийрини4, усылларыны4 жыйындысы.
Ж1мийет 3урамлы тутас бирлик сыпатында 5з д6зилисине ийе. Со42ы жыллары баспа к5рген 
мийнетлерде ж1мийетти4 т5рт сферасы` экономикалы3, сиясий, ру7хый, социаллы3 ту7ралы пикирлер 
бираз тура3ласты.
!лбетте ж1мийетке аны3лама берип оны4 д6зилисин айт3ан менен оны4 обьектив реаллы3ты4 
подсистемасы екенлиги ту7ралы м1селе тамамланбайды. Оны4 материяны4 81рекетини4 формасы 
сыпатында спецификалы3 сапалы айырмашылы2ы е4 алды менен 5ндирис процессини4 81м оны4 
тарийхый типлерини4 тийкарында пайда болату2ын ж1мийетлик 3убылысларды4 минезлемелери менен 
байланыслы. Бул бир. Екиншиден социаллы3 философияда социаллы3 системаны4 элементар клеткасы 
ту7ралы м1селе, демек системаны изертле7ди басла7да2ы анализди4 обьекти боларлы3 }3арапайым 
бирлик} 81зирге шекем изленисте. Бас3аша айт3анда философлар 81м социологлар физикалы3 атом2а 
яки биологиялы3 клетка2а онтологиялы3 характердеги киши б5лекти 3ашшаннан излеп ж6р. 
Пикирлер 81м 81р 3ыйлы. Деген менен, со42ы 7а3ытлары социаллы3 байланыслар 81м 3атнаслар 
8а3ый3ый адамзатлы3 5з-ара т1сир сыпатында родлы3 социаллы3 3убылыс 81м барлы3 социо 
м1дениятлы3 3убылыслар ушын т1н 31сийетлер болып, социумны4 структуралы3 аспектин изертле7де 
баслама болату2ынлы2ы арна7лы 1дебиятларда тура3ласып киятыр.
Енди ж1мийетлик 3атнаслар м1селесине келету2ын болса3, ол адамны4 искерлиги менен 
байланыслы. Конкретлирек айт3анда, ж1мийетлик 3атнаслар усы искерликтен ту7ынды болып, оны4 
ж1мийетлик формасын 3урайды. Адамларды4 31леген 5з-ара 3атнасы, т1сири ж1мийетлик характерге 
ийе.
«Ж1мийетлик 3атнаслар» 1детте арна7лы 1дебиятларда еки м1нисте - тар 81м ке4 м1нисте 
3олланылады. Ке4 м1нисте адамлар арасында2ы 81мме 3атнаслар, тар м1нисте 6лкен социаллы3 
топарлар арасында2ы тиккелей ж1мийетлик характерге ийе 3атнаслар 2ана (5ндирислик, класслар аралы3, 
миллетлер аралы3 81м класслар аралы3, халы3 аралы3 81м ишки сиясий экологиялы3 8. т. б) н1зерде 
тутылады. «Социаллы3» т6синиги 81м сондай «Ж1мийетлик» 3атнаслар т6синигини4 тар м1нисте 
3олланылы7ы ж1мийетти4 подсистемалы3 31сийетин конкретлестирету2ынын есап3а алса3 (81р бир 
индивидти4 социум2а тиккелей емес ал, 81р 3ыйлы бирликлер 81м топарлар ар3алы ениси7и 8. т. б), 
ж1мийетлик 3атнаслар-6лкен социаллы3 топарлар ар3алы 81м оларды4 81р бирини4 5з ишиндеги 
искерлиги процессинде пайда болату2ын 5з-ара т1сир 81м 5з-ара байланысларды4 к5п т6рли 
формалары. *1р бир адам бул топарларды4 (этнос, класс, классты4 ишиндеги 3атлам, бир м1млекет 
пухараларыны4 бирлиги 8.т.б.) 81р бирине киргенликтен ол универсал субьектив элемент, дурысыра2ы со 
субьект болады. А3ыры, 81р бир топар индивидлерди4 бирлигинен турады.

---

203 
Деген менен ж1мийетлик 3атнаслар адамларды4 еркинен 81м санасынан бий21рез 3убылыс. 
Оларды4 обьективлиги адамны4 с1йкес ж1мийетлик 3атнасларды4 жыйындысы (с17лелени7и) 
болату2ынлы2ы менен 1бден д1лийлленген.
Ж1мийетлик 3атнаслар материаллы3, ру7хый 3атнаслар2а б5линеди 81м оларды4 еке7и де 
обьективликке ийе. Егер материаллы3 3атнаслар2а б5ли7 ж1мийетлик болмысты4 тийкар2ы сфералары 
(5ндирис 3ураллары, экологиялы3 3атнаслары, бала ту7ылы7ды4 5ндирили7и 8.т.б.) бойынша 1мелге 
асырылса, ру7хый, идеаллы3 3атнаслар тийкарына ж1мийетлик сананы4 д6зилиси, оны4 формалары 
жат3ызылады. Бул 31деге онша к5не бермейту2ынлары да бар. Айтайы3, сиясий 3атнаслар. Олар 
сиясий 81рекетти4 субьектлерини4 (класслар, миллий 81рекетлер, партиялар, м1млекетлер) к5з-
3арасында с17леленгенликтен ру7хыйлы33а, идеаллы33а ийе. Бира3 бул 3атнаслар оларды4 практикалы3 
сиясий искерлигини4 барысында 31липлескенликтен материаллы33а ийе. Ал семьялы3 3атнасларды я 
материаллы3 я ру7хый 3атнаслар менен шекле7 3ыйын.
Ж1мийеттеги 3атнасларды4 айры3ша т6ри жеке адамлар арасында2ы (межличностные) 3атнаслар. 
Олар жеке индивитти4 6лкен социаллы3 топарлар2а кири7ине тиккелей байланысы жо3 3атнаслар. 
М1селен, жора-жолдаслы3, ашналы3 ортада2ы 5з-ара байланыслар 81м 3арым-3атнаслар.
П6ткил ж1мийетлик 3атнаслар системасыны4 структурасын д6зи7ши элемент-5ндирис 
3атнаслары. Ол бириншиден 5ндирис усылыны4 бир т1репи, екиншиден, ж1мийетлик санадан бий21рез 
31липлеседи, оны белгилейди. Ол тек ж1мийетлик сананы 2ана емес, п6ткил идеологиялы3 3атнасларды 
белгилейди. Бул байланыслар, 3атнаслар «базис» 81м «надстройка» т6синиклеринде 81м 
проекцияланады.
Базис- бул ж1мийетти4 экономикалы3 д6зилиси, бас3аша айт3анда, 5ндирислик 3атнаслар 
системасы. Базисти4 6стинен о2ан сырт надстройка к5терилип турады. Бул 5з ишине: а) 
ж1мийетлик сана, б) идеологиялы3 3атнаслар, в) оларды беккемлейту2ын ж1мийетлик м1кемелерди 
81м ш5лкемлерди алады.
Базис 81м надстройканы4 бир-бирине т1сийри, со42ысыны4 бириншисине 3арата относителли 
еркинлиги, ж1мийетлик 5ндиристи 3ара7 менен ж6д1 тере4леседи. Оны4 елимизди4 базар 
3атнасларына 5ти7 процесси 1мелге асырылып ж1мийетлик сиясий 5згерислер миллийлик пенен улы7ма 
адамзатлы3ты4 бирлигини4 арнасына т6скен бир пайытта ж1мийетлик 5ндирис т6синигин, конкретлирек 
айт3анда, материаллы3 5ндиристи4 усылын тарийхыйлы3 пенен логикалы3 аспектинде аны3ла7 ж6д1 
з1р6рли.
!лбетте е4 алды менен ж1мийетлик 5ндиристи4 не екенлигине аны3лы3 енгизи7имиз керек.
Ж1мийетлик 5ндирис категориясы тек 2ана адам т1репинен 5зин 3орша2ан т1бийий 
д6ньяны ме4гери7 процессин а4латы7 менен шекленбейди. Дурыс, бул процессте адам 5зин 
5мир с6ри7ди4, жаса7ды4 з5р6рли 3ураллары менен т1мийинлейди. Деген менен бул категория 
м1селени4 бас3а т1репин 81м с17лелендиреди. Бундай 3уралларды 5ндири7 процессинде 
адамларды4 арасында оларды4 санасынан, еркинен бий21рез оларды4 ж1мийетлик 5мир с6ри7ини4, 
жаса7ыны4 шараятлары сыпатында болату2ын материаллы3 3атнаслар пайда болады 81м ра7ажланады.
Солай етип 5ндирис ж1мийетлик 5мирди 5ндири7 болып табылады. Бул момент адамны4 сырт3ы 
т1бият пенен 3атнасыны4 адамзатлы3 формасын 3урып, 8ай7анларды4 "5ндирислик искерлигинен" 
айырылып турады.

---

204 
№улласы 5ндирислик искерликти4 н1тийжеси 81р 3ашан 5мир с6ри7ди4, жаса7ды4 3ураллары 
(средства жизни) 2ана емес, ал ж1мийетти4 5зи, социаллы3ты4 алып кели7шиси- Адам болып табылады. 
Демек ж1мийетлик 5ндирис мийнет процесси болы7ы менен бирге адамны4 5мир с6ри7, 
жаса7ыны4 шараятларыны4 д1реги бола отырып, оны4 81р т6рли индивидуаллы3 у3ыпларыны4, 
талантларыны4 ашылысы7 сферасы 81м бола алады.
Ж1мийетлик 5ндиристи материаллы3 81м ру7хый 5ндиристи4 бирлигинде 3ара7 материаллы3 
5ндиристи4 белгиле7шилик ролин есап3а алып 3оймастан идеаллы3ты адамларды4 материаллы3 
шараятларыны4 3уры пассив с17леси емес екенлигин т6сини7ге 81м м6мкиншилик береди.
№улласы, ж1мийетлик 5ндиристи адамларды4 5мир с6ри7 усылыны4 тутаслы2ы, оны4 материаллы3 
81м ру7хый т1реплерини4 бирлиги сыпатында 3ара7 тарийхты q) 5зини4 ра7ажланы7ында объектив 
нызамлар2а ба2ын2ан, адамларды4 саналы искерлиги ар3алы 1мелге асырыл2ан т1бийий- тарийхый 
процесс сыпатында, w) оны4 материаллы3 81м ру7хый факторларыны4 бирлигини4 тутас процесси, 
оларды4 81р бирин толы3 ба8алама7 я турпайы экономизмге я керисинше сананы4 ролин нату7ры 
ул2айтып жибери7ге алып кели7, e) жеке адамны4 31липлеси7 81м ра7ажланы7 процесси сыпатында 
3арап, бул бойынша ж1мийетлик 8алатты жеке адамны4 индивидуаллы2ы менен с1йкес кели7 
процесси сыпатында 3ара72а м6мкиншилик ту7дырды.
Ж1мийетлик 5мир с6ри7ди4, жаса7ды4 усылы сыпатында ж1мийетлик 5ндирис 3урамлы д6зилиске 
ийе. Ке4 м1ниде тутас ж1мийетлик мийнетти4 барлы3 тара7ларын 5з ишине алады. О2ан турмысты 
материаллы3 3ураллар менен т1мийнле7, хызмет ети7 сферасы, соны4 ишинде б6гинлигинде к6шли 
ра7ажлан2ан денса7лы3ты са3ла7 81м социаллы3 т1мийнле7, сананы, оны4 81р 3ыйлы формаларында 
ислеп шы2ары7, ру7хый ба8алы3ларды 5ндири7 81м к5бейти7, т1рбияны, улы7ма 81м 
профессионаллы3 билим бери7, мийнетке таярла7ды, 3улласы, адамны4 п6ткил социалласы7 процессин 
т1мийнлейту2ын социаллы3 институтларды4 искерлиги киреди. Ж1мийетлик 5ндирис системасында айры3ша 
орын материаллы3 81м ру7хый 5ндириске ийе.
Ж1мийетлик 5ндирис системасына адамны4 5зини4 5ндирили7и 81м мудамы 5ндирили7и 
81м киреди.
Солай етип ж1мийетлик 5ндириске материаллы3, ру7хый 5ндирис пенен бирге адамзат родыны4 
5ндирили7и де киреди. !лбетте, турмысты4 реал процессинде ж1мийетлик 5ндиристи4 бул тара7лары 
бир-бирине 5тип отырады.
Материаллы3 5ндиристи4 структурасында бир-бири менен байланыс3ан еки подсистема бар 
екенлигин 81м умытпа7ымыз керек. Олар` а) 5ндиристи4 технологиялы3 усылы- адамларды4 
предметлер менен 81м 5зини4 мийнетини4 3ураллары менен 5з-ара т1сир усылы 81м усыны4 
тийкарында 5ндиристи4 техникалы3-технологиялы3 5згешеликлерине байланыслы оларды4 5з-ара 
3атнаслары б) 5ндиристи4 экономикалы3 усылы - 5ндири7ши к6шлер менен 5ндирис 
3атнасы3ларыны4 5з-ара т1сирини4 ж1мийетлик усылы.
Атап 5темиз, б6йтип б5ли7, материаллы3 5ндиристи4 д6зилисинде 5ндиристи4 технологиялы3 
81м экономикалы3 усылларын 3ара7 еле ж6д1 ке4 тар3алмай атыр. %ндиристи4 экономикалы3 
усылын материаллы3 ийгиликлерди 5ндири7ди4 усылы менен бир алымлар те4лестирсе, екиншилери 
материаллы3 ийгиликлерди 5ндири7 усылына 5ндиристи4 технологиялы3 усылын 81м киргизеди. Бул 

---

205 
пикирлерди4 3унлылы2ын 81м соны4 менен бирге толы3 тура3ласпа2анын есап3а алып, 5ндирис усылын 
д1ст6рий 3ара7ды ма3ул тапты3.
Ж1мийетти4 д6зими 3андай болмасын, ол ра7ажланы7ды4 3андай бас3ышында турмасын, 
оны4 5мир с6ри7ини4, жаса7ыны4 биринши ш1рти т1бият пенен зат алмасы7, адамларды4 
а73ат3а, кийимге, тура3 жай 8.т.б. байланыслы материаллы3 талапларын 3анаатландыры7 болып табылады.
Адамларды4 материаллы3, мийнет искерлиги, з1р6рли турмыслы3 ийгиликлерди 5ндири7 
ж1мийетти4 5мир с6ри7 81м ра7ажланы7ыны4 тийкарын 3урайды. Материаллы3 5ндирис, оны4 
продуктлары 
менен 
алмасы7 
бас3ышы, 
ж1мийетлик 
д6зимни4, 
оны4 
м1млекетлик 
м1кемелерини4, ж1мийетти4 8у3ы3ый 81м бас3а да к5з-3арасларыны4 тийкарын 3урайды.
Материаллы3 5ндиристи4 усылында2ы 81м айналы7ында2ы 5згерис ж1мийетти4 п6ткил 
социаллы3-экономикалы3 укладында оны4 ж1мийетлик идеяларында2ы, сиясий 81м 8у3ы3ый 8.т.б. 
м1кемелериндеги т6пкиликли 3айта 3уры7ларды болдырады.
Материаллы3 ийгиликлерди 5ндири7 усылы конкрет-тарийхый характерге ийе. %ндирис усылы бир-бири 
менен ажыралмас бирликтеги 5ндири7ши к6шлерден 81м 5ндирис 3атнаслардан турады.
%ндири7ши к6шлер-ж1мийет т1репинен жасал2ан 5ндирис 3ураллары, е4 алды менен мийнет 
3ураллары 81м материаллы3 ийгиликлерди 5ндири7 бойынша 5ндирислик т1жирийбеге 81м усыны4 
ар3асында оларды 81рекетке келтирету2ын 81м 1мелге асырату2ын адамлар.
Адам- 5ндиристи4 субъекти, 5ндири7ши к6шлерди4 шеши7ши к6ши (Г1п адам ту7ралы 
емес, ал 5ндири7ши ту7ралы).
Материаллы3 ийгиликлерди 5ндири7 ушын мийнет предметлери з1р6рли. Мийнет предметлерине 
5ндирислик 3айта исле7де адамларды4 мийнет искерлигине ба2дарлан2анларыны4 б1ри де киреди.
Мийнет предмети мийнет 3уралларысыз 5згериске т6се алмайды. Мийнет 3ураллары (средства 
труда) адамны4 81м т1бият арасында2ы т1бият3а т1сир ети7 ушын арнал2ан затларды4 
комплекси. Оларды4 е4 баслысы- мийнет 3ураллары (орудия труда). Мийнет 3ураллары 5ндиристи4 
с6йекли 81м мускуллы системасын 3урайды.
%ндирис усылыны4 екинши т1репин 5ндирис 3атнаслары 3урайды.
%ндирис процессинде адамлар т1бият3а 2ана емес, ал бир-бирине оларды4 еркинен 81м 
тилегинен 21резсиз 3атнаслар2а т6седи. Бир 3атнаслар з1р6рли 81м тийкарынан бири ислеси7 81м 
бул искерликти4 5нимин 5з-ара алмастыры7ды 5з ишине алады. %ндирис, алмастыры7 81м 
б5листири7деги 5з-ара байланыс 81м 3атнаслар 5ндирис 3атнасларын 3урайды. %ндирислик, 
экономикалы3 3атнаслар2а: а) 5ндирис 3уралларына меншикти4 формасы, б) буннан келип 
шы2ату2ын 81р т6рли социаллы3 топарларды4 5ндиристеги жа2дайы 81м 5з-ара 3атнаслары, в) 
булардан 21резли 5нимди б5листири7ди4 формалары киреди.
%ндирис 3атнасларыны4 ишиндеги е4 тийкар2ылары, белгиле7шиси-адамларды4 5ндирис 
3уралларына 3атнаслары, демек меншик 3атнаслары 81м оны4 формалары.
!лбетте 5ндирис мудамы ра7ажланы7да болады. Бул тийкарынан 5ндири7ши к6шлерди4 
5згерисинен басланады. А3ыры мийнетти же4иллестири7 ушын, аз шы2ын менен к5бирек н1тийжеге 
ериси7 ушын жа4а мийнет 3ураллары жетилип барады, техникалы3 шеберлик к6шейеди, мийнетке да2ды 
5седи.

---

206 
Бул бойынша 5ндири7ши к6шлер 5ндирис усылыны4 мазмунын 3ураса, 5ндирис 3атнаслары 
формасын 3урайды. Оларды4 5з-ара т1сири, байланысы 5ндирис 3атнасларыны4 5ндири7ши 
к6шлерди4 характерине, д1режесине 81м ра7ажланы7 талапларына с1йкес кели7 нызамы менен 
ай3ынланады. Бул нызам улы7ма социологиялы3, демек барлы3 формациялар ушын т1н характерге 
ийе.
Г1п формация ту7ралы кетер екен, оны4 81м не екенин аны3ла7 з1р6рлиги пайда болады. 
Тарийхый процессти ири масштабта белгили бир ж6йеге т6сири7 оны4 белгили параметрлери бойынша 
пикирлерсиз болмайды.
Жер ж6зилик тарийхты, м1селен, д17ирлерге б5ли7ди4 тарийхы бар. Платонда бул к5бирек 
«идеаллы3 ж1мийетти» тийкарла72а ба2дарлан2ан` т1бийий, ж1мийетлик, а3ыл2а сыйымлы (идеаллы3).
Англия тарийхшысы Р. Дж. Коллингвудты4 к5рсети7инше ХVI 1сирде-а3 тарийх илиминде 
тарийхты т5рт империя (Шы2ыс, Грек, Рим 81м Герман) бойынша д17ирге б5ли7 болды.
Италиялы тарийхшы гуманистлер XV-XVI 1сирлерде антиклик, орта 1сирлик 81м жа4а жер ж6зилик 
тарийхый д17ирди тапты.
Сен-Симон буны тере4лестирип, бул д17ирлерди4 81р бирин белгили экононмикалы3 система 
менен байланыстырады` антикликти - 3уллы3 пенен, орта 1сирликти - феодализм менен 81м жа4а 
д17ирди - жалланба мийнетке тийкарлан2ан "санаат" системасы менен.
Фурье де б6йтип д17ирлерге б5ли7 эдемизм менен («бейишлик ал2аш3ылы3») байланыстырылды.
*а3ый3атына келгенде, тарийхты формациялы3 б5ли7ди4 принциплери 1сиресе еки моментте 
6лкен 18мийетке ийе. Бириншиден, 81р бир конкрет ж1мийетте 5ндирис 3атнаслары тутас системаны 
3урап 2ана 3оймастан, барлы3 ж1мийетлик 3атнасларды4 тутас социаллы3 организмни4 тырна2ы 
болады. Екиншиден, адамзат тарийхында 5ндирис 3атнасларыны4 бир нешше типлери- ал2аш3ы- 
общиналы3, 3ул ийеле7шилик, феодаллы3, капиталистлик 8.т.б. болды. Олар избе -из, бири екиншисинен 
келип шы3ты. Усы себепли 81мме конкрет ж1мийетлер, белгили 5згешеликлерине 3арамастан егер 
оларды4 экономикалы3 тийкары бир типтеги 5ндирис 3атнаслары болса, (м1селен, афиналы3, римлик, 
вавилонлы3, египетлик) тарийхый ра7ажланы7ды4 бир бас3ышына (3ул ийеле7шилик) киреди.
*1р бир ж1мийетлик- экономикалы3 формацияны4 тырна2ында 5ндирс к6шлери, оларды4 
характери 81м д1режеси болады. %ндири7ши к6шлер, сондай-а3 тарийхый процессти били7ди4 
екинши бир принципини4- цивилизациялы3ты4 81м тырна2ына ийе.
Ж1мийетлик- экономикалы3 формацияны4 д6зилисин мына схемадан аны2ыра3 к5ри7имиз 
м6мкин.
Ж1мийетлик- экономикалы3 формация
Солай етип, ж1мийетлик-экономикалы3 формация тарийхий ра7ажланы7ды4 белгили бир 
бас3ышында тур2ан сфецификалы3 экономикалы3 базиси 81м о2ан с1йкес сиясий 81м 
надстройка2а ийе, адамларды4 бирликлерини4 тарийхый формалары менен 81м семьяны4 формалары 
характерленету2ын ж1мийет.
Ж1мийетлик-экономикалы3 формация т1лийматы адамзат тарийхыны4 бирлигин 81м к5п 
т6рлилигин т6сини7ди4 гилти болады. Бул бир. Екиншиден, тарийхый процессти ке4 масштабта 
б5леклерге б5ли7 бойынша тартыслы пикирлерди4 81м жо3 емес екенлигин айты7ымыз керек. Бул 

---

207 
пикирлер 81ттеки дисциплиналар аралы3 характерге 81м ийе болы7да 81м ол тийкарынан азиялы3 
5ндирис усылы деп аталату2ын феномен д5герегинде. (Толы2ыра3 3ара4` Семенов Ю. Н. 
Проблема социально-экономического строя Древнего Востока //Народы Азии и Африки. qoyt. № 
r). !лбетте буларды4 81ммесин, оларда2ы рационаллы3 д1нени4 барлы2ын есап3а алы7 менен 
бирге марксизм формациялы3 подходты 1бден тыс ул2айтып жибергенликтен ол теорияда да, 
практикада да бираз зыян берди. Материалистлик монизм класслы3 подход пенен ушласып, 
интеграцияла7шы к6шлерден г5ре дезинтеграциялайту2ын к6шлер басым болып кетти. Демек, 
цивилизациялы3 подход артта 3алып 3ойды деген с5з.
Б6гинлигинде, бий21резлик тусында бул кемшиликтен жу7ма3лар шы2арылып, теория 81м 
практика жер ж6зилик цивилизация2а ениси7ге ба2дарлан2ан.
Та2ы да 3айталаймыз, аадмзат ж1мийети индивидлерди4 1йте7ир механикалы3 жыйындысы емес, 
ал социаллы3 система 81м оны4 тийкарында материаллы3 ийгиликлерди 5ндири7 бар. Усы системаны4 
тийкарында 81р т6рли бирликлер 81м топарлар- ру7лар, 317имлер, миллетлер, семьялар, ж1мийетлик 
5ндиристи4 81р 3ыйлы сфераларында2ы коллективлер 8.т.б. бар.
Деген менен бул компонентлерди4 саны ж1мийетти4 ра7ажланы7 бас3ышларына с1йкес 
5згеристе болады. М1селен, ал2аш3ы общиналы3 ж1мийетте класслы3 2ана емес тур2ынлы3 
(поселенческая) д6зилис болмады. Себеби тур2ынлы3 д6зилисти4 пайда болы7ы са7даны4 орайы- 
3ала менен байланыслы. Усы себепли ж1мийетти4 социаллы3 д6зилисин тарийхый 3атнассыз 3ара72а 
болмайды.
Ж1мийетти4 социаллы3 д6зилиси онда2ы барлы3 бирликлерди4 5з-ара байланыслары, т1сирлери 
тийкарында алын2ан тутас жыйындысы. Буны конкретлестири7 м1нисинде мына схеманы келтирсек болады.
Ж1мий етти4 этникалы3 д6зилиси 5з ишине ру7, 317им, халы3, миллетлерди, демографиялы3 
д6зилис халы3ты (народонаселение), тур2ынлы3 д6зилиси 3алалы3, а7ыллы3, а7ылды4, 3аланы4 
ишкерисиндеги 8.т.б. д6зилисти, класслы3 структура, класслар 81м класслар аралы3 3атнасларды 5з 
ишине алады.
Сондай-а3 социаллы3 топарлар (касталар, 3атламлар) 81м болады.
Ж1мийетти4 к1сибий -билим берету2ын структурасы адамларды4 к1сип 81м билим д1режесин 
5з ишине алады.
Таяныш с5злер` социаллы3 философия, социаллы3 били7, ж1мийетли3 болмыс, ж1мийетлик сана, 
м1деният, социаллы3 структура, ж1мийетлик-экономикалы3 формация.
 11-тема. Философияда адам проблемасы 
Реже` 
q. Адам проблемасын философиялы3 аспектте 3ара7ды4 5згешелиги 81м актуаллы2ы.
w. Антропосоциогенез 81м оны4 комплексли характери. 
e. Адамда2ы биологиялы3 81м социаллы3, оларды4 5з-ара байланысы. 
r. Адамны4 ру78ый т1жирийбесинде 5мир 81м 5лим м1селеси. 
t. Индивид, индивидуаллы3, жеке адам, т6синиклери. Жеке адамны4 тарийхта2ы роли. 
y.Тарийхый з1р6рлик 81м адамны4 саналы искерлиги. 
!дебиятлар` 

---

208 
q. И.А.Каримов. ?збекистон` буюк келжак сари. Т qooi 
w. Основы философии Т., qooi. 
e. Фалсафа Т., qooo. 
r. Фалсафа Т., w000. 
t. C.Э. Крапивенский., Социалная философия М., qooy. 
y. К.Х. Момджян. Введение в социальную философию. М., w000. 
Тарийхый процессти 5з ма3сетин 1мелге асыры72а умтыл2ан адамны4 искерлиги сыпатында 
ма3уллар екенбиз, ж1мийетти философиялы3-социологиялы3 анализле7ди адамнан басла7 а3ыл2а у3сас 
келеди. Деген менен философия бойынша жазыл2ан к5п 2ана илимий - к5пшилик 1дебиятларда, 
81ттеки саба3лы3ларда 81м о3ы7 3уралларында ж1мийетти тиккелей оны4 5зинен баслап т6синдири7-
д1ст6рийликке ийе. Буны4 81м дурыслылы2ы бар. А3ыры, адам ж1мийетлик 3убылыс сыпатында к5п 
т6рли байланыслар ар3алы ж1мийетке енисип кеткен 2ой ЁЁЁ С5йтсе де ж1мийетти анализле7ди 
адамнан басла7ды4 белгил арты3машы3лары бар. Айтайы3 тарийхты адамны4 искерлиги сыпатында 
ма3уллап 3ойы7 жеткиликсиз. Адамны4 т1биятын 81м оны4 искерлигине т1н бол2ан характерли 
белигилерди аны3ла7 з1р6рлиги пайда болады. Оны4 6стине философияны4 5зи адам проблемасы 
менен саба3лас. Оны4 басланы7ы адам проблемасы менен бирге пайда бол2ан. Усы себепли е4 
алды менен м1селени4 философияда 3ойылы7 тарийхына 3ыс3аша то3тап 5тейик. 
!лбетте, адамлар 8а33ында ойлар, пикирлер, тол2аныслар философия пайда болмастан бурын 
пайда бол2ан. Буларды4 басламалары, 1сиресе, адам-ны4 1лемдеги орнын аны3ла72а 
ба2дарлан2ан ертек 81м а4ызларда2ы е4 сада пикирлер. Бира3 бул пикирлерди4 адамды 
философиялы3 т6сини7 бойынша т1лийматлар2а белгили д1режеде негиз бол2анлы2ын 81м 
умытпа7ымыз керек. Бу2ан 1ййемги *индистан философиялы3 ойында адамны4 3алайынша пайда 
бол2анлы2ы ту7ралы сора7лар2а жу7ап изле7лерди4 5зи г67а. Бул тол2анысларда адамны4 б1рше 
жанлы ма3лу3лар менен улы7малы33а ийе 31сийетлери менен оны4 ж1мийетлик - ру78ый м1нисине 
к5бирек ды33ат б5линеди. !ййемги *инд 1дебиятыны4 естеликлеринен есапланату2ын 
Ведаларды4 да7амы-Упанишадларда белгили нызамлы3лар шегарасында еркинликке умтылы7 адам2а 
2ана т1н 31сийет деп тастыйы3ланады. 
Адам проблемасы 3ытайлы философ 81м сиясий искер Конфуций (б.э.ш. ttq-ruo) т1лийматында 
орайлы3 орын2а ийе. Оны4 философиялы3 к5з-3арасларында инсанны4 1деп-икрамлы2ы, 
ша4ара3та2ы турмысы, м1млекетти бас3ары7ы сия3лы м1селелелер тийкар2ы обьект етип алын2ан. 
Бул бойынша Конфуцийди4 {5зи4е нени 31лемесе4, бас3алар2а 81м оны р17а к5рме} 
деген пикири оны4 т1лийматында2ы алтын 31де есапланады 81м Жэнь (адамгершилик) принципини4 
негизин 3урайды 
Конфуцийлик пенен бир 3атар №ытайда пайда бол2ан даосизм (б.э.ш. e-r 1сирлер) атлы 
философиялы3 ба2дар 71киллери 81м инсан проблемасына 6лкен ды33ат б5лди. Бул ба2дар 
71киллерини4 пикиринше адам 5зини4 5миринде дао2а--п6ткил 1лемни4 5зинен-5зи келип 
шы2ы7ы 81м ра7ажланы7ына 1мел 3ылып жаса7ы керек. Бас3аша айт3анда, 5зини4 81мме ис 
81рекети 1лем нызамы 81м инсан т1биятына мас болы7ы керек. Адам проблемасыны4
философиялы3 т6синдирили7и 1ййемги грек филосо-фиясында бираз илгериледи. Олар адамды космосты4 
бир б5леги сыпатында т6синдирди. Соны да айты7 керек, т1лийматлар ишинде адам проблемасын 

---

209 
арна7лы м1селе сыпатында да е4 д1слеп 3о2анларды4 бири - Протагор (б.э.ш) ro0-rw0) О2ан 
{адам - 81мме н1рсени4 5лшеми} деген пикир тийисли. Бул 3анатлы с5зди4 м1ниси` адам 
д6ньяны 3андай болса, солай 2ана 3абыллайды. 
Демокрит (б.э.ш ryq-eu0) адамды т1биятты4 бир б5леги, атомлардан д6зилген деп 
т6синдирди.. Ал 5мирди4 ма3сетин адамны4 м1нили жасап, бахыт3а жетиси7и деп билди. Ал Сократ 
болса, (б.э.ш ru0-eoo) {5зи4ди 5зи4 танып бил} деген Дельфада2ы Аполлон храмыны4 кирер 
а7зына ойылып жазыл2ан тере4 м1нили с5зди 3айтадан жа42ыртты. Дурыс, Сократ адам принципинде 
5зин-5зи, 5зини4 микрокосмын танып били7и м6мкин, бира3 макрокосм адамны4 били7инен 
тыс3арыда екенлигин тастыйы3лайды. С5йтсе де {5зи4ди 5зи4 танып бил} принципини4 3айта-3айта 
81м 3айта ойланату2ын 8алда 3ойыла бери7ини4 5зи адам ушын били7ди4 81м 6йрени7ди4
адамнан арты3 обьекти жо3лы2ын а4латады. 
Сократты4 ш1кирти Платон (б.э.ш. rwi-eru) адамны4 жаныны4 5лмей-ту2ынын тастыйы3лады. 
Оны4 пикринше жан 81р дайым 5лген денеге енисип отырады. Адамны4 5зин 3орша2ан д6ньяны 
танып били7ге умтылады-бул жанны4 м14ги идеялар .д6ньясы ту7ралы еске т6сири7лери, оларды жан 
денеге кирместен бурын бай3а2ан. Платон ушын адамны4 идеалы-данышпан, философ, оны4 жаны 
к5п {cаяхатта} болады, сонлы3тан 81м били7лери дурыс 81м ба8алы. 
Аристотель (б.э.ш. eir-eww) адамды ж1мийетлик ма3лу3 (зоон политикон) деп атап, еркин 
пухара2а м6н1сип бул практикалы3 я2ный сиясий 81м теориялы3 били7лик искерликке толы 5мир 
болып табылады дейди. 
Тутаслай ал2анда, антикалы3 д17ир философиясы адам м1селесин шеши7ден г5ре оны 
к5бирек м1селе 3ылып 3ойы7 менен шекленди. Орта 1сирлик философия, тийкарынан, диний болып, 
адам2а еки басламаны4 к5тери4киликти4 (жан) 81м п1сликти4 (дене) мудамы ушласы7ында 
81м 6зиликсиз г6ресинде адамны4 негизин к5рди. 
Орта 1сирлик диний философияны4 атасы Августин Блаженный (re0-ety) адамны4 тийкары жан, ал 
дене болса жанны4 7а3ытша 3абырша2ы 2ана, адамны4 тийкар2ы 7азыйпасы денени4 г6на2а 
аз2ыры7шылы2ы менен мудамы г6ресте болы7ы тийис дейди. Фома Аквинскийди4 (qwwy-qwur) 
пикиринше дене менен жанны4 бирлигин ма3улла2аны менен адамда денеликти4 басымлы2ы оны 
8ай7ан2а у3сатса, ру7хыйлы3ты4 басымлы2ы оны периштелерге жа3ынлатады.
Орта 1сирлик схоластика 71киллерини4 пикиринше (Альберт Великий, Ансельм Кентерберийский 
8.тб.) адам 5зини4 негизин танып билгеннен г5ре 3удайлы3 тийкарын танып били7ге умтылы7ы керек. 
Шы2ысты4 Ислам тар3ал2ан территорияларында2ы диний - философиялы3 т1лийматларда адам 
проблемасына рационаллы3 3атнас басым болды. 
Суфизм т1лийматларын мысал2а алса3, адам 5зиниде 1лемни4 тийкарын ж1млеген. Адам 
5зин-5зи тынымсыз били7 ар3алы 2ана 81р т1реплеме ра7ажлан2ан инсан д1режесине ериси7 
имканиятына ийе. Ислам философиясында адам проблемасыны4 дерлик тийкар2ы т1реплерини4 бар-
лы2ы 3аралады. Ислам философиясыны4 71киллерин, 1сиресе, адамны4 келип шы2ы7ы, оны4 1лемдеги 
тут3ан орны, д6ньяны 5згерти7 имканиятлары, жа3сылы3 жолын та4ла2ан адамны4 идеалы 81м 
бас3а да м1селлер 3ызы3тыр2ан еди. Фарабий бул бойынша инсанны4 п6ткил тиришиликтен 
айырмашылы2ы оны4 а3ыл - ойында десе, Ибн - Сино а3ылды4 5зин улы7ма к5з-3араслар 81м 
тиккелей н1рселер ту7ралы пикир ж6рити7ге ба2дарлан2ан 8алда анализлейди. 

---

210 
Беруний адамны4 3удай т1репинен жаратыл2анлы2ын ма3уллайды 81м оны4 п6ткил турмысы 
81м физикалы3 д6зилиси географилы3 факторлар менен байланыслы екенлигин д1лийллейди. (№ара4ыз` 
Абу Райхан Беруний Танлан-ган асарлар. I жилд Т.,ФАН ru-бет)
Улы7ма ал2анда Шы2ыс философиясында2ы адам проблемасына байланыслы 5зине т1н 
5згешелик соннан ибарат, онда алдын-ала белгиле7-шилик догматына с6йени7 басым. Адамны4 
т12дири алдын-ала, белгиленген екен, адам 5зин алдын-ала, айтайы3 тек ма4лай2а жазыл2ан2а 
ылайы3 ис барып бары7ы тийис. Бира3 Фарабий беруний, Ибн Сино, На7айы, Мырза Бедилди 2ана емес, 
сондай-а3, XIX-ХХ- 1сир ойшыллары-Ахмад Дониш Мукимий, Берда3, !жинияз, Абай 81м 
бас3алар адамны4 гуманистлик а2арты7шылы3, белгили д1режеде демократиялы3 концепсиясын 
31липлес-тири7де салма3лы 6лест 3осты. Оларды4 д5рети7шилигинде адам2а, оны4 к6ш 
2айратына, а3ыл - ойына, еркине исеним характерли. М1селен, 3ара3алпа3 шайыры !жинияз {Бул 
дуньяны4 к5рки адам баласы, сол адамны4 к5кк5 жетер наласы} - дейди. 
Ояны7 д17ири философиясына инсанды индивилиуаллы3 сыпатында 3арап оны улы2ла7 т1н 81м 
н1тийжеде жеке адам менен улы7ма аздамзатлы3 м1плерини4 ушласы7ына байланыслы жу7ма3лар 
шы2арылады. Жа4а д17ир философиясында адам2а байланыслы еки м1селени4 3ойылы7ын к5ри7 
м6мкин. Бир жа2ынан инсаннны4 имканиятларыны4 шексизлиги ма3улланса, екинши жа2ынан 
индивидуализм, эгоизм, мапг5йликти4 философиялы3 тийкарланы7 тенденциясы басым. Айтайы3, 
англичан философы Т.Гоббс3а {адам адам2а 3ас3ыр} деген фраза тийисли. Деген менен Европа 
философиясыны4 антропологиясында бул д17ирге келип инсанды анализле7де бас3а да моментлер 
ж6з берди. М1слен, Б.Паскаль адамны4 улллы2ын оны4 ойла7, пикирле7 31билетинде к5рди. 
Декарт3а адамны4 дуалистлик концепциясы тийисли. Оны4 пикринше, адам дене менен жанны4 
бирлигин 3урайды. о2ан {ойлап турыппан, демек, жасап турыппан} деген принцип тийисли. 
Нидерланд философы Бенедикт Спиноза ушын адам- т1биятты4 б5леги, дене менен жанны4 
бирлиги. Адамны4 п6ткил психикалы3 5мири а3ыл - ой2а 81м аффектке (3у7аныш 3ай2ы) 
ба2дарлан2ан. Адамны4 5зин-5зи са3ла72а 81м пайда2а умтылы7ы оны мудамы 81рекетсиз 
3оймайды. Адам ту7ралы т1лийматты4 исленип шы2ылы7ына Х:Ш 1сир француз материалистлери 
Ж.О.Ламетри, К.А.Гелбеций. П.А.Гольбах, Д.Дидро 81м бас3аларды4 3ос3ан 6леси уллы. Бу2ан 
Ламетрийди4 {Адам -машина}, Гельвецийди4 {Адам ту7ралы} 8.т.б мийнетлери мысал бола алады. 
Ламетри ж1мийетлик ра7ажланы7ды4 тийкар2ы себеплерин жеке адамларды4 искерлигинен 81м 
билимлендири7ден изледи. Дидроны4 пикиринше адам бул 1лемни4 а3ыл2а сыйымлы орайы, п6ткил 
м1дениятты д5рети7ши, сол себепли ол - е4 жо3ар2ы ба8алы3. Ал, Гольбахты4 пикиринше адам 
т1биятты4 бир б5леги, соны4 ушын оны4 нызамларына ба2ын2ан. Адамны4 31липлеси7и 
процессинде тийкар2ы рольди Гельвеций адамды 3орша2ан орта менен байланыстырады. Оны4 
пикириинше, адамлар 5злерини4 у3ып 81м м6мкиншиликлери бойынша т1бийий жа3тан те4, г1п 
т1рбияда. Адамларды4 81мме м6мкиншиликлери т1рбия2а 21резли.
Тутаслай ал2анда, арна7лы 1дебиятларда ХVШ 1сир француз материлизмини4 адамны4 
тийкарын, т6синдири7де гуманиcтлик 3атнасты4 ра7ажланы7ында 6лкен роль ат3ар2анлы2ы 
тастыйы3ланды. 
Немец философы И.Кантта {адам деге не

} деген сора7 философияны4 тийкар2ы м1селеси 
сыпатында 3аралады. Ол да Декарт сыя3лы антропо-логиялы3 дуализм позициясында турады. Бира3 

---

211 
оны4 дуализми ру7х пенен денени4 дуализми емес, ал 1деп-икрамлы3 т1бийлы3 дуализм. Буны4 
м1ниси ол т1репинен былай т6синдириледи. Адам бир т1рептен т1биий з1р6рликке, екинши т1рептен 
1деп-икрамлы3 еркинлик 81м абсолют ба8алы3лар2а тийисли. Сези7лик д6ньяны4 бир 3урам б5леги 
сыпатында ол з1р6рликке ба2ынады, ал ру7хыйлы3ты алып кели7ши сыпатында еркинликке ийе 81м бул 
бойынша тийкар2ы роль адамны4 1деп-икрамлы3 искерлигине тийисли.
Гегельди4 антропологиялы3 концепциясы оны4 п6ткил философиясы сыя3лы рационализмге толы. 
Оны4 пикиринше адамны4 8ай7аннан айырма-шылы2ы ойла72а ийе болы7ында. Ойла7 оны4 
адамшылы2ын п6ткил адамзат3а жаяды. (№ара4ыз` Г.Гегель Философия права М qoo0 с ou). 
Адамды ру78ый искерликти4 субьекти , м1деният д6ньясын жасайту2ын улы7ма 18мийетке ийе 
сананы4, 2алаба басламаны4-ру7хты4, а3ыл - ойды4 алып кели7шиси сыпа-тында т6cини7 Гегельде 
ж6д1 басым. 
Жеке адамны4 индивидтен айырмашылы2ы сонда жеке адам 5зин-тек шексиз, 2алаба 81м 
еркин 3убылыс сыпатында саналы т6рде танып били7ден басланады. Социаллы3 планда Гегель т1лийматы 
методологиялы3 81м социологиялы3 коллективизмди а4латады. Бас3аша айт3анда социаллы3 тутас 
т6рде индивидди4 6стинен арты3машлы33а ийе принципин а4латады. 
Бул к5з-3арасларды сын2а ала отырып, Л.Фейербах тири, эмпириялы3 адамны4 18мийетин, 
арты3машлы2ын тастыйы3лады. Адам Фейербахта е4 алды менен т1биятты4 б5леги, сези7лик-
денелик жан . Антропологиялы3 принцип Фейербах философиясыны4 п6ткил 5зегин 3урайды 81м ол 
адамды идеалистлик т6синидири7ге, ру7х пенен т1нни4 дуализмине 3арсы. Бира3 Фейербахты4 
адамды абстрактлы т6сингенлиги соншелли, онда адам реаль социаллы3 3атнас 81м искерликтен 
биротала б5лекленип 3ал2ан. Оны4 философиялы3 антропологиясы {Мен} менен {Сенни4} 3арым 
- 3атнаc-ларына тийкарлан2ан 81м бул бойынша, 1сиресе ер менен 8аялды4 арасында2ы 
3атнаслар2а к5бирек ды33ат б5линген.
№улласы, Фейербах адамны4 м1ниси, тийкары проблемасын биринши план2а шы2арып, оны 
философияны4 бирден-бир, универсал 81м жо3ар2ы предмети сыпатында 3ара2аны менен ол 
тийкарынан адамды биологияландырып жиберди. 81м н1тийжеде оны4 ж1мийетлик м1нисин т6синдире 
алмады. 
Антрополгиялы3 принцип, демек ж1мийетти адамны4 тийкарынан ту7ынды сыпатында 3ара7 
экзистенциализм, турмыс философиясы, философиялы3 антропология сия3лы к5п 2ана философиялы3 
81м социлогиялы3 ба2дарлар2а т1н. Айтайы3 экзистенциалистлерди4 (Ж.П.Сартр, А.Камю К. 
Ясперс 8.т.б) пикиринше, философия ушын тийкар2ы проблема бул адамны4 5мир с6ри7 жаса7 
(экзистенция) м1селелери болы7ы керек. Адамды 3орша2ан д6ньяны4 3ор3ынышлы2ы соншелли, 
ол адамны4 а3ылына сыйымсыз д1режеде. Сонлы3тан адам тек 2ана 5зин-5зи танып били7и 
м6мкин. М1селен, К.Ясперс 5мир с6ри7, жаса7 бул танып били7 81м мен сана сыпатында 
5мир с6ремен дейди.
Экзистенциализмни4 бас принципи - еркинлик. Ж.П.Сартрды4 пикиринше адам 1зелден еркин 
болы72а 2ана саза7ар. Ж1мийетлтк 5мирдеги да2дарыстан шы2ы7ды4 жолын экзистенциалистлер 
жеке, ишки индивидуаллы3 болмысынан излейди. Экзистенциализмге жа3ын бол2ан философиялы3 
т1лийматларды4 биринен есапланату2ын 81м б6гинлигинде философиялы3 антропология атамсына ийе 
ба2дар (А.Гелен Э.Ротхамер М.Ландман) к5з 3расынан философияны4 7азыйпасы инсан 

---

212 
болмысыны4 м1нисин т6синдири7ден ибарат. Бира3 бул бойынша итибар к5бирек инсан болмысыны4 
обьектив т1реплерине емес ал субьектив т1реплерине 3аратыл2ан 81м усылайынша адамны4 еркин 
д5рети7шилик искерлиги, оны4 8а3ый3ый болмысы тийкарында инсан турмысыны4 м1нисин ашы7 
м6мкин деп к5рсетиледи.
Басламасы австриялы психиатр-врач Зигмунд Фрейдти4 (qity-qoeo) аты менен байланыслы 
фрейдизм т1лийматы жеке адамны4 структурасын {шала т6синик} {мен} {меннен жо3ары} деген 
6ш 3абат3а б5лип адамда шала т6синик (подсознание) 3ал2анларынан, демек, санадан, а3ыл - 
ойдан к6шли-рек деп ойлайды. Фрейдти4 бул ойына избасарларыны4 бири Э.Фромм мына-дай 
та3ылетте а4латы7 береди. Фрейд а3ыл - ойды адамда2ы е4 ба8алы адамийзатлы3 31сийетлерди4 бири 
деп есаплайды. Бира3 а3ыл - ой оны бурмалайту2ын 3умарлы3ларды4 т1сийрине берилген 81м тек бул 
3умар-лы3ларды т6сини7 2ана а3ыл - ойды азат етип, оны4 нормаль 81рекетин т1мийинлей алы7ы 
м6мкин. С5йтип Фрейд адамзат а3ыл - ойыны4 к6шин 81м 1ззилигин 81м к5рсетти. (№ара4ыз` 
Фромм Э. Психоанализ и религия Сумерки богов М.,qoio с. qru). 
Философияда адам проблемасын 6йренер екенбиз, оны4 келип шы2ы7ы м1селеси бойынша 
к5з-3араслар2а итибар бери7имиз з1р6р. 
Белгили, ХIХ 1сирди4 екинши ярымынан баcлап адам биологиялы3 эволюцияны4 продукты
екенлигин мойынла7 2алабалы3 характерге ийе бола баслады. Бул бойынша адам биологиялы3 т6р 
сыпатында маймыл т1ризли ма3лу3лардан келип шы33ан 81м бу2ан жу7ма3 инсанны4 5ткендеги 
ата-бабаларыны4 с6йеклерини4 3алды3ларыменен байланыстырылады. *1зирги илим к5з-3арасынан жерде 
5мир мы4 миллион жыллар бурын пайда бол2ан. Ал маймыл т1ризли ма3лу3лардан инсанны4 келип 
шы2ы7ы бирнеше миллион жыл бурын бол2ан . (№ара4ыз Хирсион Дж, ?айнер Дэн, Теннор Дж. Бар-
нокот Н., Ренолл. Биология человека. М., qouo qe б). 
*1зирги 7а3ытта жер ж6зинде тар3ал2ан Hомо Сапеинс (а3ыллы адам) т6ри заманаг5й 
генетика ма2лы7матларына 3ара2анда буннан шама менен w00-wt0 мы4 жыл бурын Африкада 
пайда бол2ан. Бира3 эволюциялы3 т1лдиймат к5з-3арасын келип шы2ату2ын бул жу7ма3ты илим 
ма3улла2аны менен философиялы3 аспектте оны инсанны4 келип шы2ы7ы бойынша толы3 тийкар ети7 
оншелли исенимли емес. А3ыры бул т1лиймат адамны4 8ай7анат д6ньясынан ажыралып шы2ы7ыны4 
себеплерин толы3 аша алмайды. Бул деген с5з адамзат тарийхыны4 81мме д17ирлерине (1сиресе 
ертедеги) тийисли жу7-ма3ларды философиялы3 аспектте улы7маластыры7 з1р6рлиги пайда болады. Оны4 
6стине адамны4 келип шы2ы7ы м1селесине 81зирги антропология илими менен философияны4 
жантасы7ында белгили 5згешиликлер сырттан 3ара2анда 3арама-3арсылы3лар 81м бар. !детте 
антропологлар адамны4 маймыл т1ризли ата-бабаларынан Hомо Сапеинске ба2дарлан2ан 
биологялы3 эволюциясында жетиспей тур2ан звеноны изле7 менен т1ши7ишленсе, философлар 
{мудамылы3ты4 7зилисин} - адамзатты4 31липлеси7индеги революциялы3 секири7ди ма3улла72а 
умтылады. Заманаг5й изертле7лерди4 жу7ма3ларына с6йенсек, адамны4 31липлеси7и 81м 
(антропогенез) ж1мийетти4 31липлеси7и 81м (социогенез) уза3 процесс, олар e -e,t милион 
жыллар2а созыл2ан антропосоционогезди4 ажыралмас еки т1репи. Бул аралы3 п6ткил {жазыл2ан 
тарийхтан} мы4 есе к5п. 
Антопосоциогенезди4 улы7ма м1нисин т6сини7де мийнет гипотезасыны4 роли жо3ары. Дурыс, 
адамны4 келип шы2ы7ына байланыслы диний т6синидир7лер 81м баршылы3. Деген менен усы 

---

213 
б6гинге дейин адамны4 келип шы2ы7ына байланыслы диний т6синдири7лерди4 8а3ый3атлы2ын 
д1лийллейту2ын жу7ма3лар2а илим ийе емес. Соны4 ушын бираз еллерде адамны4 пайда болы7ына 
байланыслы диний 81м эволюциялы3 к5з-3арасларды о3ыты7ды4 1мелге асы7ы 8а3ый3ый г6рес 
ш1раятында баратыр. М1селен, со42ы жылларда Нобель сыйлы2ыны4 Америкалы uw лауреаты о3ы7 
ба2дарламаларында креационизм 81м эволюция теорияларыны4 те4 8у3ы3лы2ын болдыры72а 
умтыл2ан к5з 3арас3а ашы3тан - ашы3 3арсы шы3ты (№ара4ыз` Основы философии Т., qoii etiб) 
Сондай-а3 жа4аша д17ирде {космослы3 экспериментлер} теориялары пайда болды. Диний 
к5з-3арастан {айырмашылы2ы сонда, аталмыш теорияларда д5рети7ши-бас3а пленеталарда2ы 
цивилизация. Бул ойынша жер бетиндеги к5п 2ана уникаллы3 д1режедеги Египет пирамидалары, 
Пасха ата7ында2ы тастан со2ыл2ан алып сия3лы 3урылыслар бас3а планеталарда2ыларды4 искерлигини4 
д5ретпеси миш. 
Б6гинлигинде илим бас3а планеталы4 цвилизацияларды4 5мир с6ри7, оларды4 жерге келип 
туры7 м6мкинлигин биротала бийкарламайды. Бира3 адамны4 бас3а планетада2ыларды4 д5ретпеси 
сыпатында т6синдирили7ине 81зирше д1лиллер жеткииликсиз. Бул бойынша барлы3 пикирле7лер гипотезалы3 
характерге ийе.
Енди антропосоциогенз процессинде мийнетти4 белгиле7шилик ролине 3айтып келету2ын 
болса3, оны 3алай болса солай бир т1реплеме 21резлилик себеплиликте механикалы3 т6синдири7 
шынлы33а ту7ры келмейди. Неге дегенде,мийнет бирден-бир антропогенетикалы3 фактор болы7ы 
менен бирге оны4 5зи 81м генезиске ийе.Себеби тутас, толы3 предметлик-практикалы3 искерликке 
айлана отырып, социалластыры7ды4 (латынша с5зинен алын2ан болып адамны4 ж1мийетти4 толы3 
8у3ы3лы а2засы сыпатында м6мкиншилик берету2ын белгилер, нормалар, ба8алы3ларды4 белгили 
системасын ме4гери7, ийгери7 процесин а4латады) тил, сана, 1деп-икрамлы3, мифология, ритуалллы3 
практика 8.т.б. факторлар менен 5з ара бирликте 2ана болады. С5з жо3, адамны4 8ай7аннан 
айырмашылы2ыны4 бир белгиси оны4 мийнет 3уралын жаса7 у3ыбына ийе болы7ы. Оны4 6стине 1сирес 
3уралларды4 ж1рдеминде таярла7 адамны4 5ндири7шилик искерлигини4 мудамы 5зеги, 
табысларды4 6зликсиз топланы7 сферасы. 
Илимий ма2лы7матлар2а с6йенсек, 1пи7айы 3ураллар жаса7 с5йле7 81м ойла7 пайда 
болмастан q-q,t миллион жыл бурын баслан2ан. Бира3 бул процесс уза3 7а3ыт адамзат бирлигине 
у3сама2ан гоминидлер 6йирини4 ишинде ра7ажланды 81м социод5рети7шилик функция2а толы3 
ийе бола алмады. Дурысыра2ы бундай 5ндирис ж1мийетке 3ата4 талап 3ойды. Оны4 м1нис ` 
социумны4 5з функцияларын 1мелге асыры7ы тилди4 ж1рдемисиз, 1пи7айы 1деп-икрамлы3 
нормаларсыз, т6синиклер д1режесинде ойла7сыз м6мкин емес. Айтайы3, енди - енди пайда болып 
киятыр2ан мийнетти4 1мелге асы7ы ушын ишки 6йирлик д1режеде тынышлы33а, бийм1лел 3арым 
3атнас3а з1р6р еди. Бул ушын 3арым - 3атнасты4 усылы 5згерили7и, демек е4 алды менен, 
6йирлик 8алдан ж1мийетке 5тили7и тийис еди. Шынында да кем-кем инстинктлик д1режеде мийнет 
3уралларыны4 таярланы7ыны4 5зи а3 {8ай7анлы3 формада2ы} 3арым-3атнас пенен ж5нли сыйыспай, 
ол енди биологиялы3тан т17ир-а3 6стинлике ийе бирлеспени4 5ндирислик хожалы3 бирге ислеси7ини4 
7азыйпаларына жу7ап бермесе болмайту2ын болып 3алды. Бул бойынша социалластыры7ды4 та2ы бир 
факторы-тилди4 орны 81м роли айры3ша . Ке4 м1нисте тил-м1дениятты4 п6ткил системасы, оны4 
ж1рдеминде адамлар арасында байланыслар орнайды. Демек 1зел бастан-а3 тил адамларды4 

---

214 
практикалы3 искерлигине енискен. Тил, тар м1нисте, бул с5йле7 деп аталату2ын информациялы3-
белгилилик искерлик. С5йле7, с5йлеси7ди4 к5мегиндее 2ана 3арым-3атнас процесинин4 
адамларды4 к6нделикли болмысында2ы т1сирше4лиги к6шейе алады. А3ыры ол бир жа2ынан ашы3-
айдын предметлик - практикалы3 характерге ийе болса, екинши жа2ынан оны4 5зи адамларды4 
предметлик практикалы3 искерлигини4 табыслы ра7ажланы7ын болдырады. Илимий д1реклерге с6йенсек, 
тилди4 социалластыры7ды 1мелге асыры7ыны4 басламасы дым 2ана 1пи7айы с5йле7 актларынан-
ата7дан 81м к5ринеди. Ата7 ритуааллы3, кийели , му3аддес характерге ийе 81рекет сыпатында 
болды. Бул актты4 3атнасы7шылары атал2ан затты бирдей т6сини7ге бирлести. Бул бир. Екиншиден, 
ата7 актыни4 ар3асында 2ана сырт3ы реаллы3 биринши рет практикалы3 жа3тан жарамлы 81м жарамсыз, 
з1р6рли 81м з1р6рсиз, пайдалы 81м пайдасыз 8.т.б затларды4 т6рлерине б5линди 81м 
а3ыбетинде бул ша3алан2ан материаллы3 м1дениятты4 пайда болы7ы ушын ал2ыш1рт болды. Бул 
81м усы та3ылетлес фактлар соны к5рсетеди, предметлик-практикалы3 искерлик, демек материаллы3 
5ндирис шын м1нисинде тил менен бирге пайда бол2ан. !лбетте тилди4 социалластыры7шылы3 
м6мкиншиликлери 81м шекленген. Неге дегенде, 6йирлик 5мир с6ри7ди4 ишиндеги тынышлы3 , 
м1милешилик айры3ша практика - адамларды4 5злерин 5злери 5ндири7и ар3алы, демек урпа3ты4 
д5рели7ини4 коллектив т6рде т1ртипке т6си7ине 81м з1ри7 еди. Бул антропосоциогенезди4
31липлеси7 барысында2ы адам2а предметлик-практикалы3 искерликти4 субьекти сыпатында т6пкиликли 
т1сир еткен процесслерден есапланады. Г1п 8ай7анлы3 6йирди4 5ндирили7и менен адамзат 
бирлигини4 1пи7айы формасыны4-ал2аш3ы община арасында2ы айырмашылы3 ту7ралы болып отыр. 
:йирлик тусында эндогамия (грекше эндо-ишки, гамос-некелик байланыс) басым боды. Бул 
деген с5з, некелик жуп екинши 6йирден та4ланбайды 81м жу7ма2ында н1силлик жа3ын ру7лы3 
3атнаслар тийкарында болады.
Общиналы3 жаса7 тусында, 81тте оны4 е4 1пи7айы бас3ышында 81м агамия (жа3ын 
ту7ыс3анлы3 жынысый 3атнасларды бийкарла7) принципине 81м экзогамия2а (грекше ехо-сырт3ы, 
гамос-некелик байланыс) тийкарлан2ан. Община 5зини4 а2заларына некелик жупласларды 3ата4 
т6рде бас3а, д1слеп белгили общиналардан 2ана табы7ды буйырады. Буларды4 себеби усы б6гинги 
дейин ж6д1 аны3 емес. Бар шамала7лар2а с6йенсек, буны4 себебин 1детте антропогенезди4 
д1слепки стадиясында2ы мутация (латынша мутатио-5згерис) процеси менен инцестке (3анны4 
араласы7ына) жийиркенишли 1деп-икрамлы3 3атнасты тийкарла7 бар. Буны4 тийкарын бизи4 8ай7ан 
сипетлес ата-бабаларымыз е4 д1слепки жайлас3ан жерлериндеги радиациялы3 т1сирди4 к6шейи7и 
менен байланыстыры7 арна7лы 1дебиятларда т17ир а3 орын ал2ан. *1ттеки радиоактивлик нурланы7 
процессин антропосоционегезди4 31липлеси7 процесиндеги нызамлылы3ты толы3тыры7шы тосын 
факторларды4 3атарына жат3ызы7 81м бар. (№ара4ыз` С.Э.Крапивенский Социальная философия 
Волгоград qoor с ei). 
Ал - инцестке 1деп-икрамлы3 жийиркеништи4 пайда болы7ын америкалы тарийхшы
М.Морганны4 (qiqi-qiiq) мийнетлерини4 пайда болы7ы менен антропологияда {саналы 
т6синилген} атамасына ийе интеллектуалистлик концепция2а ба2ындырып т6синдири7 с1н болды. Бул 
концепцияны4 т1репдарлары мийди4 6лкейи7и 81м 3урал менен ат3арылату2ын искерликке ийе 
болы7 менен адамны4 8ай7анлы3 д1режесиндеги ата-бабаларыны4 а3ылы ене баслайды. Б1р8а 81м 

---

215 
5лшестирип к5рип, 3анны4 араласы7ыны4 а3ыбетини4 зыянлы екенлигин т6синеди 81м жа3ын 
ту7ыс3анлы3 жынысый 3атнасларды бийкарлады. Бул к5з-3арас XX 1сирде сын2а алынды. 
Сондай-а3 6йирлик 5мир с6ри7 шегарасында тынышлы3ты, м1миле 3арым-3атнасты са3ла72а 
умтылы7ды а4латату2ын рационаллы3 т6синдири7лер менен бирге иррационаллы3 т6синдири7лер 81м 
бар. Со42ысы бойынша 1си-ресе, тотемлик культлар тийкар етип алынады. 
Тотемизм индеецлерди4 тилинен алын2ан болып {5з 317ими} дегенди а4латады. Ол 1детте 
8ай7ан, 1симлик, т1биятты4 м1лим предмети, 3убылы-сыны4 ру7лы3 топарды4 диний, табыны7, 
86рмет 5ти7 обьектин символлайды 81м {5з 317ими} (оны4 ишинде жынысый байланыс 3ада2ан 
етилген) белгили бир т5темге бас ийген топар сыпатында т1н алынады. К5бинше белгили бир 8ай7ан 
пир тутылады. М1селе4киден, крокодил, тасба3а. Тотем ру7ды4 мифлик ата-бабасы сыпатында 
т6синдириледи 81м оны4 барлы3 а2залары 31сийетли тотем менен 3анлас, сол себепли оны же7ге 
81м жынысый 3ат-насты4 обьекти ети7ге болмайды. 
Жу7ма2ында некелик байланыслар 6йирлик - т6рлик бирликлерди4 пайда болы7 3уралы болы7дан 
3алып белгили социом1дениятлы3 т1ртипке, иррационал т6рде ба2ынады. (Д1слеп тотемлик, со4ынан 
мифлик жа2дайда). 
С5йтип жа3ын ту7ыс3анлы3 3ан аралас3ан байланысларды4 3ада2ан етили7и менен жынысый 
сезимни4 арты7, ру78ы к5терилген д17ири басланады. А3ыры 1пи7айы экзогамиялы3 жупласы7 уза3ты 
жа3ынлас-тырату2ын жат пенен досластырату2ын фактор2а айланады. Д6нья халы3лары искусствосыны4 
21зийнелеринде орны айры3ша к5п 2ана д5ретпелерде бул реалллы3ты4 с17лелени7ин а4ызлы3 
д1режеде болса 81м к5ри7 м6мкин. Айтайы3 Ромео 81м Джульеттаны4 бир - бирине а4ызлы3 
д1режедеги 3умар-лы2ы 81м буны4 мудамы жа7ласы7да2ы Монтекки 81м Капулетта ру7ларын 
м1млеге келтири7и. Бул м1селеде та2ы бир момент соннан ибарат, агамияны4 1меге асы7ы 
81м мифлик ата -баба ту7ралы к5з-3арасты4 пайда болы7ы менен ту7ыс3анлы3 идеясы бираз 
к6шейеди. Буннан жу7ма3` ру7ды4 социаллы3 3убылыс сыпатында басымлы2ы ту7ыс3анлы3 
т6синигини4 1ййем заманлардан берли тек адамлар т1репинен 2ана 3олланылату2ынлы2ы менен 
81м д1лийлленип тур. Тек адамлар 2ана ту7ыс3анлы3 3атнасаларды саналы т6рде улы7маластырып 
биледи 81м категориялар2а б5леди. Бул деген с5з, Hомо сапIенсти тек биолоогиялы3 т6р 
сыпатында 3ара7 жеткиликсиз, ол 8а3ый3ый адамзат родыны4 мийрасхоры, халы3ларды4 тутас бирлиги . 
!лбетте антропосоциогенезди4 31липлесии7инде жа3ын ту7ыс3анлы3 байланысларды 3ада2ан 
ети7-1пи7айы 1деп-икрамлы3-социаллы3 3ада2ан ети7лерди4 3атарында е4 д1слепкилерден 
есапланады. Бира3, ол бунда, с5з жо3, 5шпес из 3алдыр2ан 6лкен 18мийетке ийе бурылыс. Бул бир. 
Екиншиден улы7ма 1деп-икрамлы3-социаллы3 3ада2ан ети7лерди с5з етер екенбиз, оларды4 
антропосоциогенезди4 факторы сыпатында 5згешеликлери ал2аш3ы ру7лы3 общинаны 8ай7анлы3 
6йирге 3арама-3арсы 3ойы7ы менен характерленеди. Оны4 6йирлик инстинктлерди4 31леген 
т6ринен е4 кеминде 6ш т6рли белги менен айры3шаланып турату2ынлы2ы арна7лы 1дебиятларда 
бар. Олар` 1деп-икрамлыллы3 пенен социаллы3 3ада2ан ети7лер общинаны4 81мме а2заларына 
т1н болса 6йирлик а78алда {рухсатсыз} жа2ы тек 1ззилери шын 2ана. Сондай-а3 бул 1деп-
икрамлы3-социаллы3 3ада2ан ети7лер тек 2ана 5зин-5зи са3ла7 инстикти де емес. Индивидуаллы3 
планда адам2а зиянлы ис- 81рекет 81м м1сленкиден, оны4 5зин-5зи 317имни4 м1пи 
ушын ана7 я мына7 д1режеде шекле7и 81ттеки 5зин-5зи 3урбан 3ылы7ы 81м буйырылады.

---

216 
№ада2ан ети7лер,с5з жо3 миннетлемелик характерге ийе. Бул, м1селен, остракизм. 
Г6накардан, 3ылмыскерден 81ммени4 7аз кеши7и. Ол 317имнен 3у7ылады 81м ж1мийеттен 
т1бият3а шы2арылып жибериледи. №у72ын2а ушыра2ан адам бас3а 317имни4 адамына я 
8ай7ан2а барабар. *1ттеки бул статус3а ийе бол2ан адамны4 г6насыны4 д1режесине ылайы3 
5лимге гриптар борлы7ы да т11жип емес. Булар менен 3оса 6ш 1пи7айы 1деп икрамлы3-социаллы3 
талапты айры3ша атап к5рсети7 орынлы. Олар улы7ма адамзатлы3 м1ниске ийе бол2анлы3тан 
1ййемги адамларды4 к6нделикти болмысына а3 енискен. Олар` 3анны4 араласып кети7ин 3ада2ан 
ети7` 5зини4 317имлесин 5лтири7ди абсолют д1режеде 3ада2ан ети7`, жаса7ды, 5мир с6ри7ди 
3оллап 3у7атла7. Бул бойынша м1лим 317имлести4 физикалы3 м6мкиншиликлери т5мен болса, 
оны4 5мир с6ри7ине, жаса7ына байланыслы 3оллап -3у7атла7 3ата4 т6рде талап етиледи. !лбетте 
булар 3аншелли 18мийетли бола берсин, ал2аш3ы-общиналы3 1деп-икрамлылы3ты 8айран 3аларлы3 
этикалы3 алтын 1сир менен те4лестири7 надурыс бол2ан болар еди. А3ыры, адамны4 тарийхый 3убылыс 
екенлигин н1зерде тутса3, 1ййемги 1деп-икрамлы3 талапларды4 этикалы3 м1нисте еле 
жетилмегенлиги 5зинен-5зи т6синикли. А3ыры. 1ййемги мораллы3 талапларды4 н1зик {3ашырымлары} 
ашымайры3ланып 6лгермеген. М1селен, жа3сылы3 пенен жаманлы3ты4 3арама-3арсылы2ы пайдалылы3 
пенен зиянлылы3ты4, с6йкимлилик пенен жийиркенишлилини4 му3аддеслик пенен 31дирсизликти4 
3арама-3арсылы2ы менен алмастырылып жиберилер еди. Сондай-а3 ол талаплар локаль характерге ийе 
болды` обшинаны4 5з ишинде 2ана 81рекет етти. М1сле4киден, 317имлес ту7ыс3анды 5лтири7ди 
3ата4 3ада2ан ети7 2айры 317им а2залары ушын тийисли болмады. Общиналар арасында2ы 
3атнаслар2а байланыслы 8ийле, к6шле7 8.т.б уза3 7а3ытлар хошаметленип 81м турды. 
Буннан жу7ма3 сондай, адамзатты4 моральлы3 санасыны4 демек, моральлы3 искерлиги 81м 
3атнасыны4 31липлеси7, ра7ажланы7 жолы 1пи7айы 1деп-икрамлы нормалары бир 7а3ытта 81м 
мийрасланы7 81м оларды4 шекленген м1нисин бийкарла7 болып табылады. Б1рибир н1рсени 
т6сини7имиз керек, антропогенезди4 31липлеси7 барысында адамзатты4 1деп-икрамлы3 
жетиси7ликлерине 3арай енди изге бурылмайту2ын д17ир келди. А3ыры, ал2аш3ы ру7лы3 община 5з 
а2заларын 1пи7айы 2ана 1деп-икрамлы 31делерге бойсындыры7да 3андай 3атал илажларды 
3олланбасын, буларды4 81ммеси е4 д1слепки адамны4 8ай7анлы3 8алат3а 5тип кети7ин иркип 
турды. Н1тийжеде биологиялы3тан 6стинликке ийе тилеклеслике 81м жу7апкер-шиликке 
ба2дарлан2ан коллектив искерликти саналы 1мелге асырату2ын тарийхый ра7ажланы72а жол ашылды. 
Конкретирек 
айт3анда, 
ал2аш3ы 
ру7лы3 
общинаны4 
социаллы3-1деп-икрамлы3 
бирлиги 
палеонтропларды4 коллективлигини4 сондай формасы болды, оны4 ишинде биринши м1ртебе 
5ндирислик хожалы3 кооперациясыны4 ра7ажланы7ы ушын м6мкиншилик пайда болды. 
Ж1мийетти4 общиналы3-ру7лы3 д7зилисиин4 тастыйы3ланы7ы менен мийнет спефикалы3 адам 
31сийетлерини4 1пи7айы {буйыртпашысы} 2ана емес, тиккелей оларды д5рети7шиге, адамларды4 
уллы т1рбияшысына айналды. С5йтип адамды адам мийнети менен д5рети7 1мелге асар екен, 
мийнет процесси барысында адамларды4 ерки 81м конструктив у3ыплары, интеллекти 81м 3ыялла7лары 
31липлеседи.
Бул к5п аспектли предметлик-искерликли ра7ажланы7 ж1мле7шиликтен 81м а4шылы3тан 
5ндири7шилик 8алда 5мир с6ри7ди, жаса7ды т1мийинле7ге 5ти7 болады. Бул процесс жер менен, 
мал шар7ашылы2ы менен, 5нермент-шилик пенен шу2ылланы72а 5ти7де аны2ыра3 к5ринеди. 

---

217 
Бирнеше мы4 жыллар да7амында адамлар отты болдыра алды, 8ай7анларды 3ол2а 6йретти, 
д54гелеклер ойлап тапты, 3урылыс техникасыны4 басламаларын ме4герди. К5шпели турмыстан 
отыры3шы турмыс образына 5тти. Ири 317имлик бирлеспелер 31липлести. А3ыры, ке4 масштабта2ы 
миграциялы3 процеслер басланды. Ал2аш3ы - ру7лы3 община жер шарыны4 к5п районларында жер 
менен шу2ылланату2ын община менен алмасты. Биринши 3ала - м1млекетлер пайда боды. 
Оларды4 пайда болы7ы менен 1ййемги цивилизацияларды4 тарийхы басланады. 
№улласы, арна7лы 1дебиятларда {неолитикалы3 революция} деп аталату2ын д17ир басланады 
да, адам ж1мийетлик, тарийхый ма3лы3 сыпатында барлы3 минезлемелерге ийе бола алады 81м бул 
белгили жу7ма3лар жаса72а имканият берди. Бул бойынша, биринши гезекте, адамны4 1зелден 
искер 3убылыс екенлиги д1лийлленди.. Оны4 барлы3 5зине 2ана т1н 31сийетлери предметлик 
искерликти4 ал2а илгериле7 барысында, демек тарийхый ра7ажланы7 процессинде 31липлеседи. А3ыры 
ж1мийеттен т1бият3а басп6кил ысырыл2ан адам 8ай7ан2а т1каббил. Себеби, ол бул а78алда бас3а 
адамлардан ажыралып 2ана 3алмастан адамзат баласы неше мы4 жыллар бойы ийелеген мийнет 
3уралларынан, билимлерден, да2дылардан биротала ж6д1 бол2ан. Ал адамны4 5зини4 5мир 
с6ри7ин, жаса7ын т1мийинлеп турату2ын бирден-бир усыл бул - мийнет. Со42ысы 5зини4 генезиси 
бойынша коллективлик бирге ислеси7ге барып тиреледи. Ал ж1мийетлик мийнет 81м 5ндиристи4 
тийкарында 31липлескен к5п т6рли 3атнаслар системасында2ы адамны4 орны 81м роли 81р 3ашан 
оны4 ж1мийеттеги 18мийетин белгиледи. Усы себепли адамларды бир-биринен ажыратып турату2ын 
31дир- 3ымбат-ларды4 81ммеси де, айтайы3, талант м1ртлик, 1далат 8.т.б ж1мийетлик 
3атнасларды4 рамкасында, демек 81р бир индивидти4 бас3а адамлар2а, оларды4 талапларына, 
к6ти7лерине искерлигини4 усылларыны4 3атнасы сыпатында 1мелге ас3анда 2ана 8а3ый3ый бола алады. 
Та2ы бир момент. К5п 2ана социаллы3 - философиялы3 изертле7лерде адамларды4 родлы3 (ж1мийет-
лик) болмысыны4 индивидти4 саналы жигерли болмысына байланыслы бириншилиги мойынланады. Бул дурыс 
к5з-3арасты азы-кем конкрет-лестирсек, 17ели адамлар ж1мийетлик (родлы3) ма3лу3лар ал со4ынан 
олар 5злерин индивидлар деп саналы т6синген ма3лу3лар деген жу7ма3 шы3паса керек. Неге 
дегенде, биологиялы3тан 6стинликке (ж1мийетлик - ру7лы3) ийе бирлеспе ж6зеге келер екен, ол жерде 
81р 3ашан адам 5зин усы бирлеспеге саналы т6рде тийисли деп есаплайды. Бул 31сийетлерден 
8ай7анлар ма8рум` олар 5злерини4 биологиялы3 т6рге 3атнаслы2ы менен характерли. !лбетте 
адамды ж1мийетлик 3атнасларды4 жыйындысы сыпатында минезле7 менен шеклени7 81м бир 
т1реплемеликке ийе . Адам бул тек социаллы3 ма3лу3 2ана емес т1биятты4 бир б5леги де .Бул 
к5з-3арастан адамлар илимни4 тастыйы3-ла7ынша, жо3ары с6т емизи7шилер топарына кирип, Hомо 
сапиенсти4 айры3-ша т6рин а4латату2ын биологиялы3 ма3лу3 81м болады. Белгили, Hома сапинс 
31леген биологиялы3 т6р сыя3лы т6рлик 31сийетлерди4 белгили жыйынты2ы менен минезленеди. Деген 
менен адамны4 т1биятына байланыслы пикирлер 81м бир теклес емес. Оны тийкарынан социаллы3 
пенен биологиялы3ты4 бирлигинде 3ара7 басым, бира3 бул еке7ини4 3айсысы жетекшиликке, 
дурысыра2ы, белгиле7шиликке ийе деген м1селеге байланыслы пикирлерде келиспе7шиликлер бар. Оны4 
6стине адамды 6ш т6рли т1бият3а биопси-хосоциаллы33а ийе деп т6синдири7лер арна7лы 
1дебиятларда белгили д1реже-де орын ал2ан. П1мле7имизше, г1п психиканы4 бизди 3орша2ан 
реаллы3ты психикалы3 с17лелендири7ди4 д1режелеринде болса керек. М1слен, 81р т7рли инстинктлер, 
3урамалы ш1ртсиз рефлекслер сия3лы жо3ары 8ай7анлар2а т1н психикалы3 с17лелендири7ди4 д1реже 

---

218 
81м формалары бар. Бира3 булар оларды4 ийелерин 8еш 3ашан 81м материяны4 5мир 
с6ри7ини4 биологиялы3 формасыны4 шегарасынан шы2ара алмайды. Ал енди психикалы3ты4 сондай 
д1реже 81м формалары бар, олар 5злерини4 пайда болы7ы 81м ра7ажланы7ы бойынша социаллы3 
д6нья2а ениси7ине миннетли. Усы себепли 81м материя-ны4 81рекетини4 социаллы3 формасыны4 
атрибуты болады. Олар` сананы4 жо3ары актлары. Солай екен, адамны4 т1биятын т6синдири7 
бойынша психикалы3ты4 роли, тийкарынан, онда2ы биологиялы3 пенен социаллы3ты4 5з-ара 
байланысыны4 параметрлери менен а3 3амтылады деген с5з. Соны4 ушын 81м бул бойынша 
т1кирарла7ларымыз биологиялы3 пенен социаллы3ты4 арасында2ы 5з-ара байланысты4 спецификалы3 
5згешелик-лерин ашы72а ба2дарланы7ы тийис. 
Арты3 болса да, та2ы да 3айталаймыз, Hомо сапиенс ,биологиялы3 т6р сыпатында т6рге т1н 
31сийетлерди 5з бойына ж1млеген. Олар адамны4 социаллы3, демек д5рети7ши ма3лу3 сыпатында
искерлигини4 биологиялы3 тийкарларын 3урайту2ын организмни4 анатомиялы3, физиологиялы3, 
психологиялы3 
8.т.б 
5згешиликлери. 
Булар 
адамны4 
тик 
ж6ри7ге 
ийе 
анатомиялы3 
5згешеликлеринен баслап психика2а 81м интеллектти4 жо3ары ра7ажланы7ы ушын м6мкиншилик 
берету2ын 6лкен мий, 3урамалы нерв системасы 8.т.б. дейинги аралы3ты 5з ишине алады. Бул, с5зсиз, 
адам болмы-сыны4 биологиялы3 тийкарлары адамни4 81ттеки гейде ж1мийетти4 81м т1биятын 
биологияластырып т6синдирету2ын концепциялар ушын ж6д1 3уп т6скен. Н1тийжеде Ното 
сапиенсти4 биологиялы3 т6р сыпатында параметр-лерине социаллы3 процесслерди4 т1сир 
етету2ынлы2ы есап3а алынбайды. М1селен, 81зирги илимни4 тастыйы3ла7ынша, адамны4 орташа жасы 
i0-o0 жыл. !лбетте бул i0-o0 жыллы3 5мирди4 м6мкиншиликлери 81м адамны4 н1силлик, 
инфекциялы3 сондай-а3 бизди 3орша2ан орталы3ты4 нормаль емес жа2дайы болдыр2ан 
на73аслардан, ба3ытсыз 81дийселерден аман болы7 менен байланыслы. Бул т6рди4, с5з жо3, 
биологилы3 тура3лылы2ы социаллы3 нызамлы3лар т1сиринде 5згериске т6седи. Айтайы3, 1ййемги 
7а3ытлары орташа жас w0-ww ,болса ХVШ 1сирге келип e02а дейин к5териледи. Батыс Европада ХХ 
1сирди4 басына 3арай адамны4 5мир с6ри7ини4 орташа к5рсеткиши ty жыл болса, ХХ 1сирди4 
а3ырына 3арай е4 ра7ажлан2ан еллерде ut-uu жыл2а дейин к5терилди. 
Балалы3ты4, ержеткенликти4, 7а3ыты, 2аррылы3 - буларды4 81ммеси де биологиялы3 жа3тан 
белгиленген. Сондай-а3 8аялларды4 бала ту7ы7 м6мкиншиликлери орта есап пенен qt жас пенен 
ro жасты4 аралы2ына ту7ры келеди. Бир, егиз-6ш 8.т.б баланы4 ту7ылы7ы 81м 1лбетте биологиялы3 
имканиятларсыз болмайды. Адамны4 81р т6рли а73атты си4ири7 у3ыплылы2ы, жас 7а3ытта2ы тилди 
ме4гери7, екинши жынысый белгилердеи4 пайда болы7ы буларды4 81ммеси де биологиялы3 тийкар2а 
ийе .*1ттеки арна7лы изертле7лерди4 жу7ма2ына с6йенсек, балаларды4 искерликти4 ана ямаса 
мына7 т6рине, м1селен физика2а, математика2а, 1дебият3а, музыка2а 8.т.б у3ыбыны4, 
зийреклигини4 тийкарында н1сил 3у7ала7шылы3 бар. 
Hома сапиенсти4 биологиялы3 т6р сыпатында тура3лы2ы раса2а байланыс-лы да тастыйы3ланады. 
Расалы3 айырмашылы3лар жаса2ан ортаны4 конкрет 5згешеликлерине бейимлеси7 менен байланыслы. 
Бира3 31леген расаны4 71-кили Hома сапиенс типине киреди. 
Сондай-а3 биологиялы3 жа3тан 31леген адам 5згени 3айталамайту2ын 5згешеликке ийе. 
А3ыры, ата-аналарынан н1силленген генлерди4 жыйындысы 8еш 81м 3айталаны7шылы33а ийе емес. 
Бу2ан тек бирдей генотипти н1силле7ши бир ту3ымлас егизеклер 2ана ту7ры келме7и м6мкин. 

---

219 
Деген менен биологиялы3 81м социаллы3 факторларды4 5з-ара т1сирини4 адамда2ы 5згени 
3айталамайту2ын 5згешеликти к6шейти7и егизеклерге де тийисли. Олар жеке адамлар сыпатында 
31липлеси7 барысында бир-биринен ажыралып турады. *1ттеки а7ыз 1дебиятыны 6лгилеринде 81м буны 
абайла7 м6мкин. (М1селен, Балабий ту7ралы а4ыз. Неше бийлер шеше алмай атыр2ан да7ды 
жети жасар баланы4 шешип берип, Балабий атаны7ы). Булардан жу7ма3 сыпатында д6нья2а к5з-
3араслы3 18мийетке ийе бир моментти 6стиртинле7 болса да, атап 5ти7имиз ж5нли деп есаплаймыз. 
*1р бир адамны4 5згени 3айталамайту2ын 5зиншелигин мойынла7 оны4 5зини4 
ж1мийетлик 81м индивидуаллы3 болмысын ийеле7деги зейин, у3ып да2дыларыны4, имканиятларыны4 
моллы2ын мойынла7 менен ушласады. Бул гуманистлик принцип бурын2ы А73амда жеке адам2а 
сыйыны7 тусында есап3а алынбады. {Алмастырылмайту2ын адам жо3} принципи 86ким с6рди. 
Н1тийжеде 81р бир жеке адам мисли бир 6лкен машинаны4 1пи7айы ш6йине мегзетилди 81м бул 
к5з-3арас практикада 3ай2ы - 81сиретлерге толы а3ыбетлерге алып келгенлигин 81м тарийхтан 
билемиз. !лбетте, адамны4 биологиялы3 81м социаллы3 т1биятын с5з етер екенбиз, адамларды4 
к6нделикли турмысында буларды4 3айсысыны4 жетекшиликке, белгиле7шиликке ийе екенлиги, сондай-а3 
бул еки факторды4 5з-ара байланысы к5п 2ана конкретлестири7ди талап етету2ын проблема. Бул 
бир. Екиншиден, биз 81р бир жеке адамны4 уникаллы2ын мойынла2анымыз бенен реаль 5мирде 
м1лим белгилерге с1йкес адамларды 81р 3ыйлы топарлар2а б5ле аламыз. М1селен, адамларды 
жасына, жынысына 3арай б5лгенимизде оларды4 биологиялы3 т1бияты есап3а алынады, ал адамларды 
а3ыл 81м физикалы3 мийнет пенен шу2ылланы7ына 3арай б5лсек, оларды4 социаллы3 т1бияты 
н1зерде тутылады. Адамларды4 гейбир топарларында2ы айырмашылы3лар оларда2ы социаллы3 пенен 
биологиялы3ты4 5з-ара т1сирине тийкарлан2ан болы7ы м6мкин. Деген менен ж1мийетти4 
ра7ажланы7 процессинде адам-ларды4, топарларды4 биологиялы3 жа3тан белгиленген айырмашылы3-
ларыны4 орнын 81м ролин аны3ла7 да проблемалы3 м1селе.
Бул 81м усы та3ылетлес м1селелер бойынша адамзат ойында талай тар-тыслы пикирлер ж6з 
берген. Раса ту7ралы пикирлер буны4 ай3ын мысалы бола алады. ?а3тында бир расаны4 екинши 
расадан арты3машлы2ына байланыслы к5з-3арасларды4 бол2анлы2ын 81м буларды4 реаль 5мирдеги 
к5риниси к5п 2ана халы3ларды4 бахтына 3ара бол2анлы2ы тарийхтан белгили. Расын айты7 керек, тек 
ХХ 1сирди4 т1жирийбесини4 5зи-а3 расизмни4, геноцидти4 3аншалы3 зыянлы екенлигин к5рсетти. 
Сондай-а3 биологиялы3 жа3тан белгиленген 5згешеликлерге байланыслы тура3ласып 3ал2ан ойла7 
образы 81м тарийхый ра7ажланы7 барысында 5згериске т6сип отырды. Бул 8аяллар менен ерлерди4 
5з-ара социаллы3 3атнасы3ларынан аны3 к5ринеди. *еш кимге сыр емес, бул м1селе 1сирлер бойы
тиккелей 81р т6рли жыныс 71киллерини4 дискриминациясы д1режесинде улы7маластырылып келди. 
Бу2ан 3арсы реакция сыпатында 8аялларды4 ерлер менен те4 8у3ы3лы2ын же4ип алы72а 
ба2дарлан2ан г6ресини4 баслан2анына да тарийхый ра7ажланы7ды4 5лшеми бойынша онша 
к5п 7а3ыт бол2ан жо3. (q00-qt0 жылды4 аралы2ы 2ана). Б6гинлигинде к5п 2ана проблемалар 
толы3 шешимин таппа2аны менен жынысларды4 айырмашылы2ын оларды бир-бирине 3арама-3арсы 
3ойы7 емес, ал оларды4 бирин-бири толы3тыры7 аспектинде 3ара7 ж1мийетлик пикирде тастыйы3ланып 
отыр. 
Деген менен биологиялы3 пенен социаллы3ты4 5з-ара 3атнасына байланыслы дискуссия 
барысында биологияландыры7шы 81м социологияландыры7шы концепцияларды4 барлы2ын 

---

220 
айты7ымыз керек. Еки концепция 81м бир т1реплемеликке ийе. А3ыры, биологияландыры7шысы
адамда2ы т1бийий, биологиялы3 басламаны абсолютлендирсе, социоло-гияландыры7шысы ушын адам 
тек оны 3орша2ан социаллы3 3атнасларды4 ту7ындысы 2ана. 
Соны4 ушын адамды биосоциаллы3 ма3лу3 сыпатында 3ара7 дурыс болады. *1р т6рли
биологияландыры7шы 81м социологияландыры7шы концепцияларды4 317пинен са3лайды. Оны4 
6стине, б6гинлигинде, адамда2ы социаллы3 пенен биологиялы3ты4 ара-3атнасын жа4адан танып 
били7 з1р6рлигин билдирип тур2ан себеп 81м факторлар аз емес. М1селен, 81зирги илимий-
техникалы3 революция д17иринде адамзат 5зини4 5мир с6ри7ини4, жаса7ыны4 биологиялы3 
негизлерин т17ир-а3 истен шы2арату2ын 3ураллар2а ийе болып 6лгерди. А3ыбетинде, нервлик-
психикалы3 ж6клемелерди4 к6шейи7ин есап3а алма2анны4 5зинде 81р 3ыйлы химиялы3
препаратлар атмосфераны, су7ды, жерди патаслады. Бул аздай к5п 2ана елерде ж6ргизилип атыр2ан 
сына7лар, экспериментлер, тиришиликке, биринши гезекте, адам2а, оны4 жаса7 шараятларыны4 
биологиялы3 негизлерине тиккелей зыян келтирип атыр2анлы2ы фактлар менен д1лилленбекте. Бир 2ана 
мысал. Баспа с5з материалларына н1зер салса3, Америкада2ы {*адрон} биотехнологиялы3 
фирмасыны4 вице-президенти Кеннет Алибек ойлап тап3ан штамм сибирь язвасыны4 штамы менен 
салыстыр2анда т5рт бара-бар к6шли бол2анлы3тан, о2ан 81зирги бар антибиотиклерди4 к6ши 
жетпейди екен. (№ара4ыз` Д.Ман-суров Кен Алибек-третий всадник апокалипсиса

Даракчи N ru 
ww II w00q). 
№улласы, б6гинлигинде адамды биологиялы3 т6р сыпатында са3лап 3алы7 2алабалы3 
проблемаларды4 бирине айланып атыр. Г1п сонда, адамны4 биологиясына нем3урайлы 81м 
менсинбей 3атнас жаса7 буннан былай да7ам ете берсе, болжа7 3ыйын а3ыбетлерге алып 
келету2ынлы2ы д1лийлле7сиз т6синикли болып 3алды. Сондай-а3 адамны4 биологиялы3 уникаллы2ын 
оны к6шле7ге я д6зети7ге ба2дарлан2ан социаллы3 ма3сетлерге к5ндири7ге умтылы7 оны4 
п6ткил болмысыны4 ма3сетин 81м м1нисин 1мелге асыры7да иркиниш 2ана болады. Усы себепли 
81м жеке адамны4 5з 5мирини4 м1нисин иске асыры7ыны4 д1режеси тарийхый ра7ажланы7ды4 
81мме бас3ышларында бирдей емес. !лбетте, бул 81м о2ан саба3лас бас3а да проблемаларды 
толы2ыра3 т6сини7 ушын адамзат 5мирини4 м1нисине азы кем аны3лы3 енгизип 5тейик. %мирди4 
м1ниси ту7ралы м1селе, адамны4 5мирдеги орны, роли, 81ттеки т12дири ту7ралы м1селе десек, 
б1лким, оншелли 31те болмас. А3ыры, бунда адамны4 не ушын жасап атыр2анлы2ына жу7ап изле7 
адамзат бин1 бол2аннан берли бар. Шамасы, усыннан да болар,, белгили француз философы Альбер 
Камю 5зини4 {Сизиф ту7ралы миф} атлы эссесинде философияда бир 2ана фундаменталлы33а ийе 
м1селе бар, ол 81м болса, 5мирди4 жаса72а турарлы2ы 81м турарсызлы2ы деген пикирди айтады. 
Оны4 устине, бундай сора7ды4 3ойылы7ыны4 5зи 5мирди4 м1нисини4 барлы2ына г6манны4 
гу7асы. Себеби сырттан 3ара2анда реаль 5мирде логика жо3тай. Избе-изликсиз, байланыссыз 
п1ршелени7 басым. 
№улласы, бул 3ыйын 81м 3урамалы м1селени шеши7ге байланыслы к5п к5з-3араслар характерли 
бол2ан 6ше7ин б5лип к5рсети7 м6мкин` 5мирди4 м1ниси о баста а3 5мир менен, жаса7 
менен тере4 тамырлас3ан`., 5мирди4 м1ниси 5мирден тыс3арыда~ 5мирди4 м1ниси оны4 
субьектини4 5зи ар3алы 1мелге асырылады. (№ара4ыз` Философия Ростов на Дону qooo wei-weo с). 

---

221 
Бириншиси тиккелей диний, екиншиси д6ньяуийлас3ан диний идея2а негизленген, 
6шиншисинде 5мирди4 м1нисини4 1мелге асырылы7ы тек 2ана 81р бир адамны4 5зини4 
та4ла7ынан 81м еркинен 21резли. 
Бул 6ш к5з-3арасты4 81м 5злерине т1н арты3машылы3ларын, 81ттеки бирин-бири толы3тырып 
тур2ан рационаллы3 д1неге ийе екнелигин есап3а алы7 менен бирге, 6ше7инде де адамны4 
м1нисин тарийхый процести4 контексинде 3арап кокретлестири7 жеткиликсизле7дей туйылады.. 
*еш кимге сыр емес социаллы3 - философиялы3 ойды4 тарийхында тап антикалы3 д17ирден баслап 
адамны4 алдына 3ой2ан ма3сетинен шы33ан 8алда 5мир с6ри7ди4, жаса7ды4 м1нисин 
тийкарынан еки т6рли т6синдири7 к5бирек к5зге тасланады. Олар адамны4 меншикке ийелик ети7ин 
81м 5зин мудамы 1мелге асыры7 т1биятын тийкар етип алады. !лбетте бул еки установканы4 
бирде - бире7и ал2аш3ы ж1мийетке ту7ры келмейди. Ийелик ети7 установка-сыны4 бул ж1мийет 
ушын з1р6рсизлигини4 себеби сонда м6лкти4 ийеси индивид емес, община. Ал адам 5мирди4 
м1нисин 5з ойла7ыны4 обьекти етип, 5зин реализацияла7ы ушын, биринши гезекте, оны4 т5мен 
д1режеде болса да, тийкарынан физиологиялы3 талапларыны4 3анаатланы7ы 81м усы тийкарда ру7хый 
талаплары пайда болы7ы тийис. Бул бир. Екиншиден, {ийелик ети7} концепциясыны4 5зи жеке 
меншикти4 пайда болы7ы менен ж6зеге келеди. Деген менен ийе болы7ды4 5зи 81м 
проблемалы3 ситуациядан 3уры ала3ан емес. М1селенкиден, адамны4 ж1мийеттеги орны 81м 
роли м6ликке ийе болы7ыны4 д1режесинен тиккелей 21резли дейик. Бул жа2дай адам ушын 81мме 
н1рседен де з1р6рли. Ол ийеле7ши сыпатында 5зини4 статусын к5тери7ге ба2дарлан2ан 31леген 
имканияттан пайдаланы72а таяр турады. !детте бундай 5мирлик поэиция д6ньяуийлик 
гуманзм к5з-3арасынан да, диний к5з-3араслар д1режесинде де 3у7атланылмайды. 
Тойымсызлы33а, адамгершиликти4 шегарасынан шы2ы72а ба2дарлан2ан минез - 3улы3 сыпа-тында 
3аралады. Оны4 6стине адамны4 ийелигиндеги затларды4 к5плиги соншелли болып, оларды4 бара-
бара адамды ийелап кетпеслигине, а3ыбетинде адамны4 5зин жо2алты7ына алып келмеслигине ким 
кепиллик бере алады.?! 
Адамны4 5ндири7деги 81м тутыны7да2ы тойымсызлы2ыны4 а3ыбетилерин 81зирги глобаллы3 
проблемаларды4 бири - экологиялы3 да2дарыслар 81м тастыйы3лап отыр2ан жо3 па ?! 
Усылай де7ин десек те, адамны4 ийелик ети7и, м6ликке ийе болы72а 3уштарлы2ыны4 
тийкарында2ы социаллы3 тамырлар менен 3оса бул процессти4 биологиялы3 жа3тан 81м 
белгиленету2ынлы2ын ядтан шы2ар-ма7ымыз керек. А3ыры, ийелик ети7 о баста-а3 адамны4 5зин-
5зи са3ла7 инс-тинктинде потенциаллы33а ийе д1режеде орын ал2ан. Деген менен оларды4 б1рше 
тири ма3лу3лардан айырмашылы2ы сонда, ол 5зини4 п6ткил индивидуаллы4 5мири барысында родлы3, 
тарийхый 5мирини4 ма3сетлерине жетип 6лгере алмайды. Бул м1нисте адамды мудамы 1мелге 
асырылып тамамланбайту2ын 3убылыс десе болады. А3ыры, 5мир с6ри7ди4 жаса7ды4 5зи 5мир 
с6ри7, жаса7 ушын 3урал сыпатында хызмет етер екен, белгили бир ерисилген белес адамды толы3 
3анаатландыра алмайды. Мине усы 3анаатланы7сызлы3, 5зин толы3 1мелге асыра алма7шылы3 
адамны4 д5рети7шилик искерлигин 3оз2а7шы себеп болады. Сонлы3тан да адам 5зини4 
7азыйпасын, у3ып да2дыларын ра7ажландыры72а ба2дарлайды, тарийх3а, ж1мийетти4 прогрессине 
81м м1деният3а 5зини4 жеке 6лесин 3осы72а умтылады. *1ттеки ж1мийетлик м1пти4 жеке 
м1птен 6стинликке ийе болы7ы соншелли д1режеге 5ти7и м6мкин, адам 5зин 3урбан ети7ге 

---

222 
81м барады. Мине буларда жеке адамны4 5мирини4 м1ниси ж1мленген, бира3 бул процести 
адам, 1лбетте, ж1мийет ар3алы 1мелге асырады. Принципинде ж1мийетти4, п6ткил адамзатты4 
5мирини4 м1нисини4 1мелге асырылы7ы 81м усы та3ылетлес.
№улласы, бул соны а4латады адам биосоциаллы3 3убылыс сыпатында еки басламаны 81м ийелик 
ети7ди, 81м 5зин-5зи 1мелге асыры7ды 81м 5зинде ж1млейди Бира3 буны4 3айсысыны4 
6стинликке ийе болы7ы я оларды4 теппе-те4ликте 86ким с6ри7и адамны4 жеке адамлы3 
31сийетлери менен, 3орша2ан микро ортаны4, айтайы3, семья, коллективти4 2ана емес, ал е4 
алды менен адам жасап тур2ан ж1мийетлик д6зимни4 т1бияты менен, онда 86ким с6рип 
тур2ан моральлы3 нормалар менен ба8ала7 ориентациялары менен улы7ма м1дениятты4 д1режеси 
менен белгиленеди. Бул бир. Екиншиден, гейбир секталарды есап3а алма2анда диний к5з-
3арасларда 81м, д6ньяуий к5з-3арасларда сир1 адамны4 абсолют д1режеде жер бетиндеги 
ийгиликлерден 81м л1ззеттен 7аз кешип, аскетизмге берили7ин ша3ыры3, адамны4 5зини4 
{менин} умыты72а ба2дарла7ы сезилмейди. Егер м1селеге еле де сергегирек н1зер салса3, ийелик 
ети7 менен адамны4 5зин-5зи 1мелге асыры7ы арасында бири-менен бири сыйыспайту2ындай 
3арама 3арсылы3 81м жо3. №айтама, олар 5з-ара ты2ыз байланыслы. А3ыры, адам 5зини4 адамшылы3 
сапаларын нормаль д1режеде 1мелге асыры7ы ушын материаллы3 ийгиликлерди4 белгили б5легине ийе 
болы7ы керек. Ол тек а73атлы3 затлар, кийим- кеншек, отын 2ана емес, ал олар менпен 
т1мийинле7ге ба2дарлан2ан 5ндиристи4 3ураллары. Сондай-а3 бу2ан адамны4 31дир - 
3ымбатына м6н1сип материаллы3 ийгиликлерди тутыны7ды4 усыллары да киреди. Г1п сонда, адамны4 
5мирин м1ниси материаллы3 ийгиликлерден 7аз кеши7де емес, ал еки 5мирлик установканы4 
оптималь д1режеде ушласы7ында 81м усы тийкарда арты3машлы3 е4 жа3сы адамшылы3 31сийетлерди 
енгизи7ге ба2дарланы7да 2ана бул бойынша адам затларды о2ан табыны7ды4 предмети емес, ал 
5зине ж1рдемши сыпатында 2ана биледи. Себиби ол адамны4 7а3тын з1р6рли иске енгизи7ге , 
к6ш 2айратын д5рети7шилик ушын 6немле7ге, 81ттеки оны тез 3айта тикле7ге хызмет етеди. 
Бул, б6гинлигинде, базар экономикасы 3атнасларына 5ти7 д17ирин басынан кеширип атыр2ан 
постсоветлик ке4ислик ушын, соны4 ишинде, бий21рез елимиз ушын ж6д1 6йлесимли установка. 
Неге дегенде, базар экономикасына 5ти7ди4 5збек моделини4 бес принципи п6тинликте 
меншиклик 81м б5листири7ишилик 3атнаслар сферасынан келип шы2ату2ын 81мме а3ыбетлерге 
байланыслы ийелик ети7, хожейинлик 81м адамны4 5зин-5зи 1мелге асыры7 установкаларына 
негизди 5зинде ж1млеген. *1ттеки экономиканы4 сиясаттан 6стинлиги принципин б5лип алып 
3араса3 81м буны4 г67асы боламыз. 
Экономиканы4 сиясатландырылма7ы, идеолгиясызланы7ы бул меншикти4 81мме формаларын 
нызам тийкарында п1ра7ан 81рекет ети7ине м6мкинлик жарата отырып, бурын2ы А73ам тусында 
меншиктен жатлас3ан 1пи7айы мийнеткешти4 хожейинлик сезимин тиклейди. Буны биз б6гинлигинде 
реаль 5мирден, адамларды4 к6нделикли болмысынан, 1сиресе оларды4 мийнетке 3атнасынан, оны4 
н1тийжеси ушын м1пдарлы3тан 81м жу7апкершиликтен к5рип отырмыз. 
!лбетте, адамны4 5мирини4 м1ниси ту7ралы г1пти бул айтыл2анлар менен шекле7 3ыйын. 
Айтайы3 адамны4 не ушын, неге жасап атыр2анлы2ы ту7ралы м1селе адамда2ы ийелик ети7 менен 
5зин-5зи 1мелге асыры7ды4 5з-ара т1сириндеги 5зек м1селе. А73ат же7 ушын жасап 
атыр2анымызды я жаса7 ушын а73ат жеп атыр2анымызды, улы7ма адамша жаса7ды4 не екенлигин 

---

223 
аны3ла72а 3аратыл2ан 1пи7айы турмыслы3 сора7лар2а мудамы жу7аплар изленеди. Егер биз адамды 
орта2а биологиялы3 бейимлеси7 менен оны4 социаллы3 5згериске т6си7ини4 шегарасында 2ана 
т6сини7имизди да7ам ете берсек, онда бундай сора7лар2а 8еш 7а3ытта да жу7ап таба 
алмаймыз. Г1п тиккелей инсанны4 5мири, 5лими 81м м14гилиги 8а33ында м1селени4 5з-ара 
3атнасына тирелгенде барып изленистеги обьект ашымайры3 бола баслайды. 
Адамзат болмысыны4 фундаменталь 3арсылы3ларыны4 бири- бул оны4 биологиялы3 5лими менен 
социаллы3 факторлар2а 3атнаслы д1режеде 5лмеслиги болып табылады. Шынында да барлы3 тири 
ма4лу3атлардан адам-ны4 айырмашылы2ы сонда, ол 5зини4 5мир с6ри7ини4 5лим менен 
тамамланату2ынлы2ын биледи, 5лим 81м 5мир м1селесине байланыслы белгили 3атнаслар 31липлестире 
баслайды. Бул м1селе тек индивидуаллы3 сана да емес, ж1мийетлик сана да 81м, биринши гезекте, 
динде 81м философияда с17леленди. М1селе4киден е4 д1слебинде адамны4 5лиминен 3ор3ы7 
с5зими т17ир-а3 к6шли бол2ан болса, со4 ала диний пикирле7лер тийкарында 5лимни4 
м1жб6рийлиги адамларды4 ойла7 образына ениседи.
Философия тарийхында 5мир 81м 5лим м1селесине к5з-3арас бир 3ыйлы емес. Айырым улы 
философлар ушын бул м1селе 5зини4 жеке турмысы менен тиккелей саба3лас. М1селен, Сократты4 
5з 5лимине разылы2ы. Дурыс, бунда антикалы3 ойшыл ушын оны4 т1лийматы менен жеке 5мир 
с6ри7ини4 арасында2ы айырмашылы3ты4 жо3лы2ы бирден к5зге тасланады. Антикалы3 д17ирде 
философия еле били7ди4 айры3ша тара7ы, адамны4 бас3а талаплардан б5лек 1мелге асырылату2ын 
{к1сиби} сыпатында д1режеге жетпеген еди. *1ттеки Платон2а 81м Аристотельге шекем философ 
инсанны4 ойла7 искерлиги оны4 жеке адам сыпатында 31сийетлери менен турмыс 81м ойла7 образы 
менен с1йкес келип 2ана 3алмастан бул бирлик философ т1репинен к5терилген идеяларды4 
8а3ы3ыйлы2ыны4, 5мирше4лигини4 бирден-бир д1лийли сыпатында талап етилди де. 
Сократты4 идеялы3 принципи 5миринен арты3 санап, 5лимге разы бо-лы7ы оннан кейинги 
философиялы3 проблемаларды4 3ойылы7ы 81м шешили7и ушын 6лкен 18мийетке ийе болды. Платон 
5з устазыны4 бул 3арарында философты4 5мирин ке4 пейиллик пенен тамамла7 имканиятын 
к5реди. Оны4 пикиринше инсан эзотерик (ру78ый) ма3лу3 сыпатында ил18ий 31сийетке ийе. Бу2ан 
ериси7, 5зинен-5зи болмайды. Адам 5з 6стинде к5п исле7и, 5зин тастыйы3ла7ы 81м ил18ий 
д6нья ушын умтылы7ы лазым. А3ыры м1не7иятлы адамда 5лимнен 3ор3ы7 сезими болмайды. 
Ислам дининде 5мир 81м 5лим м1селеси ру78ты4 саплы2ы , мийнет ети7, билим алы7, 
сондай-а3 п6ткил 5мир бойы о д6ньяны яддан шы2армаслы3 д5герегинде 3аралады. Бул м1селе 
суфизмде, оны4 к5рнекли 71кили Жунайд, Абудулхоли3 ѐиждивоний, А8мед Яссауий, Нажмиддин 
Кубро 81м Ба7а8аддин На3шбанд т1лийматларында инсанны4 ил18ийлы3ты4 м1нисин били7ге 
умтылы7ы, 8адал мийнет ети7, бас3алар2а мийрим - ш1п11тли 3атнаста болы7ы менен 
байланстырылады. 
Европаны4 жа4а д17ир философиясында, сондай-а3 шы2ыс фило-софиясыны4 т1сири тийкарында 
5мир 81м 5лим м1селелерине 3атнасы рационаллы3 аспектте еки антропологиялы3 модельде 
к5ринис табады. Бириншиси т1бийий модель деген ат3а ийе болып, бул бойынша адам негизинен 
биология, физиология,психология илимлерини4 изертле7 обьекти, ал екиншисинде инсан 5зин 
1лемни4 орайы сыпатында а4ла2ан, 5з ерки 5зини4 3олында, 5ткени менен б6гингисин 81м 
ерте4гисин улы7маластыра билету2ын социаллы3 3убылыс сыпатында т6синдириледи. Батыс Европа 

---

224 
антропологиялы3 философиясында ХIХ 1сирди4 екнши ярымынан баслап 31липлескен {5мир 
философиясы}, экзистенциализм 8.т.б. 5з ишине 3амты2ан иррационаллы3 ба2дар 5лимди инсан 
болмысыны4 бирден бир моменти сыпатында 3арайды Экзистенциализмде 5мир мудамы 5лим 
менен шегаралы3 ситуацияда болады деп т6синдириледи. Ф. Нищени4 пикиринше, адамны4 5лими 
оны4 5миринен 81м 18мийетлирек. Солай екен, адамны4 5лим ту7ралы пикири, сезими адамны4 
5мирин м1нилирек етеди. 
Б6гинлигинде 
31нигелерди4 
к5рсети7инше 
философияда 
инсан 
проблемасы менен 
шу2ылланату2ын w0-e0 а2ым 81м ба2дар бар. Оларда инсан болмысына тийисли 81мме 
проблемалар, тийкарынан,81зирги цивилизациялы3 факторларды4 т1сирин т1н ал2ан 8алда 3аралады. 
Бул т1биий инсан моделин 5з ишине ал2ан социаллы3, м1не7ий инсан моделини4 ж6зеге 
келгенлигин, бул бойынша инсанны4 бий21рез ой-пикрини4 к6шейгенлиги а4латылады. Бул деген 
с5з, адамны4 к6н - к5риси жа3сы, турмыс г6зары ке4 бол2ан сайын 5лим бираз 317етерли 
к5рингени менен бунда инсанны4 м1не7иятыны4 д1режесини4 орны 81м роли айры3ша. 
М1не7иятты4 жо3арылы2ы, демек сананы4 искерлигин мийнетти 81м 3арым-3атнасты бас3ары7 
бойынша ба2дарламалар ислеп шы2ы7ы 81м оны 1мелге асыры7ы адам психикасыны4 мудамы 
активлиги 8.т.б. 5лим м1селесин 81р бир исанны4 5зини4 саналы а4ла7ына 81м шеши7ине 
имканият береди. Айтайы3, 5лим алдында адамны4 3оры3паслы2ы оны4 5лимди биолгиялы3 3убылыс 
сыпатында 2ана емес з1р6рлик сыпатында т6сини7и менен де байланыслы. Буны адам 3аншелли 
саналы т6рде т6сине берсин, б1рибир 5мир бул оны4 ту7ылы7ы 81м 5ли7и менен шегаралан2ан 
с1нелерди4 ишиндеги 3ыс3а 7а3ыт екенлиги ту7ралы ой менен 8еш 81м келисе алмайды. Бас3аша 
айт3анда, адам з1р6рли т6рде 5лмесликке ру7хыны4, ислерини4, 5зини4 поступокларыны4 
5лмеслик идеясына келеди. Буннан адамны4 5зини4 т12дирин социаллы3 18мийетлиликке ийе 
ма3сетлер менен ру78ый тиклени7 менен байланыстыры72а 81рекет ети7 пайда болады. Шынында 
да, адамзатты4 болмысы оны4 5зини4 ру78ына 81м 5лмеслигине исеним болма2анда п6ткиллей 
бийм1ни болар еди.
!лбетте изсиз жо3 бола алмайту2ын, жо3 бол2ысы келмейту2ын адамда бир емес, бирнеше 
м6мкиншиликлер болы7ы с5зсиз. М1селенкиден, дин бул бо-йынша ж6д1 3олайлы жолды усынады. 
%мирди4 м1ниси ту7ралы м1селеге бир 2ана жу7ап` Аллатаала2а хызмет ети7, ол жер бетиндеги
ислерине ылайы3 о д6ньядан орын береди. 
Та2ы бир м6мкинлик бар. Ол миннетли т6рде биринши м6мкинликти бийкарла7ды
ма3улламайды 81м реаль 5мирде адамны4 5зин адамлар2а жа3сылы33а 81м 1далат3а хызмет 
ети7ин 5з ишине алады. Бул жолларды4 3айсысын ямаса оларды4 ажыралып турату2ын бас3асын та4ла7ы 
бул тек адамны4 5зине 2ана байланыслы. Та4ла42ан жолды4 3ай-3айсысында да адам жа3сы ат 
3алдырар екен, бул оны4 екнши 5мирини4 5лмеслигини4 белгиси.
!лбетте, 5мир 81м м14гилик м1селелери адамзат ролины4 5мир с6ри7, жаса7 проблемасы 
менен тиккелей байланыслы. Себеби, адамзат, бул бизи4 жер бетиндеги м14гилигимизди4 тийкары, 
5тмиши ту7ралы ядта са3ла7шы,п6ткил адамзатлы3 басламаларды4 да7ам еттири7шиси. 
Солай екен, адам 5мирини4 м1нисини4 1мелге асырылы7ында адамзатты4 реаль бирлиги 
сыпатында роли, сондай-а3 жер бетинде жаса7шы адамларды4 5злерини4 о2ада з1р6рли 

---

225 
проблемаларын т6сини7де, 5тмишти ба8ала7да келисимге кели7ини4 жа2дайы 8.т.б м1селелер 
бойынша азы-кем аны3лы3 енгизи7ге ту7ра келеди. 
Егер адамзатты бирден-бир биологиялы3 т6р сыпатында т6синсек, оны4 социаллы3, айры3ша 
ру78ый аспекттеги бирлиги еле 31липлеси7 процессинде екенлигине итибар бери7имиз керек. А3ыры ол 
81р т6рли структуралы3 топар 81м бирликлерден турады. Олар` миллетлер, класслар, к1сибий, сиясий 
81м регионаллы3 топарлар, семьялар 8.т.б . Бул социаллы3 топарларды4 м1плери улы7малы33а да ийе, 
81р 3ыйлы да, 81ттеки 3арама -3арсылы3лы да болы7ы м6мкин.
Жеке адам к5п т6рли бирликлерге киреди. Усы себепли оны4 жеке 81м ж1мийетлик м1плери 
топарлы3 м1плер менен жанапайлас3ан. Оны4 6стине адамзат бул тутаслай ал2анда, 1лбетте 
абстракт т6синик емес, ал 81р 3ашан конкрет цивилизация 81м 81р т6рли цивилизацияларды4 
жыйындысы адамзатты4 бирлиги е4 з1р6рли себеплер менен белгиленген. Егер орайдан 3ашы7шы 
к6шлер орай2а умытылы7шы к6шлерге 3арата 6стинликти ийелесе, п6ткил адамзат3а, демек о2ан 
3урамында2ы топар 81м жеке адамлар2а шешилмей тур2ан глобаллы3 характердеги проблемалар 
317пи д5неди. М11слен, урыс, экологиялы3 апатшылы3, ден са7лы3ты, т1биятты, м1дениятты
са3ла7 8.т.б.
Адамларды4 планеталы3 бирлиги з1р6рли т6рде адамзатты4 социаллы3, ру78ый бирлигине алып 
келеди 81м бул оны4 са3ланып 3алы7ыны4 ш1рти болады. Деген менен бундай бирликке 3алай 
болмасын жети7ге умтылы7, тарийхтан белгили, жа3сылы33а алып келмейди. Социалистлик лагерьди4 
3ула2анын айпа2аннын 5зинде бурын2ы А73амны4 тар3ап кети7и 81м бир-ликти жасалма 
орнаты72а 81рекетти4 3ай2ылы 81рекетлери емес пе?! Соны4 ушын 81м бундай бирлик 
31липлеси7и ушын обьективликке 81м субьективликке ийе топарлар болы7ы керек. Олар` планетаны4 
81р 3ыйлы регионларында2ы хожалы3 - экономикалы3 байланысларды4 ке4ейи7и 81м беккемлени7и, 
экологиялы3 да2дарыс пенен бирликтеги г6рес, 3уралсызланы7 81м 1скерий 317ипти п1сейти7 
жолында2ы сиясий бирликти4 5сии7и ~ халы3 аралы3 3ылмыс пенен г6ресте бирлеси7ди4 к6шейи7и, 
5мирдеги бас3а областьларда2ы ерисилген бирликке 317ип ту7дырату2ын идеологиялы3 конфликтлерди4 
317пи~ м1дений контактларды4 ке4ейи7и. 
Бирликли адамзатты4 субьектив ядросыны4 тийкар2ы принципи улы7ма адамзатлы3 м1плерди4 
топарлы3 (класслы3 миллий) м1плерден 6стинликке ийе болы7ы, ал оны4 реализацияланы7да2ы бас 
формасы-диалог. Демек улы7ма адамзатлы3 м1плер жеке топар, жеке адамлар м1плерини4 
6стинен абсолют д1режеде абсолют 6стинликке ийе дегенди а4латпайды, ал конструктив диалог ол 
шын м1нисинде 5з-ара т6синиси7ге, бас3а ойла7шыны 86рметле7ге бас3а к5з-3арасты 
86рметле7ге 3аратылады. 
!лбетте диалогта2ы бирлик конпромисске келмейту2ын г6рестен жо3ары. Деген менен ол 81р 
бир к5з 3арасты4 позицияны4 бас3а к5з-3арас3а биротала араласып кеткенлигин а4латпайды. 
Улы7ма адамзатлы3 м1плер бул америкалы3 россиялы3, я немецли3 м1плерди4 абсолютлиги 
емес, ол сондай умтылы7лар, саналы 3ойыл2ан ма3сетлер, олар бирликли адамзат3а алып барады. Ал 5з 
гезегинди 81р 3айсысыны4 5зини4 п6тинлиги са3лан2ан поли-фониялы3 оркестрге бара-бар. Бул 
диалог3а 3атнасы7ышыны4 81р бирини4 уникаллы2ын есап3а алы7 31леген социаллы3 топар2а, 
31леген жеке адам2а тийисли, Ол 81м болса, 5зин бу2ан 3арама-3арсы 3ойма2ан жа2дай да 
болады. Оны4 6стине адамзатты, 5зи4ди, хал3ы4ды, конкрет адамды с6ймей, с6йе алмайса4. 

---

226 
Бас3а халы3ларды4 ар-намысын абыройын ая33а басату2ын миллетшилик 81м расизм идеялары 
улы7ма адамзатлы3 идеясы менен сыйыспайды. Тап сол сыя3лы 3ылмыскер ж1мийет 5зин-5зи 
еркинликке шы2ара алмайды. Адамзат бирлигин4 тийкарында жатыр2ан гуманизм мудамы кешире 
били7ди а4латпайды. Жаманлы33а адамгершиликли 3атнас адам-гершилик емес д1 ЁЁЁ. !лбетте адам 
81м адамзатты4 5з-ара 3атнасы м1селе-синдеги тийкар2ы параметрлерди4 та2ы да конкретлеси7и 
ж1мийет пенен жеке адамны4 ара 3атнасына байланыслы м1селелерди 3ара7 менен байланыслы. Олар 
тийкарынан индивид, индивидуаллы3, жеке адамны4 еркинлиги, жеке адам 81м демократия, тарийхый 
ра7ажланы7ды жеке адамны4 роли . 
Адамзат ж1мийети индивидуаллы33а ийе адамлардан тарийхый процестти4 тири 81м актив 
агентлеринен турады. Адамды индивидуаллы3 3убылыс сыпатында минезле7 ушын философияда бир 3анша 
терминлер 3олланылады. {Индивид} {индивидуаллы3} 81м {жеке адам} оларды4 е4 18мийетлеринен 
есапланады. {Индивид} т6синиги 1детте адамзат ролыны4 31леген бир жеке 71килин а4латы7 ушын 
3олланылады. (Ешимбетов индивид сыпатында адам). Социаллы3 - философиялы3 аспектте бул т6синикте 
м1лим социаллы3 п6тин-ликти4, айтайы3, тарихый ра7ажланы7ды4 белгили бир бас3ышында2ы 
ж1мийетти4 я топарды4 71кили с17леленеди. Бир индивид 81р 3ашан бире7 2ана, екиншисин 
8еш 81м 3айталамайды. Адамларды4 индивидлер сыпатында айырмашылы2ы бул тек олар кирету2ын 
ж1мийетлик топарларды4 айырмашылы2ы менен 2ана емес, ал бул топарларды4 белгилерини4 оны4 
81р 3ыйлы 71киллеринде 3алайынша толы3 81м типлик д1режеде с17лелени7и менен байланыслы. Усы 
т6синик ар3алы 81р бир жеке адамны4 социаллы3 ш1риятлы3 шараятлардан 21резлилиги аны3ланады. 
Бас3аша айт3анда, адамды жеке адам сыпатында 31липлестирген оны4 социаллы3 жа2дайы, 
ж1мийетлик 5ндириске ениси7ини4 характери, 5з топарыны4 материаллы3 м1плери 8.т.б. 
конкретлестиреди. 
Индивид - тарийхый 3убылыс. Социаллы3 3атнасларды4 продукты. Демек адам ту7ылып 
31липлескен д17ирден баслап 5зи тийисли бол2ан барлы3 социаллы3 топарларды4 социаллы3-
экономикалы3 81м м1дений ра7ажланы7ыны4 д1режесине дейинги аралы3та2ы 81мме факторлар 
оны4 индивидуаллы3 31сийетлерин белгилейди. Айтайы3, ал2аш3ы общиналы3 ж1мийет тусында 81р бир 
индивидди4 барлы3 итияжлары, еркинлиги ру7лы3 ж1м11т пенен шекленген. Бул бойынша адам тек 
м1лим ж1мийетти4 шараят 81м имканиятларынан шы33ан 8алда 2ана ой ж6ргизип, 81рекет 
етип 3ой-мастан, к5п 2ана у3ыпларыны4, да2дыларыны4 жетили7ине де ж1мийетлик ра7ажланы7 
барысында ерискенлигин а4лайды. 
Индивидти4 ж1мийетлик 3атнасларды4 продукты болы7ы онда2ы индивидуаллы3ты бийкарламайды. 
Адамны4 искерлигини4 д1слепки белгиле7ши обьектив факторлар2а 3арата еркинлиги 81м 5з иси 
ушын жу7ап-кершилиги ж1мийет алдында 5зинше 31дир - 3ымбат3а 81м ийе болы7ы индивидуаллы3 
81м жеке адам т6синиклеринде ашылады. 
Адам ж1мийетлик 3атнасларды4 продукты 2ана емес субьекти де. Егер адамны4 ж1мийетлик 
3атнасларды4 продукты екенлиги к5бинше индивид т6синигин аны3ла72а 3аратылса, ал субьекти болы7ы 
{индивидуаллы3} {жеке адам} т6синиклерин ашы72а 3аратылады. Сол себепли {индивидуаллы3} 81м 
{жеке адам} т6синиклери бир-бирине жа3ын. Дурыс, жеке адамды минез-легенде {к6шли}, 
{ша33ан}, {бий21рез адам} деймиз. Индивидуаллы3та к5бинше адамны4 бас3алардан 
5зиншелиги, жеке адамда оны4 21резсизлиги, 5з бетиншелиги, ойында2ысын 5з к6ши менен иске 

---

227 
асырату2ынлы2ы есап3а алынады. Адам онда2ы айры3ша жеке 3айталанбайту2ын 31сийетлерди4 
болы7ына байланыслы индивидуаллы3 бола алады.
Солай етип, индивидуаллы3 бул м1лим индивидке 2ана тийисли белгилерди4 жыйындысын а4латату2ын 
81м оны бас3алардан ажыратату2ын т6синик. Бул 81р бир жеке адамны4 биологиялы3 81м 
психикалы3 структурасында2ы 3айталанбайту2ын п6тинлик. Ол ж6д1 ж1мленген т6рде адамны4 
5зин-5зи танып били7инде, оны4 {менинде} к5ринис табады. Индивидуаллы3 индивид пенен ортаны4 
к5п санлы 5з-ара т1сирини4 3урамалы н1тийжеси, бул 5з-ара т1сир н1силлик механизмде 
с17леленип, индивидуаллы3 5мирде иске асады. Г1п сонда, индивидуаллы3та инсанны4 81м ишки 
81м сырт3ы т1кирарланбайту2ын 31сийетлери ж1мленген болады. !лбетте бул 31сийетлерди4 жыйындысы 
орташа адам 31сийетлеринен 81р 3ашан арты3 болады. Буны адамда тарийхты4 мысалында 
к5рсети7 м6мкин. Айтайы3 %збекстанда XIX-XVI 1сирлерде жасап, д5рети7шилик пенен 
шу2ыллан2ан ойшылларды4 социал-гуманитар, т1бияттаны7 илимлери тара7ында, дин бойынша, 
искусствода2ы оларды4 жа4алы3лары тек 5з д17ири ушын 2ана емес 81м айры3ша Европа ой 
пикирини4 ра7ажланы7ы ушын, олар с5з жо3, д1ректи4 бири болды. !лбетте бул ойшылларды4 
индивидуаллы2ын 3алай болса солай т1биятты4 3убылысы сыпатында т6синдири7 менен шеклени7 
нату7ры болар еди. Араб ислам халийфатлы2ы, саманийлер, 21зн17ийлер, хорезмшахлар, 1сиресе 
темурийлер д17иринде орайлас3ан м1млекетшилик, экономикалы3, м1дений ра7ажланы7да2ы 
ба2дарланы7 81м бас3алар ойшылларды4 д6нья2а кели7ине имканият жаратты. Ал олар болса, 5з 
гезегинде, индивидуаллы3 имканиятларды4 3аншелли 18мийетке ийе екенлигин тастыйы3лады. !лбетте 
индивидуаллы3 адамны4 81р 3ыйлы у3ып3а ийелигин 2ана емес ал оларды4 белгили д1режеде 
п6тинлигин, тутаслы2ын 81м а4латады. Бу2ан мысал сыпатында арна7лы 1дебиятларда, 1детте ХIХ 
1сир европалы3 эстетикалы3 ойында орны айры3ша И.В.Гете Ф.Шлегель, Новалис 81м 
Шлейермахерди4 пикирлери айтылады. Бул ойшыллар к5ркем д5рети7шиликти 3арай отырып, адамны4 
у3ыпларын гармониялы3 к5п т6р-лилиги конкрет индивидти екиншисинен ажыратату2ын бирден-бир 
у3ыпты4, талантты4 толы3 1мелге асырылы7ы менен ерисилету2ынлы2ын айт3ан еди.
Адамны4 5зин-5зи иске асыры7 процесси п6ткиллей еркин 3убылыс. Адамны4 бир н1рсеге 
у3ыбы бул бир со4ынан планлы т6рде 1мелге асыралату2ын адамны4 роли де емес, 7азыйпасы да 
емес. Адамны4 ы3ласы, ерки адамды генийге кесент берме7ге ба2дарланы7ы тийис. Сонда у3ыпты4 
5зи к5ринеди. Бар к6ш жумсал2ан ма3сетли ис д5рети7шилик ушын ж6д1 керек, бира3 тек оны4 
5зи 3анаатландырарлы3тай д5рети7шини4 жары33а шы2ара алмайды. Д5рети7шиликти4 азабы тек 
ил8ам, 3181р, ашы7 моментин таярлайды. Ал шебер адам ылайды 3алай болса солай илейди, бира3 
оны ойан2ан у3ып д5ретеди. Тап усылайынша 5зини4 сазлан2анлы2ына, т1бий2ыйлы2ына, 
еркинлигине ийе шы2армаса пайда болады. 
Адамны4 5зини4 индивидуаллы3 п6тинлиги 81м бас3аша бола алмайды.. Бул п6тинлик болы7ы 
ушын к5п т6рлик ма3сетке ба2дарлан2ан к6ш жумса7 керек болады. Бира3 индивидуаллы3ты 
болдырпайту2ын олар емес, оларды4 5злери 3урылады, аны2ыра2ы у3ыпты4 жумыс пенен жаратыл2ан, 
топыра3та2ы у3ыпты4 д1нинен 5сип шы2ады. 
Гете 81м романтиклерди4 ба3ла7лары, шамасы, индивидуаллы3ты3 ашы3 айдын сыпатламасын 
к5рсетти. Бул сыпатлама индивидуаллы3 т6синигин ашады. Бира3 олар соны к5рсетти, т6синик бул еле 
п6ткил адам активлигин 3амтый алмайды. Олар индивидуаллы3 писип шы2ату2ын, гармонияласату2ын 

---

228 
бул активликти4 бас3а структурасын к5рсетти. Г1п жеке адамлы3 структура ту7ралы болып отыр. Жеке 
адамлы3 структураны4 тийкар2ы минезлемелери алдын-ала ойла2анлы3, ма3сетке му7апы3 
ба2дарланы7 глобаллы3 болады.
Егер индивидуаллы3 т6синиги адамны4 искерлигин 5зиншелик 81м 3айталанба7шылы3, к5п 
т1реплилик 81м гармониялы3, т1бийийлы3 81м еркинликти а4латса жеке адам т6синиги онда2ы 
саналы-жигерли басламаны а4латады. 
Индивид 3аншелли 5зини4 минез - 3ул3ыны4 мотивлерин аны2ыра3 саналы т6рде билсе, оны 
бирден-бир 5мирлик моментке ба2ындырып 3ата4ыра3 3ада2алай алса, жеке адам атаны7 8у3ы3ына 
ийе болады. Бул деген с5з, е4 алды менен, жеке адам т6синигинде оны4 ж1мийеттеги тут3ан орны 
81м орынлайту2ын 7азыйпалары н1зерде тутылады. Бира3 г1п бул ат3арылату2ын роль 7азыйпаларды4 
к5п т6рлилигинде емес, ал индивид т1репинен 5зини4 ролин спецификалы3 т6сини7де, о2ан ишки 
3атнаста, оны еркин 81м м1пдарлы3 пенен (я керисинше, илажсыз 81м формал т6рде) орын-
ла7да. Айтайы3 адам индивидуаллы3 сыпатында 5нимли ис 81рекелеринде к5рсете алы7 у3ыбына ийе. 
Ал бул процессти4 бир т1репи м1селенкиден, батырлы3 я д5рети7шилик табыс екенлиги демек 
поступлы3 (3ылы3лы3) т1репи органикалы3 предметлик ж6зеге асы7 д1режесинде 2ана болады. Жеке 
адам ту7ралы айт3анда 81р 3ашан оны4 3ылы3лары н1зерде тутылады. М1селен, жеке адамны4 
мийнетте жетискенликлери, ашы7лары, д5рети7шилик табыслары 81р 3ашан поступоклар сыпатында, 
демек алдын - ала нийетленген еркин минез - 3улы3 сыпатында т6синдиреледи. 
Жеке адам бул 5мирлик 7а3ыяларды4 избе-излигини4 басла7шысы. М.М.Бахтин 31демни4 
субьекти деп атайды. Жеке адамны4 31дир-3ымбаты о2ан к5бирек с1ти т6скени менен емес, ал 
5зини4 жу7апкершилигине нени ал2аны менен байланыслы.
Жеке адам болы7 3ыйын 81м жу7апкершиликли ис. А3ыры ж6д1 1пи7айы рольди ат3ары7ды4 5зи 
адам2а 3аншелли 7азыйпаны ж6клейди?! 
Жеке адамны4 болмысы тынымсыз к6ш - 2айратты жумса7 менен байланыслы. Соны4 менен 
бирге жеке адам болма7 ж6д1 же4ил емес. Неге дегенде, 5з бетинше шешимнен 81м 
жу7апкершиликтен бас тарты7 адамны4 5зини4 жеке адам сыпатында т5менлигин мойынла7 
менен 81р 3ашан {2ам3орлы3та2ы} 5мир с6ри7ге, буйры3пазлы3-бюрократиялы3 3ада2ала72а 
мудамы келиси7 менен бара-бар. 
Усы себепли 81м к5п жа2дайда саналы-жигерли басламаны4 ис 81м минез-3улы3та2ы 
жетиспе7шилиги буйры3пазлы3 - административ бас3ары7-ды4 барлы3 317иплерине ийе болды. Бундай 
жетиспе7шиликке ийе индивид, с5з жо3, 8айярлы33а, 5зинше 1рманшыллы33а, ипохандрия2а 5зин 
урады. 
№улласы, жеке адамны4 31липлеси7ини4 басламасы 81р 3ашан 5з ис 81рекетин, ойла7 
образын, 5зини4 ишки да7ысын ты4лап били7и менен байланыслы. Бул бойынша И.Кантты4 {5зин-
5зи т1ртипке салы7}, {5зине 5зи ийелик ети7} {5зине 5зи хожейинлик 3ылы7 у3ыбы}, {5зи4изге 
5зи4из хожейинли3 етип били4из} фразалары оны4 этикалы3 с5злигини4 тийкар2ы т6синиклерине киреди. 
!сиресе оны4 {автономия} т6синиги 6лкен м1ниге ийе. {Автономия} 1детте еки т6рли 
м1ниге ийе` бириншиден, ол екинши бир н1рсеге байланыслы 21резсизликти а4латса, екиншден, 
автономия бул с5збе-с5з 5з нызамлылы2ы дегенди а4латып, 5зин-5зи бас3ары7 болып 
есапланады.

---

229 
Этикалы3 традицияларда, 1сиресе Кантты4 5зини4 мийнетлеринде автономия т6синиги 
максиманы4 ерикли т6рде принципке айналы7ын а4латады. Бас3аша айт3анда, минез - 3улы3ты 
белгили 31десин (Кант бойынша {3ылы3ты4 максимасын}) адам 5зине м14гиге береди. Демек 
адам оны 5зини4 5згеристеги тилек, талап, 817есинен, бейимле7 м6мкин бол2ан 5ткинши 
ш1риятлардан жо3ары 3ояды.. Принциплер 81мме шараятларда да 81ттекки оларды иске асыры7 
5лим жазасына буйырылса да орынлана береди. Себеби бул принциплер адамны4 ишки нызамы ол 
бас3а к5рсетпеге, диктат3а 3арсы. Енди 3андай 31дени адам 5зини4 принципине айналдырады 
дегенде олар 1лбетте 2алабалы3 нызамлыллы3 нормасы болату2ынлы2ы айтады. {Поступай так, что бы 
максима твоего поведения во всякое время могла бы быть и нормой всеобшего 
законодательства}. (№ара4ыз` И.Кант. Соч.Т.) 
Бул 81мме д17ирлер ушын тийисли улы7ма 18мийетке ийе нормаларды4, роды болып 
табылату2ын {5тирик с5йлеме} , {зорлама} {урлама} 8.т.б 1деп-икрамлы3ты4 1пи7айы талаплары. 
Булар адамны4 тиккелей 5зини4 минез - 3ул3ыны4 с5зсиз императивине айналы7ы тийис. Мине усы 
1деп-икрамлы3 б1рше индивидти4 жеке адам сыпатында 21резсизлиги тастыйы3ланы7ы м6мкин, 
оны4 5з 6стинен 86ким с6ри7, 5зини4 5мирин саналы т6рде танып билген мийраслан2ан избе-из 
81рекет деп т6сини7 м6мкин. 
!лбетте улы7ма Кант т1лийматында2ы 3арама-3арсылы3лы моментлерди4 барлы2ын мойынла7 
менен бирге 81м олар2а то3тап отырмастан Кантты4 улы7ма адамзатлы3 ба2дарда 3аншалы3 
дурыс пикирлегенин атап 5ти7имиз керек. Бул принциплер бизи4 д17иримизде, б1лким, оны4 
жаса2ан д17ирине 3ара2анда 81м 18мийетлирек. Ж1мийетти биротала бийкарла7 тийкарында я 
улы7ма мораллы3 д1режеде оннан 21резсиз бола алмайса4ЁЁЁ Зорлы3лы, бассыны7шылы33а 
тийкарлан2ан шеклени7лерден еркин болы7 тек 2ана 1деп-икрамлы3 шеклени7 есабынан 1мелге 
асырылады. Принципке ийе адам 2ана 21резсиз ма3сетке му7апы3 ис - 81рекетке у3ыплы. 
ѐ1резсиз ма3сетке му7апы3 ис - 81рекет тийкарында 2ана 8а3ый3ый тура3лы 5мирлик стратегия 
болы7ы м6мкин. Индивидуаллы3 21резлиликке, жеке адамны4 п6тинлигине, тутас-лы2ына 
жу7апкерсизликтен принципсизликтен жат н1рсе жо3. Буны адамзат тарийхында2ы к5п 2ана 3ыйын 
ж6д1 81м а7ыр жа2дайлар д1лийллейди. М1селен, екинши жер ж6злик урыс тусында2ы фашистлерди4 
концлагер-лериндеги {адам2а эспериментлер} ту7ралы дереклерде оны4 принципине беккемлиги, 
демек улы7ма адамзатлы3 талаплар2а белгили к6нделикли 5мирде оншелли к5зге таслана 
бермейту2ын 81м экстремаль ситуацияда ж6зеге келету2ын 8а3ый3атлы3ты - 3айсарлы3ты к5рсетеди. 
*1ттеки, изертле7лер соны к5рсетеди, адамны4 шийрин жанынан 7аз кеши7ге бас байла7ыны4 
алдында адам2а 8еш н1рсени4 81м к5зге к5ринбейту2ыны 5зин миннетли сезбейту2ыны 
момент болады екен. 
№улласы, адамны4 5мирше4лиги оны4 5мирге 3уштарлы2ына байланыслы мудамы жеке адам 
сыпатында к6ш салы7ы менен байланыслы. Бул к6ш салы7 улы7ма адамзатлы3 1деп-икрамлы3 
нормалар2а ба2ыны7 81м оларды4 м1нисин аны3ла72а умтылы7 болып табылады.
Солай етип индивид индивидуаллы3 81м жеке адам т6синиклерине айры3ша , бир-бирине 5тлесип 
кетету2ындай минезлеме бергенимиз бенен, реаль тарийхый процессте олар 5з-ара байланыс3ан 
бирликке ийе. Айтайы3, индивидлерди4 ж1мийеттеги к5п т6рлилиги индивидуаллы3 81м жеке адамны4 
ра7ажланы7ы ушын имканият алады. Усы себепли жеке адам 81м индивидуаллы3ты4 31липлеси7и 5з-

---

230 
ара белгиленген 3убылыс. Деген менен бул м1селелерди4 еле де конкретлеси7и з1р6рлик 81м 
еркинликти4 жеке адамны4 искерлигиндеги ара - 3атнасыны4 жа2дайы менен байланыслы. Егер 
адамлар еркинликке ийе болмаса, онда оларды4 5з минез - 3ул3ы, ис - 81рекети ушын 
жу7апкершилиги ту7ралы м1селе м1нисин жо2алтады. Оны4 6стине 81зирги д17ирде п6ткил 
адамзатты4 д6ньяны 5згерти7ге, 3айта 3уры72а к5п 2ана факторлар2а байланысы к6шейген 
пайытында ж6д1 з1р6рли. 
Белгили, философия тарийхында бул м1селе тийкар 81м 5мир с6ри7, жаса7ды4 3айсысыны4 
бириншилигин ма3улла7 менен байланыслы. Еркинликти тек эманация, з1р6рликти4 оннан тосын 
а7ыт3ы7ларына ийе конкрет с17лелени7 деп 3ара7 эссенциалистлик, демек тийкарлы3, ал еркинликти 
адамзат 5мирини4 биринши реаллы2ы деп 3арап, з1р6рликти, абстракт т6синик деп 3ара7ды 
экзистенциалистлик, демек 5мир с6ри7лик, жаса7 к5з-3арасы сыпатында 3ара7 болды. 
*а3ый3атына келсек, адамларды4 81мме ойлары, 3ылы3лары ис - 81рекет-лери себеплилик пенен 
ш1ртленген. Дурыс, бул бойынша оларды4 искерлиги тек сырт3ы ш1риятлар менен ба2дарланып 
3алмастан ал ишки тилек, нийетлер ар3алы 81м бас3арылады. Сондай-а3 адам бир 2ана т1сир 
ети7лерге ойша 81р т6рли реакция жаса7ы м6мкин. Бундай себеплер адам т1репинен те4дей 
емес а3ыбет болдырады. Себеби олар 81р 3ыйлы адамларды4 ишки д6ньясында 5зинши ийелейди, 
т6синдирледи, 5злестириледи.
Адамлар к6нделикли 5мирде тарийхый з1р6рликти4 т6рли - т6рли к5ринислерине, м1селен, 
5мир с6ри7ди4, жаса7ды4, социаллы3 эконо-микалы3, м1дений 8.т.б. ш1риятларына дус келип 
отырды. Бул обьектив ш1риятларды адамлар 3алай болса солай та4лап алы7 имканиятына ийе емес, 
81ттеки усы ш1риятлардан келип шы33ан 8алда 2ана 5з искерлигин 1мелге асыра алады. Соны4 
менен бирге з1р6рлик нызамларыны4 иске асы7ы 81р бир конкрет жа2дайда автоматлас3ан 
характерге ийе емес. Ал 6лкен 3убылыслар масштабында 81м оларды4 ра7ажланы7ыны4 6зликлилиги 
менен 6злик-сизлигин ара 3атнасы2ында 1мелге асады. Оны4 6стине адамлар 5злерини4 
искерлигини4 ма3сетин белгиле7ге 1де7ир-а3 еркинликке ийе. Неге дегенде, 81р бир тарийхый 
моментте ра7ажланы7ды4 бир неше реаль м6мкин-шиликлери болады. *1ттеки а3ыл2а сыйымлы 
альтернатива жо3 бол2ан да 81м адамлар 5злерине жа3пайту2ын 3убылысларды ысырып 3ойып, 5злерине 
жа2ату2ынларын 2ана жа3ынлаты7ды тезлете алады. Сондай-а3 адамлар 5злерини4 алдына 3ой2ан 
ма3сетлерине жети7де 3уралларды та4лап алы7 бойынша да ана7 я мына7 д1режеде еркинликке ийе. 
Еркинлик, демек абсолют характерге ийе емес, ал 5мирге 81рекетлерди4 белгили ма3сет 81м 
планларын та4ла7 ар3алы м6мкинликти 1мелге асыры7 сыпатында болады. Буннан жу7ма3 сол` 
адамлар 5злерини4 реаль м6мкиншиликлерин саналы т6рде билген сайын, алдына 3ой2ан 
ма3сетлерине жети7 ушын оларда 3ураллар к5п бол2ан сайын ж1мийетлик ра7ажланы7ды4 3олайлы 
тенденцияларынан пайдаланы7 имканиятларына ийе болып, 3олайсызларына 3арсы тура алы72а 
имканиятына ийе бол2ан сайын еркинлик к5бирек деген с5з. 
Соны 81м н1зерде туты7ымыз керек, реаль 5мирде еркинлик з1р6рликти та4ла7 еркинлигини4 
6зликсизлике ийе шынжыры т6ринде 3атнасады. Ол бурын адамлар т1репинен 1мелге асырыл2ан 81м 
ж1мийетти оны4 усы 81зирги 8алатына алып келген 5з гезегинде з1р6рлик 81м обьектив 
шараятлар сыпатында еркинликте 3атнасады 81м 5мирге адамларды4 еркин искерлиги ар3алы ениседи. 
Бул деген с5з, тарийхый детерменизм адамларды4 ж1мийетлик искерлигиндеги та4ла7 еркинлигин 

---

231 
бийкарламайды, 3айтама болы7ын талап етеди 81м оны4 н1тийжеси сыпатында 5з ишине алады. 
Буннан жу7ма3` еркин саналы искерлик адамны4 родлы3 белгиси, оны 8ай7анлардан ажыратып турады, 
ал еркинликти4 5зи тарийхый ра7ажланы7ды4 продукты. Ж1мийетлик ра7ажланы7ды4 3урамалы, 3ыйын, 
3арсылы3лы жа2дайларына 3арамастан ол тутаслай ал2анда, тийкарынан жеке адамны4 еркинлигин 
шегарасыны4 ке4ейи7и 81м бул адамзатты4 социаллы3 шеклени7инен азат болы7 тенденциясына 
ийе.
Буларды4 81ммеси де, е4 алды менен, еркинлик пенен з1р6рликти п6ткил-лей 3арама-3арсы, 
бирин-бири сыйдырмайту2ын сыпатында 3ара7ды4 надурыслы2ын тастыйы3лайды. Соны4 менен бирге, 
еркинликти4, 8а3ый-3атында да, танып билинген з1р6рлик екенлиги д1лийлленеди.. Та4ла7 еркин-лиги, 
улы7ма адамзат еркинлигини4 к5леми ж1мийетлик прогрессти4 5лшеми болы7 имканиятына ийе. 
Бул деген с5з, ж1мийетлик прогрести4 темпи адамлар 5з искерлиги процессинде ийе бол2ан 
тиккелей еркинликти4 д1режесинен 21резли. Та4ла7 еркинлигини4 ж1мийетлик прогрестеги орайлы3 
орынды ийеле7и гейбир д1реклерде биологиялы3 та4ла7ды4 (биологический отбор) биологиялы3 
эволюцияда2ы орны 81м роли менен салыстырылады. (№ара4ыз` Основы философии II-т, М, qoio, tyt-
б). Шынын да, егер м1селеге сергегирек 3атнас жасаса3, буны4 жаны бар. Бириншиден, та4ла7 
еркинлиги ж1мийетти4 ж1мийеттеги ал биологиялы3 та4ла7 тири т1биятта2ы 6зликсиз ра7ажланы7ды4 
тийкар2ы 81рекетке келити7ши факторы ролин ат3ары7 имканиятына ийе. Дурыс, т1бийий та4ла7да 
биологиялы3 индивид эволюция нызамыны4 3орша2ан орта2а бейимлескени организмлерди4 
са3ланып 3алы-7ы, ал социаллы3 та4ла7да социаллы3 индивид, жеке адам ж1мийетлик процессти4 
субьекти болады. Бул деген с5з, ол п6ткил адамзат баласы д5реткен материаллы3 81м ру7хый 
м1дениятты 3абыллайды. Т1бийий та4ла7 процессинде индивидлерди4 арты3машлы2ы оларды4 
тиккелей урпа3ларына н1силлик д1режеде берилди. Ал та4ла7 еркинлигини4 ар3асында жеке 
индивидлерди4 оларды4 искерлигини4 81р 3ыйлы сфераларында2ы жетискен-ликлери -билимлерди4 топланы7ы 
ойлап табы7лар, практикалы3 т1жирийбе, 1деп-икрамлы3 81м ру7хый ба8алы3лар оларды били7 
имканиятына ийе 81мме адамлар т1репинен 3абыл етили7и м6мкин. Бул шараятлар ж1мийетлик 
прогрести4 биологиялы3 эволюция типи менен салыстыр2анда ж6д1 тезлени7ини4 тийкарында жатыр 
. Жеке адамны4 еркинлигини4 5си7 д1режеси менен оны4 адамзатты4 материаллы3 81м ру7хый 
м1дениятты4 жетискенликлерине ениси7ини4 же4иллеси7и менен тарийхты4 ал2а 3арай 
ра7ажланы7ыны4 тезлени7и болады. Сол себепли ке4 социаллы3 диапозонда-халы3ларды4 та4ла7 
еркинлигинен баслап жеке адамны4 профессионаллы3 81м бас3а да искерликлерин та4ла7ына дейинги 
аралы3та 5злерин4 у3ыпларын ашы72а имканият жараты7ы буларды4 81ммесини4 тарийхты 
81рекетке келтири7ши к6ши болады. 
*1р бир та4ла7 саналы т6рде 1мелге асар екен, жеке адам, 1лбетте, бар 
м6мкиншиликлерди4 бире7ин ма3уллап 3ал2анларынан 7аз кеши7и т11жип емес. Сондай-а3 
адам та4лап ал2ан м6мкинлик оны4 буннан со42ы та4лап ал2ан искерлигин шеклеме7и ушын 
18мийетли 31дени басшылы33а алады` 81р 3ашан еркин та4ла7 болдыра отырып, ендиги 
та4ла7ларды4 перспективасы тарылма7ы, ал керисинше ке4ейип, адам2а 5зини4 профессионаллы3 
1деп-икрамлы3 81м интелектуаллы3 потенциалларын ж6зеге шы2ары72а имканият бери7и ушын 
умтылы7 керек. Буларды4 81ммеси де соны тастыйы3лайды, 81р бир конкрет тарийхый д17ирде 

---

232 
адамлар ийе бол2ан еркинликти4 д1режеси бир емес, бир неше фактор 81м себеплерден 21резли. 
Соларды4 бири, ж1мийетти4 демократиялы3 д1режеси. 
Адамзат тарийхынан белгили, адамны4 жеке адам сыпатында 31липлеси7ини4 сапалы3 
5згешеликлери оны4 5зи жасап атыр2ан ж1мийетти4 соцаллы3 3атнасларына ийелик ети7ини4, демек 
оларды тиккелей 5з искерлигини4 обьекти ети7ини4 д1режеси менен байланыслы. Бул 1зел бастан-а3 
ж1мийетти4 3алай уйымлас3анлы2ына, онда2ы сиясий 81кимиятты4 бас3а 81кимиятлар менен
5з-ара 3атнасына, 8у3ы3ый системаларды4 реаль 5мирдеги 1мелге асы7ы менен 8.т.б. тиккелей 
ушласады.
Демократия, бул, цивилизациялы3 3убылыс сыпатында адамзатты4 31ди-риятларынан есапланады. 
Деген менен оны4 1мелге асы7 д1режеси тарийхый ра7ажланы7ды4 81мме бас3ышларында бирдей 
бол2ан емес. *1ттеки оны4 тарийх сахнасынан бираз 7а3ыт3а шы2ып кеткен 7а3ытлары 81м 
болды. Усылар2а 3арамастан ж1мийтлик - сиясий, философиялы3 ойды4 орайында б1р81ма инсан 
менен ж1мийетти4 м1плерини4 ушласы7ын болдырату2ын социаллы3 болмысты изле7 турды. Шы2ыс 
ренессансы д17ирин мысал2а алса3, Фараби 81м бас3алар антикалы3 д17ирди4 демократия2а 
байланыслы к5з-3арасларын ра7ажландырып, бул м1селеде т17ир-а3 илгери кеткен еди. Реаль 5мирде 
бул идеяларды4 биразы Мавераннахрда хорезмшахлар д17иринде ж1мийетти ш5лкемлестири7 81м 
бас3ары72а байланыслы 5з д17ири ушын типлик моментлер болды. Со4 ала А.Темур д17иринде 5з 
ра7ажланы7ын тапты. {Темур тузиклеринде} ж1мийет 81м жеке адамны4 сиясий-8у3ы3ый 3атнаслары 
с17леленеди. 
Жа4а заман д17ирини4 басларында-а3 англичан, француз, немец 81м америка ойшыллары 
т1репинен инсанны4 31дир - 3ымбатын т1мийинлейту2ын 3урал сыпатында демократия 3аралып, 
м1млекетти4 8у3ы3ый белгиленгенлиги м1селеси к6н т1ртибине 3ойылды. Бул т1лийматларды 
ж1мийетти4 81р бир а2засыны4 пу3аралы3 жа3тан 81м интеллектуаллы3 т1рептен 81м жетилиси7 
идеясы ал2а с6рилген еди. Адамзат 3алай ойласа, солай с5йле7лери, 5з м6лклеринен 31ле7инше 
пайдаланы7ы 81м усы т1ризде 8у3ы3лары т1н алыны7ы лазымлы2ы к5рсетилди. *у3ы3 бул 
м1млекетти4 5зи 8у3ы3ый болмаса я2ный сиясий 81кимиятта нызамны4 6стинлиги т1н 
алынбаса, толы3 бола алмайды.
{*у3ы3ый м1млекет} т6синиги немец классификалы3 философиясында ХIХ 1сирди4 e0 жылларында 
ж6зеге келген болса, ж1мийет 81м жеке адам идеалы сыпатында оннан бираз илгери илимий тийкарлана 
басла2ан еди. М1селен, Ш.Монтескье (Франция) нызам шы2ары7шы, ат3ары7шы 81м судла7шы 
к5ринислерде {81кимиятты4 болы7ын}, Д.Юм (Англия) {Улы7ма 81м м1жб6рий нызамлы3лар 
ж1рдеминде 5мирини 81м м6лкин 3ор2а7 81м 81кимиятты4 шекленбеслигин сапластыры7ды}, 
В.Гумбольд (Германия) болса, жеке адамларды4 81рекетлеринде 5зин-5зи шекле7и сия3лы 
м1млекет 81м инсан индивидуаллы2ыны4 т1кирарланбайту2ын т1бийий, т6рли - т6рли пайда 
болы7ына имканиятлар жаратылы7ы ушын нызам жолы менен 5зин-5зи шекле7ди айт3ан еди. 
Д1слепки буржуазиялы3 революциялар же4ислери н1тийжесинде Европа 81м Америкада орна2ан 
сиясий режимлер буны сыпатлап бере алады.
Дурыс, 8у3ы3ый м1млекетти4 81зирге дейин жер ж6зинде биротала орна2ан жерин к5рсети7 
3ыйын. Деген менен Батыс Европа, Ар3а Америка м1млекет-лери 81м та2ы да бир 3атар 
м1млекетлерде 8у3ы3ый м1млекетти4 к5п 2ана атрибутлары орна2анлы2ы аны3.

---

233 
ХХ 1сирде инсан 8у3ы3ларына 81м еркинликлерине иркиниш жаса2ан тоталитар д6зимлер пайда 
болды. Бу2ан совет д6зими ж6д1 мысал бола алады. !сиресе жеке адамны4 м1не7иятыны4 
ра7ажланы7ыны4 жо3ары бас3ышын характерлейту2ын еркин пикирле7, сын2а алы7 8.т.б. 81р 3ашан 
м1млекетти4 арна7лы органларыны4 3ада2ала7ында болды. Н1тийжеде адамларда ойында2ысын 
айты72а тартыны7, бире7-бире7ден 317ипсини7, 81ттеки 3ор3ы7 сезимлери к6шейип кетти. Е4 
жаманы, адамлар 18мийетли деген м1селелерди орта2а 3ойып, ж1м11т д1режесинде жан к6йдирип 
тал3ы2а салы7дан 5злерин мудамы шетке усла72а м1жб6р болды 81м м1плерин 3упыя 1мелге 
асыры72а умтылату2ын еди. Булар 81м усы та3ылетлес унамсыз жа2дайларды4 адамларды4 
индивидуаллы3 81м ж1мийетлик болмысына ениси7и а3ыбетинде оларда р1смий 81м р1смий емес 
бухгалтерияны пайда етти. З1р6рликке 3арай {сады3лы3}, ал бас3а 7а3ытлары 5з билдигинше 
81рекет ети7 оларды4 ойла7 образын бийлеп алды. Ашы3-айдын 81м еркин пикирле7ге 81м 
искерликке, у3ып3а ийе емес, ал орташа д1режедеги жеке адам2а 2ана з1ри7 совет д6зими 
тусында бас3аша болы7ы да м6мкин емес еди. 
Б6гинлигинде 21резсиз елимизде демократияны оны4 биринши гезекте, шы2ыслы3 
традицияларын ке4 ра7ажландыры7, нызам 6стинлигин т1мийинле7 м1млекет 81м ж1мийет 
алдында2ы бас 7азыйпаларды4 бири болып турыпты. 
*у3ы3ый м1млекет идеясында, айты7ымыз керек, 1деп-икрамлы3ты4 орны 81м роли ж6д1 
81м арты3машлы33а ийе. Ахыры жаманлы3ты4 317ипини4 алдын алы7 2ана емес жа3сылы3ты, 
та4ла7да2ы еркинлик 81м оны 3ор2а7 жазылма2ан нызамны4 1деп-икрамлы3ты4 нормаль 81рекет 
ети7ин талап етеди. 
!лбетте жеке адамны4 еркинликлери оны4 м1млекет пенен 5з-ара 7азыйпа 81м 
миннетлемелери демократиялы конституцияларда нызам-ластырыл2ан болады. Бунда биринши 
гезекте халы3ты4 5зини4 81кимиятты3 д1реги екенлиги 5з с17лелени7ин табады. Сонда 
м1млекетти4 халы3 ушын хызмет ети7 м1ниси ашылады. 
*1р3андай демократиялы3 м1млекетте жеке адам 5зини4 искерлиги ар3асында арна7лы 
сиясий институтлар ж1рдеминде ж1мийетке т1сир к5рсети7 имканиятына ийе. Бул, 1сиресе, 
парламентлик демократия ар3алы иске асырыл2аны ж6д1 а3ыл2а му7апы3 келеди. №1нигелерди4 
к5рсети7инше, парламент демократиясыны4 ж6зден арты3 модели бар-мыш. Деген менен 
оларды4 81ммеси де, а3ыбетинде, тийкар2ы 6ш 31деге ба2ынады екен. Бириншиси` жеке 
адамны4 м1млекет 81м ж1мийет ислерин бас3ары7ында2ы тиккелей 3атнасы (митинглер, сайла7лар, 
референдум 8.т.б) Дурыс, бул процессти4 5зине т1н маш3алалары бар. Айтайы3 к5пшиликти4 
пикири 81р 3ашан белгили бир шешимге кели7де тийкар болады. Буны бийкарлай алмайса4. Бира3 
81р бир адамны4 5зине 2ана т1н к5з-3арсыны4 болы7ы оны4 8у3ы3ы екенлигин н1зерде тутар 
екенбиз, 81р3ашан демократия менен охлакратияны4 пар3ына бары7ымыз, оны4 к5шеден 
та4ыл2ан бийм1ни демократиясыма33а, 3ызыл кегирдек демагогия2а 5ти7ине жол 3оймаслы3 
керек. Екиншиси` 81р бир адамны4 м1млекет 81м ж1мийет ислерин 5з 8у3ы3ыны4 белгили 
б5легин 5зи сайла2ан 71килге, м1селен халы3 депутатына бери7 ар3алы бас3ары72а 3атнасы7ы. 
:шиншиси` жеке адамны4 Халы3аралы3 8у3ы3 3ор2а7ында2ы 81м м1млекетти4 тийкары 
нызамыны4 беккемленип 3ойыл2ан, 8еш ким т1репинен 5злестири7и м6мкин болма2ан тийкар2ы 

---

234 
8у3ы3лары. !лбетте буларды4 нормаль т6рде 1мелге асы7ы к1мил инсан идеясыны4 1мелге асы7ы 
менен ты2ыз байланыслы. 
%збекстан 5з 21резсизлигине ерискеннен со4 ж1мийет турмысын саламатландыры7 81м 
ра7ажландыры7, инсан факторына 6лкен итабар бери7 м1млекетимиз алдында тур2ан е4 тийкар2ы 
7азыйпаларды4 бири сыпатында к6н т1ртибине 3ойылды. Егер миллий 5зликти а4ла7 ж1мийетимиз 
турмысында к5ринис тап3ан м1не7ий 5згерислерди4 тийкары болса, миллий 5зликти а4ла7ды4 5зи 
жеке адамны4, халы3ты4 м1не7ий камолаты менен ты2ыз байланыслы. Миллий 5злигин, 5з 
м1плерин, 5з м1млекети ра7ажланы7ыны4 келешегин тере4 а4ла2ан инсан 81м халы3 2ана 
ке4 ра7ажланы7 имканиятларына ийе болы7ы 81р 3ашан тарийхтан белгили. 
*1р бир жеке адам бас3аларды 3айталамайту2ын уникаллы2ы менен тарийхта ана7 я мына7 
д1режеде 5з орнына, ролине ийе. Усы себепли тарийхты4 5зи де жеке адамларды4 бирлиги 81м 5з-
ара т1сийри, искерлигини4 н1тийжеси болып табылады. Бул ж1мийетлик ра7ажланы7ды4 т1бийий тарийхый 
процесс екенлиги менен байланыслы. Бул деген с5з, бир жа2ынан мисли т1бият сия3лы т1бийий 
демек нызамлы, з1р6рли 81м обьектив процесс. Соны4 менен бир 7а3ытты4 ишинде тарийхыйлы33а 
ийе` адамларды4 5злерини4 искерлигини4 н1тийжеси. №улласы, адамлар бир 7а3ытты4 ишинде тарийх 
деп аталату2ын жер ж6злик тарийхый драманы4 81м д5рети7шилери 81м ат3ары7шылары болады. 
Дурыс тарийхый процессте жеке адамларды4 орны 81м роли 8а33ында г1п кетер екен, 1детте 
уллы адамларды4 искерлиги н1зерде тутылады.
*1р бир д17ир адамларды 5зини4 5згешиликлерине с1йкес 31липлестиреди. Уллы адамлар 
д17ирди4 5згешеликлерин ашы3 81м айдын с17лелендиреди, д17ирди4 талапларын бас3алардан 
тере4ирек а4лайды. С5йтип ж1мийетти4 ра7ажланы7ына тийисли 7а3ты жетип тур2ан социаллы3 
7азыйпаларды тезирек шеши7ге м6мкиншиликлер ту72ызады. С5йтип олар тарийхты4 барысына т1сир 
ете алады. !сиресе уллы адамларды4 сиясий областьта2ы роли ж6д1 арты3машлы33а ийе. Оларды4, 
м1селен, елди бас3ары7да2ы шараятларды тез а4ла7ы процесслерди4 тийкарына тере4 енисе били7и, 
д5рети7шилик инициатива 81м жеке энергиясы ш5лкемлестири7 у3ыплар конкрет ра7ажланы72а 
6лкен т1сир ети7и белгили д1режедеде халы3 массасыны4 искерлигиндеги табыслы т1мийинле7и 
м6мкин. Дурыс, топарларды4 партияларды4, м1млекетти4 81м армияларды4 басында мудамы 
8а3ый3ый уллы адамлар тура бермейди. Тарийхтан белгили, не бир тири жан карольлар, гешше, п1мсиз 
1скер басылар, ебиндей а3 сиясий лидерлер тосын шараятларды4 ар3асында 7а3ты - 7а3ты сиясий 
5мирди4 бетине 3ал3ып шы2ып тур2ан. Оларды 1детте 7а3ыяларды4 а2ысы а3 3амшы2а тут3ан 
81м ысырып тасла2ан. *а3ый3ый уллы адамлар 7а3ыяларды4 барысында 5зини4 жеке адам сыпатында 
5з характерини4 та4басына ийе. Жеке адамны4 уллылы2ы ке4 халы3 масасыны4 пикир - ойын арзы7 - 
1рманын, ма3сет, 7азыйпаларын тарийхый процессти4 обьектив логикасыны4 талапларына мас келген 
8алда 8ал 3ылы7шы ислерди ат3ара алы7ы к5ринис табады. Егер хал3ымызды4 тарийхына бир н1зер 
тасласа3, к5п 2ана уллы адамларды4 бул миссияны жан к6йдирип ат3ары72а ат салыс3анын билемиз. 
Олар` персия шахы Кирди4 бас3ыншылы2ына 3арсы г6рести бас3арып, елини4 еркинлигин са3лап 
3ал2ан массагетлер патшасы Тумарисханым, ман2олларды 3у7ып миллий м1млекетшиликти тиклеп 
2ана 3оймай, орайлас3ан 6лкен м1млекетти д6зген Амир Темур, сондай-а3 Темурийлер 
Мырза Улы2бек, Шохрух, Хусайн Бай3ара 8.т.б . 

---

235 
Уллы адамларды4 тарийхта2ы роли ру78ый м1денияты, м1селен илимди, искусствоны 1дебиятты 
д5рети7де 81м ашы3 - айдын к5ринди. Бул тара7ларды4 ра7ажланы7ы ж1мийетти4 экономикалы3 
81м сиясий ра7ажланы7ы менен ты2ыз байланыслы 81м ж1мийетлик 5мирди4 бул сфераларды4 
31легенин екиншилерден ажырата алмайса4. Оны4 6стине ру7хый м1деният сферасы ту7ралы г1п 
кетер екен, бунда уллы адамларды4 д5рети7шилигини4 т1сири ж6д1 к6шли. Изертле7шини4 
ямаса художникти4 6лкен таланты сийрек у3ып. Уллы алымлар, художниклер, ойлап табы7шылар 
массаны4 т1жирийбесине с6йене отырып, м1лим тара7да 5зине дейинги ислегенлерди улы7маластыра 
отырып, илимде, техникада, искусствода жа4а жолларды ашады. Оларды4 д5рети7шилиги м1лим 
д17ирди4 адамзат м1дениятыны4 келешектеги ра7ажланы7ы ушын м6мкинликлерин 81р 
т1реплеме пайдаланы7ыны4 81м ж1млеген к5риниси болады. Биринши ашы7шыларды4 6лесине 
тийгенлер а7ыр, у3ыптан бас3а бул жерде о2ада зор жумыс3а жарамлылы3, жигерлилик, 3айсарлы3 5зини4 
8а3лы2ында арты3маш исеним 81м бас3а да ру7хты4 81м талантты4 уллы2ы бар сапалар, 
31сийетлер талап етилди. Фарабий, Беруний, Ибн Сино, На7айы, Берда3...... бул атларды да7ам еттире 
бери7 м6мкин. Оларды4 д5рети7шилиги 5з хал3ыны4 талап, м1плери менен пите 3айнас3ан. 
Сонлы3тан бул уллы адамлар оларды т1рбияла2ан 81м адам 3ыл2ан халы3ты4 ма3танышы 81м 
да43ы. Дурыс, оларды4 д5рети7шилиги 81мме халы3ларды4 81м м6лкине айнал2ан. 
!лбетте тарийх бетлери бирдей емес. А3та4ла3 излер 81м бар. Патша Россиясы т1репинен 
Т6ркстанды басып алы7 социаллы3 тур2ынлы3ты бираз к6шейтти. Усылар2а 3арамастан 7а3ты келгенде 
халы3 т12дирин тере4ирек ойла72а м1жб6р бол2ан зиялылар 81м к5ринди. М1селен 
ж1дидлерди4 майдан2а кели7и, 1сиресе Ма8мудхожа Бе8будий, Мунаввар №ари, Абдулла 
Авлоний, Авдурауф Фитрат, Шолпан 81м бас3аларды4 миллет м1плерин 3ор2ап шы2ы7ы усы 
7а3ыт3а ту7ры келеди. Оларды4 к5з-3арасларында артта 3ал2ан социаллы3 3атнасларды 81м 
колониалы3ты тамамла7, миллий м1млекетлик, 21резсизликке ериси7 ма3сети 5з с17лелени7ин 
тап3ан еди.
Жеке адам м6мкиншиликлерини4 к6ши %збекстанда м1млекет 21резсизлигин 3ол2а 
киргизи7де 81м беккемле7де к5ринис тапты. Президент И.А.Каримовты4 а3ыл-заковаты, ерк ы3рары 
себепли бул процесс белгили д1режеде 3ыйыншылы3ларсыз социаллы3 ра7ажланы7ды4 а3ыл2а сыйымлы ту7ры 
жолына т6сип барма3та. 
Таяныш с5злер` адам, антропогенгез, антропосоциогенез биологиялы3 81м социаллы3, 
5мир 81м 5лим, жеке адам, индивидуаллы3, демократия еркинлик.

---

236 
12-тема. Ж1мийетти4 ру7хый турмысы. Ж1мийетлик сана, оны4 д6зилиси 81м фîðìàëàðû 
Æîáà 
q. Æ1ìèéåòòè4 ðó7õûé òóðìûñû ò6ñèíèãè 
w. Æ1ìèéåòëèê ñàíà 81ì îíû4 ä6çèëèñè 
e. Æ1ìèéåòëèê ñàíàíû4 ôîðìàëàðû 
!ДЕБИЯТЛАР 
q. Ôàëñàôà. Ò. qooo.
w. Îñíîâû ôèëîñîôèè. Ò. qooi.
e. Þ. Àëèìáåòîâ. Æ1ìèéåòòè4 ðó7õûé òóðìûñû. Æ1ìèéåòëèê ñàíà 81ì îíû4 ä6çèëèñè. Í. 
w000.
Таpийхты ма3сетке му7апы3 саналы 81pекет ети7ши адамлаp д5pетеди. Бул пpоцесс 
ж1мийетлик туpмысты4 матеpиаллы3 сфеpасы менен 3оса о2ан ты2ыз байланыслы pу78ый сфеpасыны4 
81мбаp екенлигин билдиpеди.
Pу7хый туpмыс, 1детте pу7хый 3анаатландыpылы7ы менен, сананы4 5ндиpили7и менен, 
демек, pу7хый 5ндиpис пенен 81м 3аpым-3атнасты4 /общение/ м1денияты менен байланыслы. 
Соны4 ушын да биp паpа алымлаp }pу7хый туpмыс} т6синигини4 ишине pу7хый м1дениятты да 
киpгизеди. !лбетте, pу7хый туpмыс pу7хый м1деният пенен биpге адамлаpды4 ж1мийетлик 
психологиясыны4 к5п т6pли к5pинислеpин, матеpиаллы3 5ндиpисти4 pу7хый потенциялаpын, 
интелектуаллы3 моментлеpин 5з ишине алады.
Бул жа2ынан pу7хый туpмыс адамлаpды4 5миp с6pи7ини4, жаса7ыны4 фоpмасы, усылы, 
олаpды4 матеpиаллы3 пенен биpликтеги pеаль боpлмысы. #улласы, адамзатты4 п6ткил 5миpи 
тийкаpынан усы еки сфеpада 1мелге асыpылады. Айыpмашылы3 сонда, егеp матеpаллы3 туpмыс 
pу7хыйлы3ты матеpиаллы3ты с17лелендиpи7ди4 3уpалы сыпатында 5з ишине киpгизсе, pу7хый туpмыс 
матеpаиллы3ты4 ж1pдемсиз 1мелге аысыpылмайды.
Бул соны к5pсетеди, pу7хый туpмысты4 ж1мийетти4 бас3а сфеpалаpы менен 1зелий байланыслы 
олаpды4 81ммесини4 де тийкаp2ы 5зеги-искеpликке тийкаpлан2ан. Дуpыс, бунда2ы д1слепки 
бу7ын pу78ый талаплаp адамлаp 81м ж1мийетти4 pу78ый талаплаpын д5pети7 81м 
ме4геpи7индеги з1pи7ликлеpи. Айтайы3, 1деп-икpамлы3, моpаллы3 ноpмалаpсыз 81м олаpды 
мудамы жетилдиpип баpмай к6нделикли 5миpди4 ноpмаль 81pекет ети7и 3ыйын. Адамлаpды4 
г5заллы3 бойынша талаплаpын 3анатландыpып баpыф7да усы та3ылетли. Бул адамзатты 3оpшап туp2ан 
д6ньяны тийкаpынан танып били7 з1pи7лигине де тийисли. !детте усы талап, з1pи7ликлеpди 
3анаатландыpы7 ушын pу7хый искеpлик 1мелгеасыpылып, pу7хый 5ндиpис саласы 31липлеседи. 
Социаллы3-философиялы3 планда pу7хый 5ндиpис 1детте адамлаpды4 ж1мийетлик3атнасы3лаpныы4 
идеялаp, к5з-3аpаслаp, теоpиялаp, обpазлаp8.т.б. фоpмалаpда2ы 5ндиpили7и сыпатында 
т6синдиpиледи. (№аpа4ыз` Кpаткий словаpь по социологии. М. qoio. с. yi).
Pу7хый 5ндиpис таpийхый хаpактеpге ийе. Матеpаиллы3 5ндиpисти4 pа7ажланба2ан 1пи7айы 
бас3ышлаpында pу7хый талаплаp матеpиаллы3 талаплаpдан ажыpалма2ан, олаp2а енисип кеткен. Тек 
со4 ала матеpиаллы3 ийликлеpди 5ндиpи7 пpоцесси 3осымша пpодуктты мудамы 81м туpа3лы 
т6pде 5ндиpи7 м6мкиншилигине ийе болып 81м бул pу7хый талаплаpды4 паpаметpлеpин биpаз 
к6шейтип, 81ттеки олаpды унивеpсалландыpып, 3ыйынластыpы7 баpысында pу7хый 5ндиpис 5зинше 

---

237 
сала2а айналды. Дегенменен pу78хй 5ндиpисти4 31липлеси7, pа7ажланы7 пpоцессин тиккелей 
матеpиаллы3, 5ндиpисти4 д1pежесинен келтиpип шы2аpы7 биpт1pеплемелик болаp еди.
Pу7хый 5ндиpисти4 81мме бу7ынлаpы да 5ндиpи7, б5листиpи7, алмастыpы7, тутыны7 белгили 
д1pежеде 86ким с6pип туp2ансиясий д6зимни4 т1биятынан, пу3аpалы3 ж1мийетке 3атнасынан, 
pу7хый туpмысты4, демек ж1мийетлик сананы4 улы7ма жа2дайынан, талаплаpды4 субъектлеpини4 
м1дениятыны4, д1pежесинен 8.т.б. 21pезли.
Бул матеpиаллы3 81м pу7хый фатоpлаpды4 тутас биpлиги адамлаpды4 жумыс 81м жумыстан 
бос 7а3тыны4 аpа-3атнасын, 1сиpесе бос 7а3ытда2ы pу7хый ба8алы3лаpды4 5ндиpили7, тутыны7ны4 
pеаль м6мкиншиликлеpин белгилейди.
Pу7хый 5ндиpис к5п функционаллы33а ийе 8амк5п салалы. Аpна7лы эдебиялаpда оны4 
биpден-биp фукциясына-pу7хый искеpликке к5биpек ке7ил б5линеди. Шынында да, pу7хый 
искеpликти4 ж1мийетти4 баpлы3 сфеpалаpын, т1pеплеpин жетилдиpи7ге ба2даpлан2ан pоли айpы3ша. 
Себеби бул пpоцесс фундаменталлы3 81м 3олланба хаpактеpге ийе идеялаpды 5ндиpи7ди 5з 
ишине алады. Деген менен бул идеялаpды4 тутыны7шы2а жеткизили7и де баp. Алын2ан идеялаp 
бойынша илимлеp биp ж6йеге т6сип, таpатылы7ы тийис. Pу7хый 5ндиpисти4 бул функциясын улы7ма 
билим беpету2ын мектеплеp, жо3аp2ы о3ы7 оpынлаpы, м1дений-а2аpты7 м1кемелеpи, массалы3 
хабаp 3уpаллаpы 8.т.б. 1мелге асыpады. Бул пpоцесс ж1мийетлик пикиpди4 5ндиpили7и 81м 
оpны2ы7ы менен ты2ыз байланыслы. Оны4 6стине pу78ый 5ндиpисти бул функциясында-ж1мийетлик 
пикиpди4 5ндиpили7инде идеологиялы3 моментбиpаз ашы3-айдынлы33а ийе. Билимлеpди4 таpтылы7 
пpоцессини4 5зи а3 белгили д1pежеде идеологиялы3 ж6клемеге ийе. Билимлеpди таpаты7шы 81pбиp 
инсан 5зини4 к1сибин 5згешеликлеpине 3аpамастан белгили биp сиясий уйымны4 тут3ан жолын, 
философиялы3, диний системаны хош к5pи7и т1бийи. Дуpыс, ж1мийетлик пикиpди 31липлестиpи7ге 
3аpатыл2ан аpна7лы пpоцесслеpде идеология жетекшилик pольге ийе болма7ы м6мкин емес. 
Деген менен бул пpоцесс ж1мийетлик д6зимни4 хаpактеpи менен байланыслы. Буpын2ы СССP 
тусында2ы 81кимшилик - буйpы3пазлы3 система2а хызмет еткен идеология ж1мийетлик пикиpди 
класслы3 м1пти4 к5шеpинде 31липлестиpи7ге к6ш салды 81м н1тийжеде ой-пикиpди4 к5п 
т6pлилигине жол 3ойылмады. Б6гинлигинде миллий бий21pезлик жолына т6скен буpын2ы А73ам 
3уpамында2ы халы3лаpды4 5з бетинше pа7ажланы7 болмысы ж1мийетлик пикиpди 31липлестиpи7ди4 
буpын2ы 31либинен 7аз кешип отыp. Бизи4 елимизди4 миллий идеологиясы улы7ма инсаныйлы3 
3адpиятлаp2а тийкаpлана отыpып, ж1мийетлик пикиpди4 обьектине 1мелге асыpма3та. H1тийжеде 
к5пт6pли к5з-3аpаслаp, ба8ала7 пикиpлеpи к6нделикли 5миpде ашы3-айдын к5pинис та7ып, 
жу7ма2ында ал2а 3ойыл2ан улы7ма халы3лы3 ма3сет, 7азыйпалаpды иске асыpы7 бойынша улы7ма 
позиция ж1мийетлик пикиpди4 5зегине айналма3та.
Бул пpоцесслеpди4 81ммеси де pу7хый тутыны7 менен ты2ыз байланыслы. Ахыpы, ж1мийетти4 
pу7хый сфеpасыны4 ноpмаль д1pежеде 81pекет ети7и pу7хый талап, з1pи7ликлеpге pу7хый 
искеpликти4 2ана емес, pу8хый тутыыны7ды4 81м белгили д1pежеде с1йкес кели7именен 
байланыслы.
Pу7хый талаплаp, з1pи7ликлеp 3аншелли толы3 3анаатландыpылы7ы2а 3аpатылса, pу7хый туpмыс 
81м 81pтеpеплеме pа7ажланы7 м6мкиншилигине ийе болады.

---

238 
Pу7хый ийгиликлеp тутыны7ды4 пpедметине айналы7 баpысында биpден жо3 болып кетпейди, ал 
адамны4 pу7хый д6ньясын байытады. Идеялаp, к5з3аpаслаp, к5pкем обpазлаp 81м бас3а 
даpу7хый д5pетпелеp оны4 д5pети7шилик к5ш-2айpатын 81м у3ыбын молайтады. Оны4 6стине 
pу7хый тутыны7ды4 1мелге асыpылы7ыны4 5зи де белгили д1pежеде pу7хый 5ндиpис пpоцесси. 
М1селе4 киден, о3ы7шы, ты4ла7шы, тамашаг5й pу7хый ийгиликлеpди 5злеpини4 туpмыс 
т1жpийбеси к5з-3аpасынан ой елегинен 5ткизип 81молаpды4 м1нисине жетип 2ана у2ынады. 
Соны4 ушын 81м pу7хыйийгиликлеpди 5злестиpи7 а3ыл-ойды4, сезимни4, адамны4 ишки 
д6ньясыны4 актив 8алаты сыпатында д5pети7шилик хаpактеpгеийе. Дуpыс, бул пpоцесс адамны4 
улы7ма билим 81м м1дениятыны4 д1pежесинен, сондай а3 3айсы социаллы3 топаp2а 3атнаслы2ы, 
81ттеки оны 31липлестиpету2ын киши оpтадан 21pезли. Атал2ан к5pсеткишлеpди4 сапалы3 т1pепи 
3аншелли жо3аpы д1pежеде бол2ан сайын адамны4 5зин 3оpша2ан д6ньяны танып били7ге 
3уштаpлы2ы да, талабы да жо3аяpы болады. Булаpды4 81ммесинде белгили д1pежеде бас3а да 
фактоpлаpды4, м1селен, pу7хый искеpликти4 тийкаp2ы субъектини4, сондай-а3 pу7хыйийгиликлеpди 
масса2а жеткизи7леpди4 81ттеки тутыны7шылаpды4 к54ил-к6йи 8.т.б. оpнын 81м pолин 
бийкаpла72а болайды.
Pу7хый 5ндиpис, pу7хый ийгиликлеpди4 таpатылы7ы 81м тутынылы7ы pу7хый 3атнаслаpды 
болдыpады. Pу7хый 3атнаслаp адамлаpды4 туpмыс обpазыны4 з1p6pли т1pепи 81м илимий, 
к5pкем 5неpлик, т1pбиялы3, билим беpи7 сыя3лы pу7хый pу7хыйсфеpа искеpликлеpини4 бас3а да 
т6pлеpименен ты2ыз байланыслы. Pу7хый 3аpым-3атнас /общение/ адамлаpды4 идеялаp, к5з-
3аpаслаp 81м сезимлеpини4 алмасы7 фоpмасы болып табылады. Pу7хый искеpликти4 пpодуктлаpы 
менен алмасы7 pу7хый3аpым-3атнасты4 тийкаp2ы мазмунын 3уpайды. #улласы, pу7хый ондиpис 
ж1мийетлик 5ндиpисти4 биp саласы бол отыpып, адамлаpды4 3атнаслаpын 81м 5ндиpеди. Ал бул 
3атнаслаpды4 5згешеликлеpин теpе4иpек т6сини7 pу7хый 5ндиpисти4 тутас пpодукты болып 
табылату2ын ж1мийетлик сананы 81м оны4 д6зилисин анализле7ти талап етеди.
Социаллы3 философияда ж1мийетлик сананы4 5згешеликлеpи, тийкаp2ы белгилеpи ж1мийетлик 
болмыс пенен 5з-аpа 3атнаста3аpа7 аp3алы 2ана аны3ланады.
Дуpыс, ж1мийетлик болмыс ту7pалы пикиpлеp 81м биp3ыйлы емес. Ол биpде 5ндиpис 
усылыменен те4лестиpилсе, екинши биp к5з-3аpаслаpда ке4иpек, п6ткил матеpиаллы3 3атнаслаpды4 
жыйындысы, 6шиншилеpинде ж1мийетлик болмыс3а экономикалы3, матеpиаллы3 3атнаслаp менен 3оса 
миллий, м1млекетлик, семялы3, класслы3, паpтиялы3 8.т.б. 3атнаслаp киpгизиледи.
Бул пикиpлеpди4 81ммесинде де ж1мийетлик болмысты pеаль били7ге ба2даpлан2ан 
pационаллы3 д1не баp, б1pиде ба8алы. С5йтсе де ж1мийетлик 5ндиpис усылы 81м ж1мийетлик 
болмыс 8аp3ыйлы категоpиалы3 3атаp2а йе.
Матеpиаллы3 туpмысты4 5ндиpис усылы матеpия 81м сананы4 шекли 3аpама-3аpсылы2ыны4 
к5pинисине ийе. Себеби ол 5зине 5ндиpис 3атнасы3лаpы менен биpликте 5ндиpи7ши к6шлеpди 
81м киpгизеди. %ндиpи7ши к6шлеpди4 минезлемеси адамлаpды4 5ндиpислик т1жpийбесин, 
мийнет да2дысын, 81ттеки илимди саналы 3олланы72а дейинги аpалы3ты 3амты2анлы3тан, демек 
сананы4 элементлеpин 81м 5ндиpилгенликтен матеpиаллы3 5ндиpис усылы }ж1мийет болмыс} 
т6синигини4 мазмунын 3уpай алмайды. Шамасы, ж1мийетлик болмысты ж1мийетти4 матеpиаллы3 
шаpайытлаpы менен3оса адамлаpды4 биp-биpине 81м табият3а матеpиаллы3 3атнаслаpы сыпатында 

---

239 
т6синдиpи7 дуpыслы33а келсе кеpек. Сонда }ж1мийетлик болмыс} т6синиги адамлаpды4 5миp 
с6pи7, жаса7ыны4 матеpиаллы3-техникалы3, базасын, ж1мийетти4 гоегpафиялы3, демогpафиялы3 
шаpайытлаpын 81м 5ндиpис 3атнасы3лаpын, бас3а да ж1мийетлик 3атнасы3лаpдын матеpиаллы3 
т1pеплеpин, экологиялы3 8.т.б. 3атнасы3лаpды 5з ишине алады. /#аpа4ыз` Кpапивенский С. Э. 
Социальная философия. Волгогpад. we-wr б/.
П1мле7имизше, ж1мийетлик болмыс3а бундай 3атнас оны адамды4 туpмысыны4 pеаль 
пpоцесси сыпатында т6синдиpи7ге 3аpсы келмейди. Буннан биз ж1мийетлик болмысты4 тийкаp2ы 
м1ниси адамлаpды4 матеpиаллы3-5ндиpислик искеpлигин 5з ишинеалату2ын матеpиаллы3-5ндиpислик 
3атнаслаpы болып табылату2ынлы2ын к5pемиз. Матеpиаллы3-5ндиpислик 3атнаслаp болату2ын болса, ол 
адамлаpды4 матеpиаллы3-5ндиpислик искеpлигини4 ж1мийетлик фоpмасы. Енди тиккелей ж1мийетлик 
сана м1селесине келету2ын болса3, ол ж1мийетти4 pу7хый туpмысты4 е4 тийкаpын, м1нисин 
3уpай отыpып, адамзатты4 5миp с6pи7ини4, жаса7ыны4 идеялаpда, к5з-3аpаслаpда, массалы3 
сезим 81м к54ил к6йлеpде с17лелендиpеди.
Ж1мийетлик сананы булай 3аpа7 о2ан гнесеологиялы3 3атнас жаса7да, демек оны4 
мазмуны ж1мийетлик болмысты с17лелендиpи7и менен ашылату2ынлы2ынан хабаp беpеди. 
Ж1мийетлик сана2а гнесеологиялы3 3атнас о2ан социологиялы3 3атнаспенен толы2ады.
Егеp с17лелени7 пpинципи ж1мийетлик сана2а гнесеологиялы3 3атнасты4 тийкаp2ы м1нисин 
3уpаса, социологиялы3 3атнасоны 3андай социаллы3 тийкаpда пайда бол2ан, 3андай социаллы3 
функциялаpды ат3аpату2ынлы2ына байланыслы 3уpайды.
Дуpыс, аpна7лы 1дебиятлаpда ж1мийетлик сананы 3аpа7ды4 бул еки 3атнаслы 
5згешеликлеpин 5ншелли ма3улламайту2ын к5з 3аpаслаp 81м баpшылы3. Олаpды4 пикиpинше 
ж1мийетлик сана2а еки 3атнаслы концепсия таpийхты матеpиалистик т6сини7ди диалектикалы3 
матеpиалызмни4 били7 теоpиясынан, ал социологияны таpийхый матеpиализмнен ажыpатып стpажения, 
пpактика, общественное сознание. /Общественное сознание и общественная пpактика. М. , 
qouo. yq б/.
Сондай-а3, ж1мийетлик сананы изеpлегенде тек гнесеологиялы3, социологиялы3 3атнаслаp 
менен шекленбей, оны онтологиялы3 аспектте 3аpа7ды да 3оллайту2ын пикиpлеp жо3 емес. Деген 
менен, ж1мийетлик сананы булай 3аpа7 биpпаpа алымлаpды4 пикиpинше, оны 5з бетинше 
бий21pез 3убылыс сыпатында т6синдиpи7ге алып кели7 317пин болдыpып, оны4 ж1мийетке байланыслы 
философияны4 тийкаp2ы м1селесини4 шешили7и менен байланыслылы2ына гуман ту72ызады. С5йтсе 
де ж1мийетлик сананы4 октологиялы3 аспекти ту7pалы маселени4 3ойылы7ында ж5нбаp. А3ыpы, 
pу7хый туpмыс матеpиаллы3 пенен биpликте адамлаpды4 жаса7ыны4, 5миp с6pи7ини4 фоpмасы, 
усылы, олаpды4 pеаль болмысы 2ой ЁЁЁ Ж1мийетлик сана ж1мийетти4 тек идеаллы3 обpазы, оны4 
искеpлигин т1pтипке салы7ына 2ана емес, ал ж1мийетти4 п6ткил туpмысы, ж1мийетлик 5миpди4 
5зи. Бул жа2ынансана pу7хыйлы3 сыпатына ийе. Соны4 ушын 81м ж1мийетлик 5миpди т6синдиpи7ге 
ба2даpлан2ан идеалистик модельлеpде pационаллы3ты4 м6мкиншиликлеpи мол екенлигин 
бийкаpла72а болмайды.
Ж1мийеттин 5зи оны 3уpайту2ын адамлаpды4 1пи7айы жыйындысы емеслиги сия3лы ж1мийетлик 
сана ж1мийет а2залаpыны4 индивидуаллы3 санасыны4 1йте7иp 3осындысы емес, ал ана7 я мына7 

---

240 
ж1мийетке я социаллы3 топаp2а т1н бол2ан сезимлеpди, к5з-3аpаслаpды, идеялаpды есаp3а 
аламыз.
Сондай-а3, ж1мийетлик сананы pу7хый 5ндиpисти4 пpодукты 81м фоpмасы сыпатында 3аpай 
отыpып, оны4 тийкаp2ы тетигин-идеаллы3ты 81м н1зеpде тутамыз. Идеаллы3-бул обьективд6ньяны4 
субъектив обpазы ямаса сыpт3ы д6ньяны4 адамны4 искеpлигини4 фоpмалаpында, оны4 санасыны4 
81м еpкини4 фоpмалаpында с17лелени7и /#аpа4ыз` Ильенков Э. В. Пpоблема идеального 
/Вопpосы философии. qouo. Ny-u Диалектическая логика. М. , qoir. qyt б, Философия и культуpа. 
М. , qooq, wwo-wyo бб/.
Г1п 81м сонда, идеаллы3 адамны4 тек 2ана санасыны4 81м еpкини4 фоpмасы емес, 
оны4 искеpлигини4 81м фоpмасы. Бул жа2дай соны к5pсетеди, ж1мийетлик сана, идеаллы3 
адамны45зин 3оpша2ан pеаллы33а 3атнасында оны4 белсендилигин иске 3осады. А3ыpы, идеаллы3 
матеpиаллы33а енисип, оны белгили д1pежеде 3айта 5згеpтилген, м1денийлестиpилген халат3а алып 
келеди. H1тийжеде матеpиаллы3ты4 м1денийлестиpилген б5легименен м1денийлестиpилмеген т1бийи 
б5леги биp-биpине 5тлесип, олаpды ажыpаты7 к6нделикли пpактика менен байланыслы болып 3алады. 
Дуpыс, идеаллы3ты4 матеpиаллы3та ж6зеге асы7ын идеаллы3ты4 матеpиаллы3 болмысы деп т6синдиpи7леp 
баp. Биpа3 буны идеаллы3ты4 5зи деп т6синдиpи7 идеаллы3ты матеpиаллы3 пенен те4лестиpи7 болып 
табылады.
Сондай а3 идеаллы3 матеpиаллы3 3убылыс болмаса да объективлик хаpактеpге ийе. Бул тийкаpынан 
индивидуаллы3 я коллективлик сананы4 пpодуктыны4 ж1мийетлик сананы4 элементине айналы7ы 
менен байланыслы. Себеби бул пpоцессте идеаллы3 pеаллы3ты4 айpы3ша типине- массалы3 социаллы3 
м1дениятлы3 стеpеотип, стандаpт, 6лкен д1pежесине к5теpилди. Бул тутас ж1мийетлик сананы4 
жеке адамнан 21pезсизлигинде 2ана емес, соны4 менен биpге оны4 индивидлеpге 3аpсы 
туpату2ын, 81ттеки олаpды4 еpкин 81м санасы 6стинен 86ким с6pетиу2ын социаллы3 к6шке 
айналы7ында да к5pинеди. Соны4 ушын да д6нья2а идеалистик к5з-3аpаста2ы идеаллы3 фоpманы4 
обьективлигин сеpгек ма3улла7ды, демек идеаллы3 фоpманы4 адамны4 еpкинен 81м санасынан 
бий21pезлигин тастыйы3ла7ды 1пи7айы садалы3 деп т6синдиpи7ди4 5зи садалы3 болаp эди.
Солай етип, ж1мийетлик сананы4 ж1мийетлик болмыс пенен белгилени7и, оны с17лелендиpи7и 
ж1мийетлик сананы4 ж1мийетлик болмыс пенен салыстыp2анда пассивлигин а4латпайды, оны4 
еpкинлигин бийкаpла7 емес. Биpа3 бул еpкилик абсолют хаpактеpге ийе емес, шекли. Конкpетлиpек 
айт3анда, ж1мийетлик сана ж1мийетлик болмысты4 белгиле7шилик шегаpасында 5згеpиске т6си7 
менен биpге pу7хый кубылыс сыпатында 5зине т1н спецификалы3 pа7ажланы7 нызамлы3лаpына ийе. 
Олаp` ж1мийетлик болмыспенен ж1мийетлик сана аpасында биpи екиншисинен туппа-
ту7pашы2ату2ын, биp т1pеплеме 3ата4 байланысты4 жо3лы2ы, мийpаслы3, ж1мийетлик сананы4 
фоpмалаpыны4 5з-аpа т1сиpи, ж1мийетлик сананы4 ж1мийетлик болмыс3а кеpи т1сиpи.
Ж1мийетлик сана 5зини4 pа7ажланы7ында ж1мийетлик болмыстан 3алып отыpы7ы да, оны4 
алдына шы2ып, озып ж6pи7и дем6мкин. М1лим таpийхый жа2дайлаpда ж1мийетлик сананы4 
ж1мийетлик болмыстан 3алып отыpы7ына гнесеологиялы3 81м социаллы3 планда тийкаp баp. Болмыс 
белгиле7шилик, сана белгилени7шилик хаpактеpге ийе. Сондай-а3 ж1мийеттеги 6лкен топаpлаpды4 
м1плеpи биp жа2ынан г5неpген идеялаpды 3оллап-3у7атла72а 3аpатылса, екинши жа2ынан 

---

241 
пpогpессив к5з3аpас 81м идеялаpды4, тесpиялаpды4 таp3атылы7ына тос3ынлы3 3ылады. !лбетте бул 
пpоцессте ж1мийетлик психология 81м к6нделикли сананы4 да pоли баp.
Ж1мийетлик сананы4 ж1мийетлик болмыстан озы7 пpоцесси pа7ажланы7ды4 нызамлаpын ашып, 
келешекти алдын ала били7геба2даpлан2ан теоpиялы3 системалас3ан сана2а тийисли. Айтайы3, 
7а3тында Лобачевский 81м Pиманны4 евклидлик емес геометpиялаpын олаpды4 заманласлаpы 
т6синбеди. Биpа3, со4ынан адамны4 микpод6нья менен мегад6нья /космос/ ке4ислигине 
ениси7и менен евклидлик емес геометpиялаp тек т6синикли болып 3алмастан, адамзатты4 1мелий 
искеpлигинде ке4инен 3олланыла баслады.
Ж1мийетлик сананы4 шекли еpкинлигин с5з етеp екенбиз, онда2ы мийpаслы33а айpы3ша 
ке7ил б5лемиз. *1pбиp таpийхый д17иpди4 ж1мийетлик санасы 5зине дейинги д17иpлеpди4 
д1стуpлеpине, к5з 3аpаслаpына, теоpиялаpына с6йенеди. Егеp булай болма2анда, антикалы3 
д17иpди4 философиялы3 м1денияты4 оннан кейинги д17иpлеp, }т1pийиплегенде} олаpды4 
болы7ыны4 5зи м6мкин болма2ан болаp еди. Егеp 3аpа3алпа3 1дебиятыны4 классиклеpи 
!жинияз, Беpда3, К6нхожалаp болма2анда Аяпбеpген, Аббаз, Сады3лаpды4 д5pети7шилиги 
81мме с6йип о3ыйту2ын усыб6гинги д1pежеде к5теpилмеген болаp еди. Сондай-а3 3аpа3алпа3 
жазба 1дебиятыны4 биp д1pеги жеp ж6злик м1дениятты4 8инжи-маpжанына айнал2ан халы3ты4 
а7ыз 1дебиятыны4 3улашы ке4 д1ст6pлеpи менен, оны д5pети7шилик пенен 5злестиpи7ге 
байланыслы.
Ж1мийетлик сана тутас 81м биpликли 3убылыс. Бул оны4 фоpмалаpыны4 5з-аpа байланысы 81м 
т1сийpинде оpны2ады. Бул пpоцессти4 6йт3ысы тийкаpынан сиясий сана, оны4 идеологиялы3 
компоненти. Себеби сиясий идеология ж1мийетти4 экономикасына ж1мийетлик сананы4 бас3а 
фоpмалаpы менен салыстыp2анда ж6д1 жа3ын 81м тиккелей ж1мленген 8алда экономикалы3 м1пти 
с17лелендиpеди. Сиясий идеология менен ху3ы3 81м 8у3у3ый сана тиккелей байланыслы, биpа3 
олаp экономикадан биpаз 3ашы3 - моpаль, философия, динге т1сиp етеди. Сиясат, сондай а3 
илимге, оны4 тутынылы7ына, ал ж1мийетлик илимлеpге байланыслы олаpды4 мазмунына т1сиp етеди.
М1лим таpийхый жа2дайлаpда сиясий сананы4 ж1мийетлик сананы4 бас3а фоpмалаpын 
белгиле7шилиги ж6д1 к6шейди, олаpды ба2ындыpады да. Бу2ан м1млекет ж1мийетти4 баpлы3 
сфеpалаpын толы3 81м тутас 5з 3ада2ала7ы астына ал2ан тоталитаpлы3 деп аталату2ын ж1мийетлеp 
тусы мысал бола алады. Улы7ма адамзатлы3 3адpиятлаpды4 оpнын сиясий 81кимият г5злеген 
ма3сетке жети7 ушын 3андай н1pсе 3уpал болса сол басады 81м ол 1деп-икpамлы3ты4 6лгисине 
айналды. Усы себепли Адольф Гитлеpди4 7а3тында немис хал3ын аp-намыcтан 7аз кеши7ге 
ша3ыp2анына та4ланы72а болмайды. Ал буpын2ы СССP тусында философиялы3 ой тоталитаpлы3 
pежимни4 талаплаpына бейимлеси7ге мажб6p болды. *у3у3ый сананы4 а78алы да жа3сы болмады. 
Сонша жыллы3 таpийхы баp г6насызлы3 пpезумциясы пpинципинен pеволюциялы3 идеялаp басым 
келди 81м }д1лийлле7 патшалы2ына} ке4 жол беpилди. H1тийжеде бийг6на адамлаp суд 
пpоцессине шы3пай г6накаp есапланып, судланы72а тийис болды. Ал диний сана жабайы адамны4 
т1бият пенен г6pесиндеги 81лсизлигини4 с17леси сыпатында т6синдиpилди. С5йтип мы4 жыллаp бойы 
ж1мийетти4, топаpды4, индивидти4 pу7хый туpмысына енисип, 1деп икpамлы3ты4 улы7ма 
адамзатлы3 ноpмалаpын олаpды4 туpмыс обpазыны4 тийкаp2ы элементлеpине айналдыp2ан динни4 
гуманистик м1ниси буpмаланды. -qq-бет Б6гинлигинде, бий21pезлик тусында елимизде динни4 

---

242 
ж1мийетлик туpмыста2ы оpны 81м pолине ды33ат к6шейип отыp. Бу2ан биp2ана 
мысал`%збекстанда ж6зден аслам 8алы3 81м миллет он бес конфессий 71киллpи жасап, олаpдын 
динлеpини4 ноpмаль 81pекет ети7 ушын тийисли жа2дайлаp д5pетилген.
Сондай-а3 %збекстан д6нья 6й, гpажданлы3 м1млекет сыпатында диний ш5лкемлеp 
менен 3атнаста белгили пpинциплеpге ийе. Онда диндаpлаpды4 диний сезимине 86pмет пенен 
3атнас жаса7, диний исеним пу3аpалаpды4 ямаса олаpды4 биpлеспелеpини4 жеке иси екенлиги, динге 
исени7ши 81м олаpды 3у7дала72а жол 3ойма7, pу78ый тиклени7, улы7ма адамзатлы3, 1деп-
икpамлы3 3адpиятлаpды 3аpаp таптыpы7 исинде уйымлаpды4 м6мкиншиликлеpинен пайдаланы7 
ушын олаp менен диалог жаса7 жоллаpын исле7з1p6pлиги менен 3оса динди б6гиншилик 
ма3сетлеpге пайдаланы72а жол 3ойылмайту2ынлы2ын мойынла7 к5pсетилген. /#аpа4ыз` Ислам 
Каpимов. Узбекстан на поpоге XXI века. Т. , qoou, rw-reбет/. Тилекке 3аpсы, со42ы 7а3ытлаpы 
елимизде гейбиp экстpимистлик 81м фундаметалистик топаpлаpды4 ислам динини4 байpа2ына 
б6pкенип, 5злеpини4 сиясий ма3сетлеpин иске асыpы72а умтылы7 фактлеpи жузеге келди.
!лбетте бул к17ипли 81дийсени4 ж6з беpи7ини4 т6п-тийкаpын Пpезидентимизди4 аты 
атал2ан мийнетиндеги pегионымызда ислам фактоpыны4 активлеси7 себеплеpин ке4нен ашып 
к5pсеткен б1нтлеp аp3алы толы2ыpа3 т6сини7ге болады. Бул биp екиншиден бул 317ипли 81pекетти 
бодыpма72а ба2даpлан2ан елимизди4 сыясый, pу7хый 8.т.б. сфеpалаpында к5pилип атыp2ан 
ил1жлаp жеp ж6злик 18мийетке ийе болы7, д6нья7ий сайла7 оны4 менен 3атаp ж6pип, п6ткил 
адамзатлы3 цивилизация2а ениси7ге ке4 жол ашып беpеди.
Ж1мийетлик сананы4 ж1мийетлик болмыс3а актив кеpи т1сиpи тийкаpынан оны4 ж1мийет 
а2залаpыны4 социаллы3-экономикалы3 81м м1дений сфеpалаpда2ы искеpликлеpин илгеpилети7 
менен, 3оллап 3у7атла7 менен байланыслы. Ана7 я мына7 к5з-3аpаслаp я идеялаp адамлаpды 
белгили искеpликке умтылдыpып, олаpды болдыpы72а хызмет етсе, бул санны4 активлиги, оны4 
адамлаpды4 искеpлигине 81м 3атнаслаpына кеpи т1сииp болып табылады.
Санны4 активлиги 81p 3ыйлы ба2даpда к5pинис табады` ол pа7ажланы7да тезлети7и, с5йтип 
пpогpессив фоpмалаpдын тастыйы3ланы7ына жа2дай жаса7ы я кеpисинше ж1мийетлик санада 
пpогpессив м1плеpге 3аpсы оpнаса, ол консеpвативлик, 81ттеки pеакциялы3 к6шке айналыуы 
м6мкин. Бул сананы4 ж1мийетти4 pауажланы7ына тиккелей емес, ал адамлаpды4 искеpлиги аp3алы 
т1сиp етету2ынлы2ын д1лийллейди.
Ж1мийетлик сана ж6д1 3уpамалы 3убылыс. Ол биp-биpи менен ты2ыз байланыслы, биpа3 5з 
спецификациясына ийе элементлеpден туpады. Биpа3 бул элементлеp биpтутас системаны 
3уpа2анлы3тан олаpды4 аpалаpына 3ата4 шегаpа 3ойып, биpин екиншисинен 1пи7айы 2ана 
ажыpата салы7 ж1мийетлик сананы4 д6зилисиндеги гейпаpа д1pежелеpди, т1pеплеpди, 81p т6pли 
фоpмалаpды есап3а алма7 деген с5з.
!детте ж1мийетлик сананы4 элементлеpин ажыpатып 3аpа7ды4 пpинципи сыпатында ж1мийетлик 
сананы4 болмысты с17лелендиpи7и менен биpликте ж1мийетлик болмыс3а актив т1сиpи алынады. 
Сондай а3 ж1мийетлик сананы4 оны4 пайда болы7 усылына 3аpай, 31нийгелестиpилген 81м 
массалы3 сана деп б5ли7 81м баp.
#улласы бул пpинциплеpди4 81ммесиндеде ж1мийетлик сананы4 д6зилисин т6сини7ди4 
методологиялы3 гилти сыпатында pеаль ж1мийетлик сананы4 д6зилисини4 абстpактлан2ан к5pинисин 

---

243 
анализле7 81м оны4 81p биp элементин таза т6pинде 3аpа7 пpинципи са3ланады. Усы себепли 
ж1мийетлик сананы4 д6зилисин оны4 ж1мийетлик болмысты с17лелендиpи7деги теpенлигине, 
фоpмалаpына 81м субъектлеpине 3аpай д1ст6pий анализле7ге оншеелли 3аpсы келмейди. С5йтип 
ж1мийетлик сананы4 д6зилисин 3аpа2анда оны4 мынадай д1pежелеpи н1зеpде тутылады` кунделикли 
81м теоpиялы3 сана, ж1мийетлик психология 81м идеология. Усылаp менен биp 3атаpда 
ж1мийетлик сананы4 фоpмалаpы`сиясий сана, 8у3у3ый сана, моpал, дин, искусство, илим 81м 
философия ж1мийетлик сананы4 стpуктуpалы3 элементлеpи.
Ж1мийетлик сананы4 фоpмалаpында2ы 5згешеликлеp, 1лбетте, жо3аpы теоpиялы3 д1pежеде 
аны2ыpа3 
к5pинис 
тапса 
к6нделикли 
сананы4 
д1pежесинде 
олаp 
ж6д1 
ай3ынласы7 
м6мкиншилигине ийе емес. Себеби, к6нделикли сана 8а3ый3атлы3ты теоpиялы3 т6синдиpи7 
д1pежесине к5теpиле алмайды. К6нделикли сана адамлаpды4 к6нделикли пpактикасы пpоцессинде 
стихиялы, 8а3ый3атлы3ты4 сыpт3ы т1pеплеpин эмпиpиялы3 с17лелендиpи7 д1pежесинде, ал теоpиялы3 
сана 8а3ый3атлы3ты4 тийкаp2ы байланыс 81м нызамлы3лаpын с17лелендиpеди. Солай етип к6нделикли 
сана к6деликли т1жиpийбе шегаpасында 3алып, 6pип-1дет, д1ст6p, 1дет 81м та2ыда бас3а 
беккемленеди. К6нделикли сананы4 элементлеpи сыпатында биз 1детте мийнет искеpлигини4 к5п 
1сиpлик т1жиpийбелеpин 81м мийнет пpоцессин 1мелге асыpы72а з1pуpли т1жиpийбелик билимлеpди 
киpгиземиз. М1селе4киден, 5неpментшилеp, дийханлаp 5злеpини4 мийнетинде тек усы 
т1жиpийбеге 2ана с6йенип, адамзатты4 5сип-5ни7, pа7ажланы7ын 17ладан 17лад3а жал2астыpып 
отыpды. Сондай а3 к6нделикли сана булаpдан бас3а 5з ишине адамлаpды4 к6нделикли мийнет 
81м мийнеттен тыс3аpы сфеpалаpында2ы 1деп-икpамлы3 ноpмалаpын, 31димги 8у3ы3, 3оpшап 
туp2ан д6нья, 5злеpини4 жа2дайлаpы, м1плеpи 8. т. б 8а33ында к5з 3аpаслаpын да 5з ишине 
алады.
Бул к5з 3аpаслаp 81м т6синиклеpди ж1мийетлик психология деп 3аpа7 81м баp. Усы 
атал2анлаp менен биpге к6нделикли сана массаны4 туpмыслы3 т1жиpийбесин 81м умтылыслаpын 
улы7маластыpату2ын халы3ты4 к5pкемлик д5pети7шилигин 5з ишине алады.
Адамзатты4 pеаль 5миpинде теоpиялы3 81м к6нделикли сананы биpин-биpинен ажыpаты7 
3ыйын. Олаp ты2ыз байланыста 81м биpи екиншисине 5тип отыpады.
Теоpиялы3 сана 1детте кунделикли сананы 5згеpти7, 3олайластыpы7, }м1денийлестиpи7} 
у3ыбына ийе. С5йтсе де теоpиялы3 билимлеp, илим 3аншама pа7ажланса 81м адамлаpды4 
к6нделикли 5миpинде к6нделикли сана ж6д1 з1p6pли. Себеби к6нделикли сана социаллы3 5миpди, 
т1бийятты4 3убылыслаpын тиккелей, тууpы м1ниде 3аpа7 81м улы7маластыpы7 м6мкиншилигине 
ийе. Деген менен бул улы7маластыpы7лаp, буpын ескеpткенимиздей а3, таp т1жирийбелик шегаpалаp 
менен шекленгенликтен 8а3ый3атлы3ты тийкар2ы байланыс, нызамлы3 д1режесинде с1улелендиpи7 
имканиятынан ма3pум.
Ж1мийетлик сананы ж1мийетлик психология 81м идеология д1pежесинде 3аpа2анымызда да 
оны к6нделикли х1м теоpиялы3сана д1pежесинде 3аpа7ды4 пpинциплеpи есап3а алынады. Айтайы3, 
ж1мийетлик психология адамлаpды4 к6нделикли практикалы3 туpмысы пpоцессинде 31липлеседи. 
Биpа3 бул жеpде 81м биp момент ядтан шы3па7ы тийис. Ж1мийетлик психология д1pежесинде 
социаллы3 болмысты4 с17лелени7и, демек ол ту7pалы белгили билимге ийе болы7 - бул pеаллы3. Деген 
менен ж1мийетлик психологияны4 5згешелиги сонда, оны4 субъектини4 8а3ый3атлы3 ту7pалы белгили 

---

244 
билимге 3атнасты, сондай а3 оны4 8а3ый3атлы3ты ба8ала7ы аp3алы к5pинис табады. Соны4 ушын 
81м ж1мийетлик психологиядан тийкаpынан 81p 3ыйлы социаллы3 топаpлаpды4 психологиялы3 
келбети, м1плеpи с17леленеди. Демек, ж1мийетлик психология жеке адамлаpды4, социаллы3 
топарлаpды4 социаллы3 3убылыс, процессинде байланыслы эмоционаллы3 3атнаслаpын сезим, к54ил 
к6йлерин 5з ишине алады деген с5з.
#улласы, биз буннан к6нделикли сана менен ж1мийетлик психологияны4 ж1мийетлик сананы4 
белгили биp д1pежесинде болату2ынын, биp-биpе 5тип отыpату2ынын к5pемиз.
Ж1мийетлик психологияны ж1мийет туpмысында2ы оpны 81м pоли кушли. Ол адамлаpды4 
ж1мийетлик ислеpге 3атнасында2ы белсендилигин аpттыpы7 м6мкиншилигине ийе. Соны4 ушын 81м 
1сиpесе елде белгили сиясий линияны илимге асыpы7 халы3ты4 ж1мийетлик психологиясы, дуpысыpа2ы, 
оны 6йpенбей 81м келешектеги жагдайына к5з жибеpмей мумкин емес. Осылай етип ж1мийетлик 
психология2а мынадай аныклама беpсек, дуpыс болады. Ж1мийетлик психология адамлаpды4 
5миp с6pи7ини4, жаса7ыны4 социаллы3-экономикалы3 шаpайытлаpыны4 улы7малы2ы тийкаpында 
адамлаpды4 улкен коллективлеpинде пайда болату2ын сезимлеp, к54ил-к6й, да2дылаp, еpикти4 
ба2даpы 8.т.б. жыйындысын 5з ишине алады.
Айтайы3, 81зиpги базаp экономикасына тийкаpлан2ан бий21pез pа7ажланы7ды4 
шаpаятлаpы адамлаpда мийнетке жанаша 3атнаста белгилеп отыp. Бас3аша айт3анда, меншикти4 
м1млекетлени7и пpинциплик 3утылып, оны4 81p туpли фоpмалаpыны4 паpа7ан 86ким с6pи7ине 
8у3ы3ый 81м экономикалы3 тийкаpлаpды4 аpна7ы адамда2ы индивидуаллы3ты4 ашы3 айдын 
к5pи7ине жолашып отыp. Дуpыс буpын2ы ж1мийет тусында да адамны4 5зин мийнетте к5pсети7ге 
умытылы7ын, инициативалылы2ы бол2анлы2ын бийкаpла72а болмайды. Биpа3 ол массалы3 масштабта 
оpын ала алмады. Индивидуллы3ты4 к5pиниси коллектив ушын жий-жий индивидуализм психологиясы 
сыпатында болды. С5йтип бул коллективизм жеке адамда2ы оpта д1pаматлы33а еpикли 
ба2даpланы7дан аpы баслады. H1тийжеде бул психология адамлаpды4 матеpиаллы3 81м pу7хый 
ба8алы3лаp менен 81p т1pеплеме алмасы7 пpоцессин 3ыйынластыpды. Б6гинлигинде мийнетти4 
социаллы3 фоpмасыны4 81м оны ш5лкемлестиpи7ди4 5згеpи7и 8а3ый3ый биpге ислеси7ди4 81м 
3аpым -3атнасты4 5зегине айналма3та. Буны биз тек жеке адамлаpды3 искеpлигинен 2ана емес, 
социаллы3 3атламы 81м пpфессионаллы3 топаpлаpды4 мийнетке 3атнасынан к5pи7имиз м6мкин. 
М1селен, ис билеpменлик пенен шу2ылланы7шылаpды4 мысалында, олаpды4 психологиялы3 келбети 
81м м1плеpи базаp 3атнаслаpына байланыслы инициативалы3 пенен аны3ланады. Усы б6гинги 
к5pкем шы2аpмалаpда олаpды4 жаp3ын обpазын к5pиу м6мкин.
Ж1мийетлик психология милий психология д1режесинде 81м к5ринис табады. Миллий 
психология миллетти4 ра7ажланы7ыны4 айры3ша тарий8ый формалары тийкарында к1липлеседи. Миллетти4 
психологиялы3 келбети ж1мийетти4 pу7хый 5мирин 81м оны4 м1дениятына 5з т1сийрин 
тийгизеди.
Идеология болса, ж1мийетлик болмысты теорияларда 81м идеяларда с17лелендири7 болып 
табылады.
Идеология с5збе-с5з идеялар 8а33ында дегенде а4латады.
Идеология т6синигин биринши м1ртебе илимий айналыс3а т6сирген француз алымы Дестют де 
Траси (qutr-qiey) идеялар ту7ралы илим бас3а илимлер сыя3лы на3лы33а, дилликке ийе болы7ы тийис деп 

---

245 
есапла2ан. *1зирги д17ирде идеология т6синиги тийкарынан сиясий, социаллы3, экономикалы3 
81м бас3а да идеяларды а4латады. Оны4 ушын 81м идеологя ж1мийетти4 дуньяны8 1м Оны4 
жеке т1реплерин танып били7ини4 д1режесин а4латату2ын теориялы3 к5з-3арасларды4 системасы. 
Демек, идеология ж1мийетлик психологиялы3 менен салыстыр2анда ж1мийетлик сананы4 оннан 
жо3ар2ы этапы, дуньяны теориялы3 с17лелендири7 д1режеси.
Ра7ажлан2ан т6ринде идеология белгили бир социаллы3 топарды4 я ж1мийетти4 системалас3ан 
санасы сыпатында к5ринис табады.
Идеологияда адамларды4 8а3ый3атлы33а, бир-бирине 3атнасы саналы турде ай3ынлан2ан, 
у2ыныл2ан 81м бахалан2ан жа2дайда с17леленеди. Ол ана7 я мына7 ж1мийетлик 3атнасларды 
беккемле7 я 5згерти7ге ба2дарлан2ан социаллы3 искерликти4 ма3сетин 2ана емес, сондай-а3 
белгили маш3алаларды да 5з ишине алады. Усы себепли идеология белгили теориялы3 тийкардан келип 
шы2ату2ын 81рекеттин программаларын 81м идеологиялык установкаларды массага таратыудын 
механизмлерин 81м 3амтыйды.
Идеологияны4 пайда болы7ын 1детте классларды4 пайда болы7ы менен байланыстыры7 арна7лы 
1дебиятларда ке4 орын алган. Дурыс, бу2ан 3арама-3арсы к5з-3арсы, конкретлирек айтканда, 
ж1мийетти4 81мме бас3ышына 81м белгили д1режеде идеология т1н деп т6синдири7лер де 
баршылы3. Сонда да идеологияны ж1мийетлик болмысты4 белгили бир классты4 позициясы д1режесинен 
с17лелени7и деп минезле7 1сиресе марксистлик идеология тусында жазыл2ан мийнетлерде ж6д1 
басым.
Белгили, сана тек сырт3ы дуньяны4 2ана емес, соны4 менен бирге жеке топаpлы3 81м 
ж1мийетлик м1плерди4 с17лелени7и. бас3аша айт3анда о2ан били7лик 81м идеологиялы3 сынарлар 
тийисли. Бул жа2ынан 3ара2анымызда идеологияны4 пайда болы7ын 3уллы3 ж1мийетти4 жузеге кели7и 
менен 2ана байланыстыры7 ж6д1 исенимли емес. А3ыры, адамларда 81мме 7акытта да ж1мийетлик 
3атнасларды жетилдири7ге ба2дарлан2ан идеялар, ойлар болган 2ойЁЁЁ Демек, белгили бир топарды4, 
бирликти4, адамзатты4 м1пи оны 1мелге асыры7 з1р6рлиги болып тур2анда идеология 5мир с6ре 
береди. Ал класслы3 идеологияны улы7ма идеологияны4 тарийхый варианты, формасы деп т6сини7 дурыс 
болса керек.
Ж1мийетлик санада2ы били7лик 81м идеологиялы3 т1реплер бирин-бири талап етип, толы3тырып 
турату2ын тутас процессти4 еки т1репи. Дурыс, бул еки т1реп 3арама-3арсылы3тан 81м 3урал2ан 
емес. М1лим бир топарды4 м1пин бас3аларынан жо3ары 3ойган идеология 5мир с6рген 
ж1мийетте били7 о2ан ба2ынышлы ба2дар алы72а м1жб6р. Н1тийжеде бул 8а3ый3атлы3ты белгили 
д1режеде бурмалап с17лелендири7 процессин 1мелге асырады да, идеологияларды4 теорияларды 
8а3ый3атлы3тан емес, ал басынан шы2ары7ына тап боламыз. Себеби сана2а м1млекет 81м 
ж1мийетти4 арты3машлы33а ийе топарлары ийелик етеди 81м ойла7 81кимият институтларыны4 
п6ткиллей 3ада2ала7ына т6скен адамларды4 айры3ша топарыны4 функциясына айналады. Бул 
процесс 1детте социаллы3 философияда сананы4 адамна4 3ашы3ла7ы жатласы7ы сыпатында 
т6синдириледи.
Идеологияны4 характери, оны4 ж1мийеттеги ат3арату2ын роли оны4 3андай социаллы3 
м1плерге, ж1мийетти4 ра7ажланы7ыны4 объектив талапларына с1йкеслиги менен байланыслы. Та2ыда 
ескертип 5темиз, м1селенкиден, бурын1ы А73ам тусында идеологияны4 класслы3 характери 

---

246 
ж1мийетти тутас идеологияландырып жиберди. Н1тийжеде улы7ма адамзатлы3 м1плерден ба2ынышлы 
болып 3алды. С5йтип, айpы3шалы3 улы7малы3ты4 оpнын басты да, идеологиялы3 3ыйялы3 жол алып кетти. 
Дуpыс, идеологиялы3, 3ыялыйлы3 социаллы3 кыялыйлы3 пенен, конкpетлиpек айт3анда, айт3анда, 
8а3ый3атлы3ты4 массаны4 ке7илдегидей жаса7ы ушын еле толы3 д1pежеде шаpайыт болмаса да оны 
3ыялый к6се7 менен байланыслы. Идеологияда2ы бул 3ыйялыйлы3ты4 оны4 pеакциялы2ы менен биp 
3атаp 3ою2а болмайды. Идеология 3ыйялый болы7ына 3аpамастан егеp ж1мийетти4 
pа7ажланы7ыны4 м1плеpине с1йкес келсе, таpийхый пpогpессив хаpактеpге ийе болады.
Биз буны XVIII 1сиp фpанцуз а2аpты7шылаpыны4 идеологиялы3 к5з-3аpаслаpынан 
к5pемиз. Олаp пайда болып киятыp2ан буpжуазиялы3 ж1мийетти идеаллы3 ж1мийет сыпатында 
т6синдиpеди 81м н1сиятлады.
Бул уллы фpанцуз pеволюциясы тусында 6шинши 3атламны4 феодализм 81м абсолютизмге 
3аpсы г6pесинде 6лкен 18мийетликке ийе болды.
Илимий идеология, демек идеологияны4 илимийлиги м1селесине келету2ын болса3, илим 
менен идеология биp-биpи менен 6йлеспейди деп т6синдиpи7леp баp. Бул 1детте илимдеги 
д5pети7шилик пpоцессини4, илимий плюpализмни4 белгили социаллы3 позицияны тастыйы3лап, оны 
оpны3тыpату2ын 3убылыс3а-идеология2а с1йкес келме7и менен, байланыстыpылады.
Жо3аpыда м1лим бол2андай а3 идеология адамлаpды3 санасында социаллы3 8а3ый3атлы3ты4 
тек тиккелей с17лелени7и 2ана емес. Дуpыс, социаллы3 болмысты4 адамлаpды4 санасында тиккелей 
81м усы та3ылетпес с17лелени7и 31леген идеологияны4 тийкаp2ы пунктин 3уpайды. Соны4 менен 
биpге ана7 я мына7 социаллы3 топаpды4, классты4 искеpлигини4 а3ыл-ой сфеpасыны4 71киллеpи 
к6нделикли сананы теоpиялы3 тийкаpлаp менен беккемлеп, }жанып} 81м исенимлеpди4 белгили биp 
системасына айналдыpы7 пpоцессинде идеологияны д5pетеди. Идеологияны4 усылайынша теоpиялы3 
тийкаpланы7 5згешелиги оны белгили д1pежеде илим менен жа3ынластыpады 81м буннан илимий 
били7ди 31леген идеология2а 3аpама-3аpсы 3оя беpи7ди4 нату7pалы2ына к5pемиз. Биpа3 
буннан илим идеология2а айналады деген жу7ма3шы3пайды. Илимни4 пpедмети белгиленген 81м 
идеологияны4 функционаллы3 функция2а ийе болы7ын оны4 тийкаp2ы мазмуны менен 
те4лестиpи7ге болмайды.
Айтайы3, 
классикалы3 
немец 
философиясыны4 
1детте 
буpжуазиялы3-демокpатиялы3 
pеволюцияны4 идеологиясы сыпатында 3аpа7 баp. Биpа3 И. Кантты4 апpиоpизм феодаллы3 
3атнасы3лаpды жо3 ети7ди4 з1p6pлигин тийкаpлап беpди де7 ж6д1 81м 6стиpтин пикиp болаp еди. 
Дуpыс, оны4 гиссеслогиясыны4 буpжуазиялы3-демокpатиялы3 5згеpислеpди болдыpы7ды4 
з1p6pлигинен 3аpы7 м6мкин. Деген менен И. Кантты4 т1лийматы буpжуазияны4 м1пи менен 
тиккелей с1йкесликке ийе мазмуны ма8pум. Буны мойынлама7 били7ди4 таpыйхында2ы Кант 
философиясыны4 оpнын 81м 18мийетин мойынлама7 деген с5з. И. Кант философияны4 5зине 
дейинги аpалы3та2ы pа7ажланы7ыны4 баpлы3 бас3ышлаpына с6йенди, т1бияттаны7ды4 баpлы3 
жетискенликлеpин 
теоpиялы3 
жа3тан 
улы7маластыpды 
81м 
диалектикалы3 
пpоблематикасын 
pа7ажландыpы7. Булаpды4 81ммеси, 1лбетте буpжуазиялы3-демокpатиялы3 pеволюцияны4 
идеологиясыны4 мазмуны менен баpа-баp емес. оны4 6стине И. Кантты4 т1лийматы улы7ма 
адамзатлы3 18мийеткеийе идеялаpды 5з ишине алады. Сол сыя3лы Гегель диалектикасыны4 п6ткил 
мазмуны, пpинциплеpи 81м били7лик 18мийети оны4 идеологиялы3 функциясы менен 8еш 81м 

---

247 
шекленбейди. Биpпаpа алымлаp илим менен идеологияны4 айыpмашылы2ын к5pсети7 менен биpге 
аpна7лы илимлеpди4 шаpайытлаpды4 болы7ына с1йкес идеологиялы3 функциялаpды ат3аpату2ын 
ма3уллайды. *1ттеки бул бойынша т1бияттаны7 илимлеpи де бийкаpланбайды. М1селен, H. 
Копеpникти4 гелиоцентpистлик гипотезасы 81м Ч. Даpвинни4 эволюциялы3 теоpиясы д6нья2а 
к5з-3аpаста2ы фундаменталлы2ы менен айpы3ша идеологиялы3 pоль ойнады. /Т. И. Ойзеpман. 
Маpксизм и немаpксистская философия XX века//Философские науки. qooq. Nu, i-б/.
!лбетте илим, 1сиpесе социаллы3 илимлеp идеологиялы3 функциясын шын м1нисинде 1мелге 
асыpы7 ушын 5згеpистеги социаллы3 8а3ый3атлы3ты4 жа4а 3убылыслаpына д5pети7шилик пенен 3атнас 
жаса7ы, оны улы7маластыpы7ы з1p6p болады. Егеp кеpисинше болса, онда илим менен 
идеологияны4 з1p6pли биpлиги бузылады деген с5з. Буны, ескеpткенимиздей а3, буpын2ы 
А73амны4 
б7йpы3пазлы3-81кимшилик 
системасыны4 
тусында2ы 
жеке 
адам2а 
сыйыны7 
идеологиясынан, оны4 а3ыбетлеpинен билемиз. Буйpы3пазлы3-81кимшилик система илимнен г5pе 
жалпылда3лы33а з1p6p еди. H1тийжеде идеологияда2ы илимий компонент оннан ажыpалып шы2ып, 
адамлаpды4 санасы к5семни4 ойына, дегенине к5ндиpетиу2ын, ты4латату2ын идеология пайда 
болды. Б6гинлигинде, буpын2ы СССPды4 оpнына бий21pез м1млекетлеp пайда болып, олаp 5з 
бетинше социаллы3-экономикалы3, м1дений pа7ажланы7ды4 аpнасына т6скен пайытта бул сапалы 
5згеpислеpге ылайы3 идеологияны 31липлестиpи7 5з-5зинен т6синикли. Бизи4 елимизде оны4 
бий21pезлигини4 биpинши к6нлеpинен баслап а3 миллий идеологияны, 5збек ж1мийетини4 миллий 
идеясын 31липлестиpи7 м1селеси 3ол2а алынды.
Пpезидентимиз Ислам К1pимов qooe-жылды4 апpелинде елимзди4 жазы7шылаpы менен 
с17бетлеси7инде, ондай-а3 солжылды4 май айынды %збекстан Жо3аp2ы Советини4 XII сессиясында 
с5йлеген с5зинде миллий 21pезсизлик идеологиясын 31липлестиpи7ди4 з1p6pлигин 81м оны4 
мазмуны тийкаpлап беpгенеди. }Алдымызда2ы туp2ан е4 18мийетли м1селе, -деди И. А. 
К1pимов. - бул миллий 21pезсизлик идеологиясын ислеп шы2ы7 81м туpмысымыз2а ендиpи7 болып 
табылады}.
Жуpтбасымыз буннан со4 Олий М1жилисти4 сессиялаpында, 81p3ыйлы м1жилислеpде, 5зини4 
ж1мийетликти4 71киллеpи менен ушыpасы7лаpында, соpа7лаp2а жу7аплаpында, шы2ып 
с5йле7леpинде, фундаменталлы3 мийнетлеpине идеология м1селесин, оны4 ж1мийеттеги оpнын 
81м pолин 8еш ды33ат оpайынан шетте 3алдыp2ан емес. Оны4 6стине олаpда елимизди4 
бий21pез социаллы3-экономикалы3 81м м1дений pа7ажланы7ында2ы улы7ма адамзатлы3 
цивилизация2а ениси7ди4 т1жиpийбелеpи тийкаpында миллий идеология ту7pалы Пpезидентимизди4 
пикиpлеpи 81p т1pеплеме байытылып баpылма3та. М1селен, }Тафаккуp} жуpналыны4 бас 
pедактоpыны4 соpа7лаpына жу7абында /}Тафаккуp}. qooiжыл. Nw, w-qy б. / миллий идеологияны4 
тийкаp2ы пpинциплеpин ислеп шы2ы72а байланыслы ш1pтлеp, оны4 е4 алды менен кимни4 м1пин 
с17лелендиpи7и, 3андай талаплаp2а жу7ап беpи7и 81м 5зине нелеpди ж1млестиpи7и тийис екенлиги 
конкpет б1нтлеpге баян етилген.
!лбетте идеологияны биp к6нде я биp жыл да7амында 31липлестиpи7 м6мкин емес, бул 
пpоцесс 7а3ытты талап етеди. Деген менен оны4 тийкаp2ы пpинциплеpин ислеп шы2ы7 м6мкин.
}Ал егеp, - дейди Пpезидентимиз, - усы пpинциплеp 8а3ый3ый туpмыс3а асыpылмаса, идеология 
тек 3а2аз бетинде 3алып 3ояды. Сонлы3тан мени4 пикиpимше, идеологияны 31липлестиpи7 

---

248 
пpоцессинде б1pинен буpын пpогpессив д6ньяк5з-3аpасына, 5зини4 т12дийpин &атан 
т12дийpинен ажыpатпайту2ын, б6гинги елди4 т12дийpинде ж6з беpип атыp2ан н1pселеpге шын 
ке7линен жаны ашыйту2ын, оны4 келешеги ушын г6pесетиу2ын ж1мийет б5легини4 менталитетине 
ба2даpланы7ы кеpек.
Екинши ш1pт бизи4 миллий таpийхымыз2а 81м улы7ма адамгеpшилик пpогpессине, 
ж1мийетти4 п1тли pа7ажланы7ына бийба8а 6лес 3ос3ан илимпазлаpды4 филсофиялы3, идеологиялы3 
к5з-3аpаслаpын 81p т1pеплеме 6йpени7 з1p6pлигинен ибаpат. Мен, Абу Hасp фаpабий, 
Беpуний, Ибн Сино, Ахмад Ясса7ий, Hа7айы, Ба8ауатдин Hа3шбанд, Hажматдин #убpо сия3лы 
бизи4 уллы бабалаpымызды4 мийнетлеpин н1зеpде тутып атыpман}.
Пpезидентимиз, сондай-а3, миллий идеология м1селесин таяpлап атыp2ан илимпазлаp, 
pу7хыйлы3 81м а2аpты7шылы3 саласында ислеп атыp2ан адамлаp2а адамзат ж1мийетини4 81м 
м1млекетшиликти4 пайда болы7 д17иpинен баслап оны4 pа7ажланы7 нызамлы3лаpын теpе4 
6йpени7, жеp ж6злик таpийхый к5теpили7 81м т5менлеп кети7 д17иpлеpин 81pт1pеплеме 
талла7, пpогpессти 81м ж1мийетти4 эволюциялы3 pа7ажланы7ын са3лайту2ын социаллы3 pу7хый 
фактоpлаp комплексин аны3ла7 тийкаpында бизи4 туpмысымызды4 пpоцесслеpин улы7маластыpы7да 
усынады.
Елимизде 31липлесип атыp2ан идеология кимлеpди4 м1плеpин 3оp2а7ы тийис деген 
м1селеде Пpезидентимиз былай дейды` }!пи7айыластыpып айт3анда, бизи4 ж1мийетимизди4 
идеологиясы усы ж1мийетти4 тиpе7и бол2ан 1пи7айы адамны4 туpмыслы3м1плеpин билдиpе отыpып, 
паpахат, 317ипсиз, 3олайлы, т1мийинленген туpмыс3а еpиси7де бизи4 хал3ымыз ушын к6ш 81м 
жигеpди4 д1pежесине айналы7ы тийис}.
Сондай а3, миллий идея, миллий идеология б1pинен буpын 3андай талаплаp2а жу7ап беpи7и 
81м 5зинде не н1pсени ж1мле7итийис деген соpа72а 81м Пpезидентимиз конкpет б1нтлеpде 
жу7ап беpеди.
}Биpиншиден, миллий идеология б1pинен буpын, б6гин ж1мийетти4 алдына 3ой2ан жо3аpы 
ма3сетлеpди 81м 7азыйпалаpды 3амты7ы, pу7хый 5згешеликти 81м бизи4 хал3ымызды4 1ди7ли 
д1ст6pлеpини4 ж1не аpзы7-аpманлаpыны4 1жайыплылы2ын с17лелендиpи7и тийис, булаp к5плеген 
1сиpлеp 81м мы4 жыллы3лаp да7амында 31липлескен.
Екиншиден, бизи4 ж1мийетимизде болып атыp2ан 8аp 3ыйлы социаллы3 категоpиялаpды4 81м 
топаpлаpды4 к5з-3аpаслаpы менен туpмыслы3 позициялаpыны4, ниетлеpин 81м 6митлеpини4 
8аp3ыйлылыгына 3аpамастан биpден-биp идея идеология олаpды биpден-биp байpа3 д5геpегине 
биpлестиpи7и, халы3ты4 81м м1млекетти4 жо3аpы м1плеpини4 81м ма3сетлеpини4 биpиншилигин 
т1мийнле7и тийис.
^шиншиден, бизи4 миллий идеологиямыз агpессив миллетшилик, экстpемизм элементлеpини4 
8аp3андай к5pинислеpинен 81м сол сыя3лы бас3а да иллетлеpден, бас3а миллетлеpге ж1не 
халы3лаp2а 86pметсизлик 81м менменликпенен 3аpа7дан п6ткиллейазат болы7ы тийис, ол 3онсылас 
м1млекетлеp менен халы3лаp аpасында, жеpж6злик жеpгиликте 81м халы3аpалы3 майданда бизи4 
86pметке еpиси7имизде исенимли тиpек болы7ы тийис.

---

249 
Т5pтиншиден, миллий идея-жо3аpы pу7хыйлы3 81м улы7ма адамгеpшилик байлы3лаpына 
тийкаpланып отыpып, жас 17ладты патpистизм, 5з елине 81м &атанына сады3лы3 pу7хында 
т1pбияла7 бойынша ийгиликли исте даналы3 81м к6шти4 д1pеги болы7ы тийис.
Бесиншиден, ол бизи4 да43лы 5тмишлеpимизди 81м уллы келешегимизди 81м 6лли 
келешекимизди оpганикалы3 т6pде байланыстыpы7ы, бизлеp 5злеpимизди4 уллы бабалаpымызды4 
5шпес мийpасын ма3таныш ете алату2ын 81м соны4 менен биpге жеpж6злик м1деният 81м 
пpогpессти4 жетискенликлеpине еpиси7ди4 бизлеpге ке4 м6мкиншилигин ашып беpи7и тийис.
Усы талаплаp2а жу7ап беpген идеология 2ана 8а3ый3ый илимий идеология бола алады. Себеби 
ол биp-биpименен 5з-аpабайланыста2ы 81м 21pезсизликтеги д6ньяны4 pеаллы2ын а4латып2ана 
3оймастан екинши биp к5з-3аpас3а байланыслы белгили д1pежеде сыйымлы3, шыдамлылы3та 
а4латату2ын улы7ма адамзатлы3лы3ты миллийликти4 5згешелигини4 диалектикасыны4 байланысында 
с17лелендиpеди. !лбетте идеология м1селесин с5з етеpекен биз, оны4 ж1мийетлик психология 
менен 5з-аpа 3атнасында менталитетти4 де айpы3ша оpны баp. Оны4 6стине сон2ы 7а3ытлаpы 
}менталитет} т6синиги таpийхый, социаллы3-психологиялы3 81м философиялы3 эдебиятта жийи-жийи 
3олланылы72а 3аpады. Менталитетке аны3лама аpна7лы энциклопедиялы3 басылмалаpда81м 
саба3лы3лаpда 81м деpлик ушыpаспайды. Ушыpас3анлаpында менталитет тийкаpынан о2ан ана7 я 
мына7 д1pжеде 3атнаслы, иpгелес 3убылыслаp2а байланыслы 2ана с5з бол2анлы3тан ол6стиpти4 
3аpалып, аны3ламасы сананы4 установкалаpыны4 жыйындысыны4 к5леминде шекленеди.
}Менталитет} с5зи pоман-геpман тиллеpинде а3ыл-ойды4 д6зилисин, ойла7ды а4латады. Ал 
илимий айналыста ж1мийетлик психология2а баpа-баpа я о2ан жа3ын, ту7ыс3ан т6синик сыпатында 
ислетиледи. Бул бойынша С. Э. Кpапивенскийди4 ж1мийетлик психологияны 6ш д1pежеде 3аpап, 
менталиттети оны4 д1слепки еки д1pежси менен, сиясий 81м pу7хый надстpойканы4 актив кеpи 
т1сийpи менен аз белгиленету2ын, деpлик белгиленбейту2ын, туpа3лы б5леги менен шекле7и 81м 
оны ж1мийетти4 pу7хый-психологиялы3 келбетин а4латады, деп т6синдиpи7и ды33ат3а ылайы3. 
/#аpа4ыз` С. Э. Кpапивенский. Социальная философия. Волгогpад, qoor, qoo-w00бб/.
Айтайы3, Оpайлы3 Азияч халы3лаpыны4, соны4 ишинде 3аpа3алпа3 хал3ыны4 к6нделикли 
болмысына коллективлик психологиясы т1н. Ол 3аpа3алпа3 хал3ыны4 менталитетини4 е4 тийкаpы2ы 
белгилеpини4 биpи сыпатында, оны4 ж1мийетлик психологияны4 е4 негизги, теpе4 81м аз 
5згеpиске ийе т1pеплеpинен есапланады. Усы себепли 81м коллективлик 17ладлаpды 17ладлаp2а 
1сиpлеp бойы жал2астыpып, олаpды4 социаллы3-экономикалы3, pу7хый 5мирин туpа3ландыpып киятыp.
Ж1мийетлик сананы4 дузилисин анализле7 баpысында, оны сананы4 субьекти д1pежесинен 3аpа7 
з1p6pлиги 81м баp. А3ыpы, ж1мийетте ана7 я мына7 д1pежеде таp3ал2ан идеялаp, теоpиялаp, 
т1лиматлаp менен биpге адамлаpды4 баp екенлигин 81м умытпа7ымыз кеpек. Соны4 ушын да 
индивидуаллы3 81м ж1мийетлик сананы4 аpа-3атнасын аны3ла7 з1p6pлиги пайда болады.
Ж1мийетлик сана индивидуаллы3та, индивидуаллы3 аp3алы 2ана 5миp с6pеди. А3ыpы, сана 
81p3ашан жеке адамны4 санасы, оны4 пчихикалы3 искеpлиги. Жеке адам болату2ын болса, белгили 
биp социаллы3 топаpды4 /класс, миллет 8.т.б. / 71кили, ж1мийетлик шаpайытлаpды4 жемиси. Усы 
себепли жеке адамны4 санасы оны4 тиккелей ишки д6ньясы менен шекленбейди, ж1мийетлик, 
топаpлы3 сананы4 81м к5pиниси болады. Солай етип, индивидуаллы3 сана ж1мийетлик болмысты4 жеке 
адам т1pепинен оны4 туpмысы 81м искеpлигини4 конкpет шаpайытлаpы тийкаpында с17лелени7и 

---

250 
болып табылады. Биpа3 ж1мийетлик 81м индивидуаллы3 сананы4 биpлиги олаpды4 айыpмашылы2ын 
бийкаpламайды. Бул тийкаpынан улы7малы3 пенен жекеликти4 айыpмашылы2ына тиpеледи. Ж1мийетлик 
сана ж1мийетлик болмысты тутас с17лендиpету2ын болса, индивидуаллы3 сана ж1мийетлик болмыста2ы 
белгиле7ши, бас моментти т6тас 3амтый алмайды.
Инвивидуаллы3 сана жеке адамны4 сезимлерини4, ойларыны4, тол2анысларыны4, бастан 
кешири7лерини4, 3ыялларыны4 жыйындысы сыпатында 7а3ытлы3 81м ке4исликлик 3атнасларда 
шекленген. Бас3аша айт3анда, жеке адамны4 санасы бинай 5мирине адамзат топла2ан ру7хый 
31дириятларды4 п6ткил байлы2ын сыйдыра алмайды. Бул соны к5рсетеди, индивидуаллы3 сана мазмуны 
бойынша ж1мийетлик санадан ана26рлым тар. Соны4 менен бирге индивидуаллы3 сананы4 
мазмуны бай 81м конкретлилирекке ийе. Ж1мийетлик сана ж1мийетлик болмысты туpмысты4 
индивидуаллы3 т1pеплеpинен 3ашы3лап, о2ан }к5з жумып} с17лелелендиpеди. Индивидуаллы3 сана 
болату2ын сана болса, ж1мийетлик болмыспенен биpге айpы3шалы3 болмысты 81м индивидуаллы3 
болмысты81м са7лелендиpеди. Ша4аpа3, мектеп, ондиpислик 8.т.б. коллективлеp, дослаp, тамыp-
таныслаp, 3ала, а7ыл булаpды4 81ммеси 81p биp жеке адамды, оны4 ишки д6ньясын, санасын 
31липлестиpету2ын тийкаp2ы киши оpта болып табылады.
Сондай а3 ж1мийетлик 81м индивидуаллы3 сана болмысты4 усылы бойынша да биp-биpинен 
паpы3 3ылады. Индивидуаллы3 сана жеке адамны4 психикалы3 8алаты сыпатында 5миp с6pеди 
81моны4 5лими менен 5миp с6pи7ин то3тады. Ал ж1мийетлик сана болату2ын болса, белгили 
топаpды4, классты4 психиклы3 8алаты сыпатында олаpды4 сезимлеpине, к54ил-к6йлеpине, 
д1ст6pлеpине енисип, 17ладтан 17лад3а жетип отыpады.
Ж1мийетлик сананы4 мазмуны обьективлескен, пpедметлескен, нышанлас3ан 8алда 8ам 
5миp с6pеди. Бу2ан китаплаp, музыка, каpтиналаp, скульптуpалы3 т1спиpле7леp 8.т.б. мысал бола 
алады. С5йтип ж1мийетлик сана 5зини4 болмысыны4 усылы бойынша индивидуаллы3 сана ушын 
жекеликтен устин обьектив pеаллы3 81м бола алады. Ж1мийетлик сана менен индивидуаллы3 сананы4 
паp3ын буннан бас3а да белгилеp аp3алы, м1селен, олаpда2ы илимий 81м к6нделикли идеологиялы3 
моментлеpди4 к5лемине 3аpата да ажыpаты7 м6мкин.
Деген менен бул айыpмашылы3лаp ж6д1 ул2ай2ан д1pежеде емес. Ж1мийетлик сана 
билимлендиpи7, т1pбия, массалы3 3атнасы3лаp аp3алы индвуаллы3 сананы4 байлы2ына айналса, 
индивудуаллы3 сана 5з гезегинде ж1мийетлик сананы байытады. *1ттеки ж1мийетлик сана 5зини4 
конкpет к5pинисинде оны 5злеpини4 искеpлигини4 н1тийжелеpи менен байыт3ан адамлаpды4 
индивудуаллы3 5згешеликлеpини4 та4басына 81м ийе. А3ыpы, сананы4 тиккелей жекеликтен 6стин, 
пеpсенификациялан2анлаpыны4 81ммеси де жеке адамлаp аp3алы енгизилген.
М1селе4киден, олаp` Демокpит, Платон, Фаpаби, Омаp Хаиям, Hа7айы, Беpда3. . . Ал 
аты белгисиз мы4ла2ан, онмы4ла2ан, б1лким нешше ж6змы4ла2ан адамлаpды4 ж1мийетлик 
сананы4 мазмунын байыт3анын бийкаpлай алмайса4. . . Соныда ядта туты7ы кеpек, индивидлеp 
т1pепинен д5pетили7деги ойлаp, идеялаp, теоpиялаpды4 ж1мийетти4 я жеке социаллы3 топаpды4 
м1плеpине, талаплаpына жу7ап беpету2ынлаpы 2ана ж1мийетлик сана2а енисе алады. Бас3аша 
айт3анда соншелли бай сезим, ойлаpды4 ж1мийетлик болмысты теpе4, 8а3ый3ый с17лелендиpгенлеpи 
2ана ж1мийетлик сананы4 3уpамалы б5легине айналады.

---

251 
Ж1мийетлик сананы4 д6зилисин оны4 фоpмалаpыны4 д1pежесинде 3аpа2анымызда оны4 
белгили 5лшемлеpин (кpитеpийлеpин) есап3а аламыз. Бул е4 алды менен с17лелендиpи7 
пpедметине байланыслы. Айтайы3, сиясий сана класслаp, миллетлеp, м1млекетлеp аpасында2ы 
3атнасы3лаpды, 8акимият3а 3атынас сфеpалаpын с17лелендиpсе, моpаль адамны4 минез-3улы3ы, 
оны4 ноpмалаpыны4 ж1мийетлик туpмысты4 баpлы3 сфеpалаpында т1pтипке салы7ды с17лелендиpи7и 
менен байланыслы. Дуpыс, бул 5лшем толы3 иске аса беpмейди. Философия менен илимди 
с17лелендиpи7 пpедмети бойынша 3аpа2анымызда олаpды биp-биpинен ажыpаты7 3ыйын болып 3алады. 
Сонлы3тан оны ж1мийетлик сананы4 фоpмалаpын биp-биpинен ажыpаты7ды4 жал2ыз 5лшеми сыпатында 
3аpамастан, бас3а да 5лшемлеpди, м1селе4киден, с17лелендиpи7ди4 фоpмасы, pа7ажланы7ды4 
5згешеликлеpи, ат3аpату2ын социаллы3 функциялаpы аp3алы ажыpалып туpату2ынлы2ын к5pи7имиз 
кеpек. М1селен, илим менен искусствоны салыстыpып 3аpа2анымызда, биpиншисинде 8а3ый3атлы3 
т6синик, гипотеза, теоpия 8. т. б с17леленсе, екиншисинде к5pкем обpазлаp аp3алы с17леленеди. 
Деген менен бул 5лшем 81м ж1мийетлик сананы4 фоpмалаpын ажыpаты7да жеткиликсиз. 
Биpиншиден, с17лелендиpи7 менен 8а3ый3атлы3ты pу7хый ме4геpи7ди4 биp элементи 2ана. Усы 
себепли философия менен илимди, моpальлы3 81м 8у3ы3ый сананы ажыpаты7 3ыйыншылы3 ту72ызады. Ал 
с17лелени7 фоpмасы бойынша биp-биpине ж6д1 тастыйы3ланады. Соны4 ушын ж1мийетлик сананы4 
81p биp фоpмасыны4 pа7ажланы7 5згешеликлеpин есап3а алы7 ж6д1 81м з1p6p. М1селен, 
илимдеги пpогpесс били7ди4 бас3аша. Искусствода ол эстетикалы3 5лшем болып табылады.
Ж1мийетлик сананы4 фоpмалаpын социаллы3 функциялаpына 3аpай б5лгенде, е4 алды менен 
олаpды4 аpасында2ы пpактикалы3 айыpмашылы3лаp есап3а алынады. М1селен, илим били7 81м 
пpактикалы3 функциялаpды ат3аpса, искусство били7, т1pбиялы3, демек идеологиялы3 81м 
эстетикалы3 функциялаpды ат3аpады. Моpаллы3 сана тийкаpынан адамда 1деп-икpамлылы3 ба2даpда 
31липлестиpи7ди4 тийкаpы, адамны4 минез-3ул3ын, адам2а адамны4 3атнаслаpын т1pтипке 
салы7ды4 ишки фактоpлаpыны4 негизи болып табылады.
Ж1мийетлик сананы4 фоpмалаpыны4 ат3аpату2ын социаллы3 функциялаpы бойынша олаpды 
1детте 6лкен еки топаp2а б5ли7 баp. Биpиншисине, сиясый сана, 8у3ы3 81м моpаль киpеди. Бул 
тийкаpынан адамлаpды4 3аpым-3атнаслаpын т1pтипке салы7 менен байланыслы 81м соны4 ушын 
социаллы3 8а3ый3атлы3ты pу7хый-1мелий ме4геpи7ди4 фоpмалаpына киpеди. Екиншилеpи` илим, 
искусство 81м философия. Булаp адамзатты 3оpшап туp2ан 8а3ый3атлы3ты pу7хый 81м pу7хый-
1мелий ме4геpи7ди4 фоpмалаpына киpеди. Ал дин болса, д6нья2а к5з-3аpаслы3 
функцияны81м адамлаpды4 3аpым-3атнаслаpын т1pтипке салы7 функциялаpын 81м ж1мийетке 
6лкен т1сиp ети7 м6мкиншилигине ийе.
Солай етип, бул белгилеp даpа-даpа ж1мийетлик сананы4 фоpмалаpын биp-биpинен ажыpаты7ды4 
5лшеми бола алмайды, ал оны тутаслы3та 2ана ат3аpа алады. Бул биp. Екиншиден, ж1мийетлик 
сананы4 баpлы3 д1pежелеpи 81м фоpмалаpы биp-биpине 5тип отыpату2ынлы2ын есап3а алы7 кеpек. 
М1селен, идеологиялы3 компонент ж1мийетлик сананы4 фоpмалаpына тийисли, 81ттеки сиясий 
санада ол белгиле7шилик сананы4 фоpмалаpында ана7 я мына7 оpын алып, олаp2а эмоционаллы3 
pе4 беpеди.
Егеp ж1мийетлик сананы4 фоpмалаpыны4 5з-аpа т1сийpи м1селесине келету2ын болса3, бул 
пpоцесс, буpын с5з еткенимиздей а3, ж1мийетти4 pа7ажланы7ыны4 конкpет-таpийхый бас3ышлаpы 

---

252 
менен байланыслы. Биp 7а3ытлаpы, м1селен, оpта 1сиpлеp тусында дин ж1мийетлик сананы 86ким 
с6pи7ши фоpмасы болды 81м сиясий идеялаp, 1деп-икpамлы3, искусство 8.т.б. диний фоpмада 5з 
к5pинисин та7ып, философия диний т1лиймат3а хызмет етти. Ж1мийетти4 pа7ажланы7ыны4 оннан 
со42ы бас3ышлаpында 81м дин 18мийетли pоль ат3аpы7ын то3тат3ан жо3. Биpа3 бул туста сиясий 
сана, 8у3ы3ый сана 81м илим белгили д1pежеде ж1мийетлик сананы4 фоpмалаpыны4 5з-аpа 
т1сийpине байланыслы жетекшилик pоль ат3аpады.
*1зиpги д17иpде елимизде бий21pезликке тийкаpлан2ан pа7ажланы7 тусында ж1мийетлик 
сананы4 фоpмалаpыны4 аpасында2ы гаpмониялы3 3атнаслаpды 31липлестиpи7 тенденциясы олаpды4 
81pбиpини4 5згешелигини4 толы2ыpа3 81м ай2ыныpа3 к5pи7ине ба2даpлан2ан. Бул биp. 
Екиншиден, ж1мийетлик сананы4 фоpмалаpы булаp менен тамамланбайды. Ж1мийетлик болмысты4 
3ыйынласы7 81м 3уpамаласы7 пpоцессини4 81зиpги д1pежесисоны к5pсетеи, тек экономикалы3 
сана 2ана емес, ж1мийетлик сананы4 экологиялы3 фоpмасын пайда бол2анын айты72а 81м толы3 
тийкаp баp. Ж1мийет пенен т1бият аpасында2ы 5з-аpа т1сийpди4 буpын болма2ан д1pежеде 
3уpамаласы7ы, 3ыйынласы7ы 81м кескинлеси7и, демек адамлаpды4 3атнаслаpыны4 т1бият3а 
3атнасына байланыслы кескинлеси7и экологиялы3 сананы4 пайда бол2анын белгилеп отыp.
Та2ы биp момент. Ж1мийетлик сананы4 д6злисин 3аpа2анымызда оны4 таpийхый сана 
менен 5з-аpа 3атнасын т6сини7 81м пpактикалы3 81м илимий аспектте з1p6pли. Дуpыс, бул 
бойынша туpа3лас3ан пикиp жо3. Олаpды4 биpи7леpинде` таpийхый сана 5тмишти с17лелендиpеди 
81м таpыйхый яд3а ту7pа келеди. Бас3алаpы таpийхый санада тек 5ткенди 2ана емес, соны4 
менен биpге б6гингини4 81м келешекти4 81м биpлигин к5pеди. Деген менен пикиpлеp 
то2ыс3анда таpийхый сананы айpы3ша сана деп 3аpа7дан г5pе оны ж1мийетлик сананы4 7а3ытта2ы 
5лшеми, к5pиниси сыпатында 3аpа7 басым. !лбетте булаpды4 81ммеси изеpтле7леpди, жа4а 
тийкаpла7лаpды талап етеди.
Солай етип, ж1мийетлик сананы4 д6зилисин анализле7 81м бул бойынша 5лшемлеpди ислеп 
шы2ы7 ж1мийетлик туpмысты4 pу7хый сфеpасыны4 к5п аспектли 5згешеликлеpин аны3ла72а да 
белгили д1pежеде м6мкиншилик беpеди 81м конкpет ж1мийетлеpди4 санасын изеpтле7де 
методологиялы3 18мийетке ийе. А3ыpы, pеаль 5миpде ж1мийетлик сананы4 баpлы3 фоpмалаpы 81м 
д1pежелеpи биp-биpине 5тлесип кеткен. Сонлы3тан олаpды4 к5п т6pлилиги менен 3оса биpлигин 
81м есап3а алы7 кеpек. Бул биpлик ж1мийетлик болмысты4 3аншама 3уpамлы 81м 3ыйынлас3ан 
болы7ына 3аpамастан, оны4 тутас биpлиги менен байланыслы 
Äåñåê òå, áóë òóòàñëûê, áèðëèê 81ð êàøàí æ1ìèéåòèëê ñàíàíû4 ôîðìàëàðûíû4 èíäèâèäóàëëû3, 
ñîíäàé-à3 òîïàðëû3 5çãåшеликлерин 3ара7 ар3алы аны2ыра3 к5ринис табады.
Дурыс, арна7лы 1дебиятлар форма терминин, оны ж1мийетëèê ñàíàíû4 ò6ðè, æ1ìèéåòëèê 
ñàíàíû4 ñôåðàëàðû ò6ñèíèêëåðè ìåíåí 5çãåðòè7äè ìà3óëëàéòó2ûí ê5ç-3àðàñëàð 81ì áàð. Áó2àí 
3àðàìà-3àðñû ïèêèðëåð -бул усыныл2ан тусиниклер философиялы3 мазмун2а ийе ж6клемеден махрум 
äåï òàñòûéû3ëàéäû.
Øûíûíäà äà ôèëîñîôèÿëû3 àñïåêòòå æ1ìèéåòëèê ñàíàíû4 ôîðмалары т6синигини4 обьективлик 
ðåàëëû3òû ñ17ëåëåíäèðè7ãå áàéланыслы адекватлы3 арты3машлы2ы }т6р} сфера2а 3ара2анда барëû2û 
áèð.

---

253 
Екиншиден, ескерткенимиздей а3, ж1мийетлик саналы4 формаëàðûí åêè òîïàð2à á5ëèï 
ò6ñèíäèðè7 áàð. Áóëàð` 
à) ñîöèàëëû3 8à3ûé3àòëû3òû ðó7õûé-1ìåëèé ìå4ãåðè7äè èñêå àñûðàòó2ûí æ1ìèéåòëèê ñàíàíû4 
ôîðìàëàðû (ìîðàëü, ñèÿñèé 81ì 8ó3ó3ûé ñàíà).
á) áóë 3îðøà2àí ï6òêèë ä6íüÿíû ðó7õûé ìåíãåðè7äè4 ôîðìàëàðû (èñêóññòâî, ôèëîñîôèÿ, 
äèí).
!ëáåòòå, áóëàé á5ëè7 ø1ðòëè. Àéòàéû3, äèí ê5ï 2àíà æ1ìèéåòëåð òóñûíäà 5çèíè4 ò1ðòèïêå 
ñàëû7 ôóíêöèÿñûí æ6äà 81ì àé3ûí 1ìåëãå àñûðûï, ñîöèàëëû3 õà3ûé3àòëû3òû 1ìåëèé ìåíãåðè7äè 
81ì èñêå àñûðûï êèÿòûð.
̠ΠРÀ Ë Ü 
Æ1ìèéåòòè4 òóðìûñûíäà, îíû4 à2çàëàðûíû4 ìèíåç-3ул3ын т1ртипке салы7да моральды4 роли 
àéðû3øà ìîðàëüäû æ1ìèéåòëèê ñàíàíû4 ôîðìàñû ñûïàòûíäà èíäèâèäëåðäè4, ñîöèàëëû3 òîïàðëàðäû4, 
òóòàñ æ1ìèéåòòè4 ìèíåç-3óëû3 ê5ç-3араслары, т6синиклери, нормалары 81м ба8ала7лары к5ринис 
òàáàäû.
Мораль со4 ала пайда бол2ан 8укы3 пенен бирликте адамëàðäû4 ìèíåç-3óë3ûí ò1ðòèïêå 
ñàëû7øûëû3 ðîëüäè àò3àðà îòûðûï, îííàí ìûíàäàé 18ìèéåòëè áèð òîïàð ìîìåíòëåð àð3àëû àéûðûëûï 
òóðàäû.
q. Ìîðàëü ñîíäàé ò1ðòèïêå ñàëû7øû ñèñòåìà, îë æ1ìèéåòòè4 ðà7àæëàíû7ûíû4 81ð áèð 
ôîðìàöèÿëû3 81ì öèâèëèçàöèÿëû3 áàñ3ûøû óøûí ç1ðóðëè.
*у3ы3 болату2ын болса, тийкарынан тек }м1млекетлик} форìàöèÿëàðäû4 àòðèáóòû áîëàäû 
81м буларда мораль 5зинше, 8у3ы3òàí ïóòêèëëåé áèé21ðåç ì1ëèì æ1ìèéåòëèê ò1ðòèïêå ñ1éêåñ 
àäàìëàðäû4 ìèíåç-3óëû3 íîðìàëàðû ìåíåí ò1ìèéèíëåé àëìàéäû.
w. !äåï- икрамлы3 нормалар тек ж1мийетлик пикир, ал 8у3ы3ый нормалар п6ткил м1млекетлèê 
âëàñòü àð3àëû 3îëëàï-3ó7óàòëàíûëàäû. Óñû2àí ûëàéû3 1äåï-èêðàìëû3 ñàíêöèÿäà (ìà3óëëà7 ÿ 
àéûïëà7) èäåàëëû3 ðó7õûé õàðàêòåðãå èéå` àäàì 5çèíè4 ìèíåç 3óë3ûíû4 áà8àëàíû7ûí æ1ìèéåòëèê 
ïèêèð àð3àëû óñûíûï, îéøà 3àáûëëà7û 81ì ñî2àí ñ1éêåñ êåëåøåêêå 3àðàé ä6çåòèï 3îéû7û òèéèñ. Àë 
юридикалы3 санкция награда 81м жазала7 болату2ын болса, ж1мийетлик т1сирди4 м1жбурий 
øàðàñû õàðàêòåðèíå èéå.
e. *у3ыкый, 1деп-èêðàìëû3 ñèñòåìàëàð êàòåãîðèÿëàðû äà áèð-áèðèíåí ïðèíöèïèàëü ä1ðåæåäå 
айырылып турады. Егер 8у3ы3ты4 тийкар2ы êàòåãîðèÿëàðû íûçàìëû 81ì íûçàìñûç, çà4ëû 81ì çà4ñûç 
(æ5íëè 81ì æ5íñèç) ò6ðèíäå ê5ðèíèñ òàïñà, ìîðàëü 81ì ýòèêàíû4 òèéêàð2û áà8àëà7 
êàòåãîðèÿëàðû` æà3ñûëûê, æàìàíëû3, 1äèëëèê, 8óæäàí, àð-íàìûñ, 31äèð-3ûìáàò (àäàìãåðøèëèê), áàõûò, 
5ìèðäè4 ì1íèñè.
r. Ìîðàëüëû3 íîðìàëàð àäàìëàðäû4 àðàñûíäà2û ì1ìëåêåòëèê îðãàíëàð ò1ðåïèíåí ò1ðòèïêå 
ñàëûíàòó2ûí 3àòíàñëàð2à 81ì òàð3àëàäû (äîñëû3, æîëäàñëû3, ìóõàááàò 8. á.).
!ëáåòòå æ1ìèéåòòè4 êëàññëàð2à á5ëèíè7è ìåíåí ìîðàëüäû4 êëàññëû3 õàðàêòåðãå èéå 
áîëàòó2ûíëû2ûí áèéêàðëà72à áîëìàéäû. Áóë áèð. Åêèíøèäåí, óñû2àí áàéëàíûñëû ìîðàëüäû4 òàðèéõûé 
типлерин 81м б5лиу м6мкин` 3улды4 моралы 81м 3ул ийеле7шилик моралы, феодалды4 моралы 
81ì äèéõàíëàðäû4 ìîðàëû, áóðæóàçèÿíû4 ìîðàëû 81ì ïðîëåòàðëàðäû4 ìîðàëû.

---

254 
Äåãåí ìåíåí ìîðàëüäû àíàëèçëå7äå 81ì îíû4 êîíêðåò ôîðìàëàðûí áà8àëà7äà îíû4 
ìàçìóíûíäà2û êëàññëû3 àñïåêòëåðäåí àáñîëþòëåíäèðè7ãå 81ì èòèáàðñûç 3àëäûðû72à 81ì áîëìàé-
äû. Ã1ï ñîíäà ìîðàëüäà 5çèíè4 ì1íèñè áîéûíøà àäàìçàòëû3, öèâèëèçàöèÿëû3 áàð. Îë ÿäðî 
ñûïàòûíäà 5çèíå æ1ìèéåòëèê 31ñèéåòëåðãå èéå ä17èðäåí ä17èðãå 5òè7 áàðûñûíäà îë 5ç áîéûíà 
óëû7ìà æî3àð2û 1äåï-èêðàìëûëû3 èäåàëëàðäû 81ì 8à3 íèéåòëèëèêêå òèéêàðëàí2àí ïðèíöèïëåðäè 
си4иреди.
Óëû7ìà àäàìçàòëû3 äåíåäå áèç 1äåòòå 1äåï-èêðàìëûëû3òû4 ýëåìåíòàð (3àðàïàéûì) 
íîðìàëàðûí ò6ñèíåìèç. Îëàð àäàìëàðäû4 5ç-àðà 3àòíàñëàðûíäà 1ñèðëåð 81ì ìû4 æûëëû3ëàð 
äà7àìûíäà ðåàëü 5ìèð ñ6ðãåí 81ì 31ëèïëåñêåí ò1ðòèïëåðäè4 ñàíàäà ñ17ëåëåíè7è áîëûï òàáûëàäû. 
Æ1ìèéåòëèê òóðìûñòû4 áóë ýëåìåíòàð 31äåëåðèíè4 ñîöèàëëû3 õûçìåòè` æ1ìèéåò à2çàëàðûí îëàðäû4 
5ìèðèíå äåí ñà7ëû2ûíà, 317èïñèçëèãèíå, 31äèð-3ûìáàòûíà, àìàíëû2ûíà 317èï òó7äûðòó2ûí 81ð 
ò6ðëè ýêñöåññëåðäåí 3îð2àó. !äåï-èêðàìëû3òû4 3àðàïàéûì íîðìàëàðû, àäàì 5ëòèðè7, óðëû3, 
ê6øëå7, 5òèðèê, ä58ìåíò 8. ò. á. å4 6ëêåí æàìàíëû3 äåï 3àðàëàéäû. !äåï èêðàìëûëû3òû4 
ýëåìåíòàð íîðìàëàðûíà, ñîíäàé-à3, àòà-àíàëàðäû4 áàëàëàðûí ò1ðáèÿëà7, áàëàëàðäû4 àòà-àíàëàðûíà 
2àìõîðëû2û, 6ëêåí æàñòà2ûëàð2à 86ðìåò, êèøèïåéèëëèê, 5çèí-5çè òóòà áèëè7 8. ò. á. êèðåäè.
!äåï-èêðàìëû3òû4 81ì 1äèëëèêòè4 3àðàïàéûì íîðìàëàðû 17ëàäòàí 17ëàä3à 5òèï, õàëû3ëû3 
ïñèõîëîãèÿíû4 3àíûíà 81ì æàíûíà åíèï, òèëãå êèðèï íà3ûë-ìà3àëëàð2à 5òëåñèï êåòêåí. Áèç áóíû 
Индия Ведаларында, Эллада мифлеринде де, Скандинаâèÿ ñàãàëàðûíäà, îðûñ áàòûðëàðû òó7ðàëû 
биналардан халыкты4 д1станларынан 8. т. б. к5ремиз.
Ä6íüÿ õàëû3ëàðûíû4 òèïëåðèíäå 1äåï-èêðàìëû3òû4 3àðàïàéûì íîðìàëàðûí áóçû7äû æ1ìèéåò 
í1ëåòëåéòó2ûí îíëà2àí, æ6çëåãåí ñ5çëåð áàð, îëàð` ï1ñëèê, îíáà2àíëû3, çóëûìëû3, åêè æ6çëèëèê 8. 
ò. á. Ì1ñåëåí, õàëû3òà ìûíàäàé ñ5çëåð áàð` áàñ3à áèðå7ãå ã5ð 3àçáà, 5çè4 ò6ñåñå4, æàñû4íàí 
àð-íàìûñëû áîë 8. ò. á.
Ïðîãðåññèâ àäàìçàòòû4 1äåï-èêðàìëû3 ìèéðàñëàðûíû4 èøèíäå æî3àðû ïðîôåññèîíàëëû3 ýòèêàíû4 
òàëàïëàðû 6ëêåí áà8àëû33à èéå. Òàðèéõòàí áåëãèëè, 81ð áèð ê1ñèïòè4 5çèíå ò1í ìîðàëû áîëàäû. 
Профессионаллы3 этика бул е4 аëäû ìåíåí àäàìíû4 5çèíè4 ê1ñèïëèê óàçûéïàñûíà 3àòíàñûí 
áåëãèëåéòó2ûí ìîðàëëû3 íîðìàëàðäû4 æûéûíäûñû. Óñû àð3àëû àäàìëàð2à, æ1ìèéåòêå 3àòíàñûíû4 
нормалары 31липлеседи.
*1ð ò6ðëè ê1ñèïòè4 àäàìëàðû òåïïå-òå4 åìåñ ïðàêòèêàëû3 êîíêðåò-ñîöèàëëû3 æà2äàéëàðäà 
ìèéíåò åòåäè. Áèð 31ëèïëåðäå ìèéíåòòè4 îáüåêòè æî3, áàñ3àëàðûíäà áàð, áèðà3 81ð 3ûéëû (Ì1ñåëåí, 
íà73àñëàð-ìåäèöèíà õûçìåòêåðëåðèíäå, ïåäàãîãëàðäà-îêû7øûëàð, èñêóññòâî õûçìåòêåðëåðèíäå- 
òûíëà7øûëàð, þðèñòëåðäå-çà4äû áóç2àíëàð). Ñîíäàé-à3 ìàëèì áèð ê1ñèïòè4 5ç èøèíäå äå 
ìèéíåòêå áàéëàíûñëû ê1ñèïëåñëåð àðàñûíäà äà 3àòíàñ áèð òåãèñ áîëà áåðìåéäè. Ñîíû4 óøûí 81ì 
èñêåðëèêòè4 ïðîôåññèîíàëëû3 ñôåðàñû èíäèâèäëåðäè4 1äåï-èêрамлы3 психологиясыны4 белгили д1режеде 
модификациясын (т6рëè-ò6ðëèëèãèí) áîëäûðàäû.
Ñ È ß Ñ È É Ñ À Í À 
Æ1ìèéåòëèê ñàíàíû4 áàñ3à ôîðìàëàðûíû4 ê5ïøèëèãèíå ò1í áîë2àíûíäàé- à3 ñèÿñèé ñàíà 
81ì åêè ä1ðåæåãå ïñèõîëîãèÿëû3 81ì èäåîëîãèÿëû3 ä1ðåæåãå èéå. Îëàðäû4 áèðèíøèñè (êå4è) 
ха3кый3атлы3ты 
идеологиялы3 
с17лелендири7ди4 
тийкар2ы белгилери 
менен 
áèð 
3àòàðäà 
ïñèõîëîãèÿëû3òû4 äà àòðèáóòëàðûí 5ç èøèíå àëàäû. Áóë æà2äàéäà ñèÿñèé ñàíà 6ëêåí ñîöèàëëû3 

---

255 
òîïàðëàðäû4 òèéêàð2û ì1ñåëåëåðè îëàðäû4 áèð-áèðèíå 81ì æ1ìèéåòòè4 ñèÿñèé èíñòèòóòëàðûíà 
3àòíàñëàðûí ñ17ëåëíäèðåòó2ûí ñåçèìëåð, òóðàê3ëàñ3àí ê54èë-ê6é, òðàäèöèÿëàð, èäåÿëàð 81ì 
òåîðèÿëû3 ñèñòåìàëàðäû4 æûéûíäûñû áîëàäû.
Åãåð áóë àíû3ëàìàäàí æ1ìèéåòòè4 ñèÿñèé áîëìûñûíû4 ñåçè7ëèê áèëè7èíåí òóðàòó2ûí 
ñòðóêòóðàëû3 áèðëèêëåðäè àëûï òàñëàñà3, îíäà ã1ï òåê ñèÿñèé èäåîëîãèÿ òó7ðàëû 2àíà áîëàäû. Áèðà3 
áóë æà2äàéäà æ1ìèéåòòè4 ñèÿñèé ñàíàñû òó7ðàëû áèëèìèìèç òîëû3 åìåñ áîëûï, îë ãåéáèð æ6äà 
18ìèåéòëè ìîìåíòëåð áèçè4 ò6ñèíèãèìèçäåí óëû7ìà øåòòå 3àëàäû. Àéòàéû3, 81çèðãè ìèëëåòëåð 
аралы3 конфликтлерди бир этносты4 екинши бир этнос3а байланыслы тура3лас3ан жа3тырма7ын (ÿ 
керсинше с6йкимлигин) ды33атка алмай т6синдири7 м6мкин бе?Ё Массаны4, оны4 ишинде жеке 
òîïàðëàð 81ì êàòëàìëàðäû4 ñèÿñèé ê54èë-ê6éèí åñàï3à àëìàñòàí 18ìèéåòëè æ1ìèéåòëèê çîð 
ðåôîðìàëàðäû èñêå àñûðû7 ìóìêèí á娠Ìàññàíû4 ê54èë-ê6éëåðè ñèÿ3ëû, óëû7ìà 5òìèøòè4 áàðëû3 
òðàäèöèÿëàðû 81ì 1äåòëåíè7ëåðè îáüåêòèâ 3óáûëûñ.
Тилекке 3арсы, сиясий сананы4 психологиялы3 }3абатына} байланыслы, ж1мийетти4 сиясий 
ïñèõîëîãèÿñûíà áàéëàíûñëû 1ñèðåñå ñîöèàëëû3-ôèëîñîôèÿëû3, òàðèéõûé 1äåáèÿòëàðäà äû33àò êåìèðåê.
Ñèÿñèé ñàíà æ1ìèéåòëèê ñàíàíû4 áàñ3à ôîðìëàðûíàí òåê ñ17ëåëåíè7 îáüåêòèíè4 æ1ìèéåòòè4 
сиясий болмысы спецификасы бойынша 2ана емес 81м о2ан с1йкес спецификалы3 категориаллы3 
àïïàðàòû àð3àëû 2àíà åìåñ, ñîíäàé à3 áèëè7äè4 êîíêðåò ê5ðèíèñèíå èéå ñóáüåêòè àð3àëû äà àæûðàëàäû. 
Äóðûñ, ñèÿñèé ñàíàäà óëû7ìà öèâèëèçàöèÿëû3 ñèÿñèé áà8àëûêëàðäû (äåìîêðàòèÿ, 81êèìèÿòëàðäû4 
á5ëèíèñè, ïó3àðàëû3 æ1ìèéåò 8. ò. á.) ñ17ëåëåíäèðåòó2ûí êàòåãîðèÿëàð áåëãèëè îðûí èéåëåéäè. Äåñåê 
òå, îíäà êûñ3à 7àêûò èøèíäå 81ì òû2ûçëà7 ñîöèàëëû3 êå4èñëèêòå àéíàëûñòà áîëàòó2ûí ñåçèìëåð, 
òðàäèöèÿëàð, ê5ç-3àðàñëàð 81ì òåîðèÿëàð áàñûìûðà3 áîëà áåðåäè.
Áóë ñïåöèôèêàíû áèð ïàðà àëûìëàð ñèÿñèé ñàíàíû4 æ1ìèéåòòè4 81ð ò6ðëè ñîöèàëëû3 òîïàðëàð2à 
á5ëèíè7è í1òèéæåñèíäå ïàéäà áîëû7û ìåíåí, ñîíäàé à3 ì1ìëåêåòëèê áèðëèêëåðäè4 ïîëèýòíèêëèê 
характери 81м о2ан байланыслы факторлар менен байлаíûñòûðàäû. Àéòàéû3, ïîëèýòíèêëèêêå èéå 
ì1ìëåêåòëèê áèðëèêлерде жаса7шы халы3ларды4 3урамлы 3атнаслары, сондай а3 буëàðäàí 3ûéûíûðà3 
áîëñà 3ûéûíûðà3, æå4èë åìåñ ì1ìëåêåòëåð àðàëû3 3àòíàñëàð. . .
Ìèíå óñû ñèÿñèé 3óáûëûñëàðäû4 81ììåñè äå ìàññàäà å4 àëäû ìåíåí áåëãèëè ñåçèìëåðäå, 
ê54èë-ê6éëåðäå 81ì ñîöèàëëû3-ïñèõîëîãèÿëû3 óñòàíîâêàëàðäà ñ17ëåëåíñå, îéøûëëàð (èäåîëîãëàð) 
îëàðäû áåëãèëè ñîöèàëëû33à òèéèñëèëèêòè4 (êëàññëû3 ÿ ìèëëèé) ñóáüåêòèâ òà4áàñûíà èéå èäåÿëàð 81ì 
òóòàñ òåîðèÿëû3 ñèñòåìàëàð ò6ðèíäå 3àéòàäàí æàí2ûðòàäû.
№улласы социаллы3 орталы3 сиясий идеологларды4 (улы7ма ойшылларды4) д6зилмелеринде аны3 из 
3àëäûðàäû. !ëáåòòå èäåîëîãèÿ ðó7õûé 3óáûëûñ áîë2àíëû3òàí, îíû ãíîñåîëîãèÿëû3 àñïåêòòå áà8àëà7 
ç1ð6ðëèãè 81ì áàð. Áóíû àðíà7ëû 1äåáèÿòëàðäà òèéêàðûíàí èäåîëîãèÿëû3 ïðèíöèïëåð 81ì ñèÿñèé 
ïðàêòèêàíû4 ñåáåïëèê-à3ûáåòëèê ñóáîðäèíàöèÿñû ìåíåí áàéëàíûñòûðûï 3àðàó áàð. Áóë áîéûíøà 
ñèÿñèé ïðàêòèêà èäåîëîãèÿëû3 ïðèíöèïëåðäè4 õà3ûé3ûéëû2ûíû4 êðèòåðèéè (5ëøåìè) ñûïàòûíäà 
3àðàëàäû.
Деген менен бул5олшемни4 абсолютлиги менен 3оса относиòåëëèãè 81ì åñàï3à àëûíàäû. 
À3ûðû, ïðàêòèêà æåòèëãåí ÿ æåòèëè7äè òàëàï åòåòó2ûí æà2äàé äà áîëû7û 81ì òààæèï åìåñ.
Ñîíäàé à3 ïðèíöèïëåð äå ñîöèàëëû3-ýêîíîìèêàëû3 õà3ûé3àòëû3òû èçåðòëå7äè4 í1òèéæåñè 2àíà 
åìåñ, àë àïðèîðëû3 õàðàêòåðãå èéå ýëåìåíòëåð áàñûìûðà3 áîëû7û ì6ìêèí 2î騨¨.

---

256 
Óñû ñåáåïëè ñèÿñèé ïðàêòèêà ìåíåí èäåîëîãèÿëû3 ïðèíöèïлер арасында конфликтлик жа2дай ж6з 
áåðãåíäå ïðàêòèêàíû4 5çèí 3àòà4 àíàëèçëå7 81ì îíäà2û ì6ìêèí áîë2àí æåòèñïå7øèëèêëåðäè 
àøûï ê5ðñåòè7 ç1ð6ðëèãè ïàéäà áîëàäû. Ñ5éòèï òåîðèÿíû æåòèëìåãåí ïðàêòèêà2à áåéèìëåñòèðè7äè4 
îðíûíà æåòèñïå7øèëèêëåðäè àíû3ëàï, îëàðäû æåòèëäèðè7ãå òó7ðà êåëåäè. Áóííàí ñèÿñèé ïðàêòèêà 
èäåîëîãèÿëû3 ïðèíöèïëåðãå ä6çåòè7ëåð åíãèçè7è ì6ìêèí åìåñ äåãåí æó7ìà3 øû3ïàéäû. Áèðà3 óñû 
ïðèíöèïëåðäè4 áóë 7à3ûòëàðû òèéêàðûíàí ñèÿñèé ïðàêòèêàíû4 5çèíåí ñèíòåçëåíãåíëèãèí åñàïêà àëñà3, 
áóëàð àðàñûíäà2û áàéëàíûñòû4 ò17èð à3 3óðàìëûëû2ûí ê5ðåìèç.
Èäåîëîãèÿëû3 ïðèíöèïëåð òèêêåëåé ñîöèàëëû3-ýêîíîìèêàëû3 èçåðòëå7ëåðäè4 í1òèéæåñè áîëã2íäà 
ñèÿñèé ïðàêòèêà 81ì î2àí îíû4 áèð êîìïîíåíòè ñûïàòûíäà êèðåäè. Áóë áèð. Åêèíøèäåí, ñèÿñèé 
ïðàêòèêàäà2û æàðàìñûç í1òèéæåëåðäè4 áîëû7û 3àëàé áîëñà ñîëàé ñ1éêåñ èäåîëîãèÿëû3 óñòàíîâêàëàð 
àëûíûï òàñëàíû7û ÿ îëàð ä6çåòèëè7è òèéèñ äåãåíäè à4ëàòïàéäû. Êåëèñïå7øèëèêòè4 õàáàðû 1äåòòå 
сиясий практикадан идеология2а келип киреди, ал ол болса социаллы3-ýêîíîìèêàëû3 õà3ûé3àòëû3òû 
àíàëèçëå7äè òåðå4ëåñòèðè7äè 81ì æà4àëàéäû (áó2àí ñèÿñèé ïðàêòèêàíû4 5çи де киреди). С5йтип 
èíôîðìàöèÿíû4 áóë 5ñè7è ñèÿñèé ïðàêòèêà2à áåðèëåäè 81ì îíû4 óøûí èñêåðëèêêå áàñøûëû3 
ðåòèíäå õûçìåò åòåäè.
Идеологияны4 сиясий практика2а т1сири оны4 адамларды4 санасын, соны4 ишинде сиясий 
ìàññàëû3 ñàíàíû èéåëå7è àð3àëû 1ìåëãå àñûðûëàäû. Èäåîëîãèÿëû3 ñèñòåìàíû ä6çåòè7äè4 31ëåãåí 
т6ри массаны4 санасын со2ан с1йкес 3айтадан ба2дарла7 з1р6рлигин талап етеди. Бул н1рсе 
èäåîëîãèÿëû3 ïðèíöèïëåðãå àáàéëàï 81ì îéëàíûï êàòíàñ æàñà7äû òàëàï åòåäè.
* Ó # Û # Û É Ñ À Í À 
Áåëãèëè, êëàññëû3 æ1ìèéåòêå äåéèíãè àðàëû3òà àäàìëàðäû4 ìèíåç-3óë3êûíû4 81ì ñîöèàëëû3 
íîðìàëàðäû ñà3ëàóûíû4 áèðäåí-áèð ò1ðòèïêå ñàëû7øûñû ìîðàëü áîëûï òàáûëàäû. Æ1ìèéåòòè4 êëàññëàð2à 
á5ëèíè7è ìèíåç 3óëû3òû4 81ììåãå òå4 1äåï èêðàìëû3 íîðìàëàðûíû4 81ðåêåòòå áîëû7ûíà 
ì6ìêèíøèëик бериледи. Экономикада, демек сиясий надстройкада 81м 86ким с6ри7ши 
ñîöèàëëû3 òîïàðëàð æ1ìèéåòòè4 ï6òêèë à2çàëàðûíû4 ìèíåç-3óë3ûí áåëãèëè áèð ò1ðòèïêå ò6ñèðè7ãå 
óìòûëàäû. À3ûðû 5çëåðèíè4 86êèìäàðëû2ûí ñà3ëàï òóðû7, 3îð2àóûíäà2û 5íäèðèñ 3àòíàñëàðûíà 
ò1ðòèïêå ò6ñèðèëãåí, òàòû7 õàðàêòåðäå ê5ðñåòè7 áóëñûç ìóìêèí åìåñ. Áóë 31äåëåðãå ì1ìëåêåò 
ìèííåòëè õàðàêòåð åíãèçèï, 5çèни4 3ара7ында2ы барлы3 м6мкиншиликлер ар3алы олар2а миннетëèëèê 
ñàíêöèÿ áåðåäè. Ñ5éòèï ì1ìëåêåòòè4 ê6øè ìåíåí 3îð2àëàòó2ûí ñîöèàëëû3 íîðìà 81ì 
3àòíàñëàð ñèñòåìàñû-8у3ы3 пайда болады. Бул бойынша 8у3ы3 ж1мийетлик 3атнасларды4 5зинше 
òó6ðè åìåñ, àë áàðëû3 áàñ3à 3àòíàñëàðäû4-ýêîíîìèêàëû3, ñèÿñèé, ñåìüÿëû3 õ. ò. á. 5çëåðèí 
íûçàìëàñòûðû7 ôîðìàñû.
Солай етип, 8у3ы3 формациялы3 характерге ийе. Áóë ì1íèñòå îë õ6êèì ñ6ðè7øè êëàññòû4 
ì1ïëåðèíå æó7àï áåðåäè, ã6ðåñè7øè òîïàðëàðäû4 àðà-3àòíàñûí ñ17ëåëåíäèðåäè. Ñîíû4 óøûí 81ì 
бир 7а3ытлары 8у3ы3 бир топарды4 3ата4 86кимдарлы2ыны4 с17лелени7и болса, ал екинши бир 
òàðèéõûé æà2äàéëàðäà àíòîãîíèñòëèê ê6øëåðäè4 }êîìïðîìèññèíè4} ïåðçåíòèíå ó3ñàñ. Ì1ñåëåí, 
5òêåí 1ñèðäè4 åêèíøè ÿðûìûíäà2û Ãåðìàíèÿäà2û æà2äàé. Áèñìàðê ò1ðåïèíåí åíãèçèëãåí 
}Àéðûêøà íûçàìíû4 ñîöèàëèñòëåðãå 3àðñû 3àðàòûëû7û 81ì ñî4 àëà áèéêàðëàíû7û. Àë áó2àí 3àðàìà-
3àðñû êåëåòó2ûí Àíãëèÿäà2û }äàí3ëû ðåâîëþöèÿ} òóñû (ÕVII-1ñèðäåãè iÎ-æûëëàð).

---

257 
!лбетте 8у2ы3ты4 характерин, 8у3ы3ый 3атнасларды тек формациялы3 м1нис пенен 
øåãàðàëà7 81ì îëàðäû4 öèâèëèçàöèÿëû3 ì1íèñèíå èòèáàð áåðìå7 øûíëû3òàí áóðûëû7 ìåíåí áàðà-
áàð. Áèриншиден, 8у3ы3 класслы3 ж1миéåòòåí 6ëêåí.
Ал2аш3ы ж1мийет шарайыында а3 моральды толы3тырату2ын регуляторларды4 з2р6рлигинен 
31димги 8у3ы3 (обычное право), 317имлик 6рип-1äåòëåðäè4 òóòàñ ñèñòåìàñû ïàéäà áîëàäû. Òà-
рийхый д1режелерге с6йенсек, жазыл2ан 8у3ы3 (м1селен, рим 8у3ы3ы)- Jus scriptum áóðûííàí 
5ìèð ñ6ðèï êèÿòûð2àí 6ðèï-1äåòëåðäè4-jus к5п scriptum æàçáà ôîðìà2à àéíàëû7û àð3àëû 
31липлескен. Солай етип, 8у3ы3 мораль2а енген 31димги т6ринде а3 ж1мийетти социаллы33а 81м 
àíàðõèÿ2à àéíàëäûðàòó2ûí çîðëû3 81ì æ5íñèçëèêòè4 àëäûí àëàòó2ûí öèâèëèçàöèÿëû3 3óðàë 
ñûïàòûíäà áîëàäû.
Åêèíøèäåí, 8ó3û3 ì1ìëåêåòòè4 81ì áàñ3à ñèÿñèé èíñòèòóòëàðäû4 áàðëû3 öèâèëèçàöèÿëû3 
ôóíêöèÿëàðûí 1ìåëãå àñûðàòó2ûí þðèäèêàëû3 ôîðìà áîëûï òàáûëàäû.
Óøèíøèäåí, 8ó3û3 5çèíè4 31ëèïëåñè7èíäå 81ì ðà7àæëàíû7ûíäà òåê экономика 81м 
ñèÿñàò 2àíà åìåñ, ì1äåíèÿòòàé ê6øëè èíôîðìàöèÿëû3 ôàêòîðäû4 81ì áåëãèëåíè7øèëèê 
ò1ñèéðèíäå áîëàды. *у3ы3 ж1мийетти4 м1дений д1режесинен жо3ары бола алмайäû, îííàí ûð2ûï 
5òå àëìàéäû. Ì1ñåëåí, æåêå åðêèíëèêòè4 ä1ðåæåñèí 3àíøàìà æî3àðû ê5òåðåéèê äåñåêòå 
æ1ìèéåòèìèçäè4 ì1äåíèÿòûíû4 æåòèñïåãåíëèãè îíû ò5ìåí òàðòà áåðåäè.
*у3ы3ый сананы формациялы3 81м цивилизациялы3 аспектëåðäå 3àðà7 îíû ñîöèàëëû3-
ïñèõîëîãèÿëû3 81ì èäåîëîãèÿëû3 ä1ðåæåëåðäå àíàëèçëå7 áàðûñûíäà áèðàç òîëû2àäû.
*у3ы3ый 
сана 
соöèàëëû3-ïñèõîëîãèÿëû3 
ä1ðåæåäå 
àäàìíû4 
8ó3û3ûé 
íîðìàëàðäà 
áà2äàðëàíû7ûíà ì6ìêèíøèëèê áîëäûðàòó2ûí 81ì 8ó3û3ûé òèéêàðäà 5çèíè4 3àòíàñëàðûí áàñ3à 
ôèçèêàëû3 81ì þðèäèêàëû3 øàõñëàð ìåíåí, ì1ìëåêåò 81ì æ1ìèéåò ïåíåí ò1ðòèïêå ñàëàòó2ûí 
сезимлер, конфликтлер, 1дåòëåíè7ëåð 81ì ïèêèðëå7ëåðèíè4 æûéûíäûñû.
*ó3û3ûé ñåçèìëåðäå à3 èíäèâèäòè4 æ1ìèéåòòè4 áàñ3à àäàìëàðû ìåíåí æåêå àäàìëàð àðàëû3, 
õîæàëû3 81ì áàñ3àäà 3àòíàñëàðûíà áàéëàíûñëû áåëãèëè óñòàíîâêàñû ìåíåí áèðãå 5çèíè4 8ó3û3ûé 
ñòàòóñûí 1äèë ÿ 1äèë åìåñ çà4ëû ÿ çà4ñûç ñûïàòûíäà áà8àëà7 81ì áàð. Áóë ñåçèìëåð æåêå 
адамны4 обьектив статусын адекват с17лелендири7и (м1селен, оны4 еркинлигин я еркин емесëèãèí) 
сондай а3 81р т6рли себеплерге байланыслы 3ыялый болы7ы да м6мкин. *у3ы3ый конфликтлер к6н 
ê5ðèñ, òèðèøèëèê ïðàêòèêàñû áàðûñûíäà áåêêåìëåíãåí íûçàì2à 3óëàê 3îé2ûø (ÿ 3óëà3 3îé2ûø 
åìåñ) ìèíåç-3óëû3òû4 ñòåðåîòèïëèê óñûëëàðû áîëûï òàбылады. Биз бунда шынлы3ты табы7ды4 интуитивлик 
æîëû ìåíåí àíàëîãèÿíû ê5ðåìèç` ìèíåç-3óëû3òû òà4ëà7 òîïëàí2àí 8ó3û3ûé ò1æèðèéáåäåí øû2à 
îòûðûï, 3àíäàé äà áèð êå4 ïèêèðëå7ñèç 1ìåëãå àñûðûëàäû.
*у3ы3ый психологияны4 з1р6рли элементлерини4 бири 8у3ы3ый 1детлени7лер. Ол конфликтлерге 
ийе болы7 жа2дайына 3арай 81рекетти4 бас3аша емес, ал усылайынша 1мелге асы7ына байлаíûñëû 
31ëèïëåñêåí талап, з1р6рлик. Конфликтлер 81м 1детлени7ëåð 8ó3û3ûé 3àòíàñëàðäû ò1ðòèïêå ñàëû7äà 
3àðàìà-3àðñûëû3ëû ðîëü îéíàéäû. Áèð ò1ðåïòåí, îëàð 8ó3û3ûé 3àòíàñëàðäû4 1ìåëãå àñûðûëû7ûí 
æå4èëëåñòèðåäè 81ì 3àðàïàéûìëàñòûðàäû` îëàðäû ÿðûì àâòîìàòëû3 ðåæèìãå àéíàëäûðûó2à áàðà-áàð 
êåëåäè. Åêèíøè æà2ûíàí, îëàð æ1ìèéåòëèê 5ìèðãå êåðè òàðòû7øûëû3, êîíñåðâàòèçì ýëåìåíòëåðèí àëûï 
êåëåäè. Êîíêðåò æ1ìèéåòëåð áèð-áèðèíåí 3àíдай 8у3ы3ый 1детлени7лер 81м конфликтлерди4 басым 
êåëè7èíå áàéëàíûñëû 81ì àéûðûëûï òóðàäû. Ì1ñåëåí, }Óëàìà2à} 1äåòëåíè7 ÿ áàñ3àíèêèí 1ñèðåñå 

---

258 
3àçíàíèêèí òàëàí-òàðàæ åòè7, õûçìåòêå òèéèñëè ìèííåòëåðäè øûí êå7èëäåí, 8àäàë íèéåò ïåíåí 
îðûíëàó2à 1äåòëåíè7 ÿ ê5ç áîÿóøûëû33à 1äåòëåíè7.
*ó3û3ûé ïñèõîëîãèÿ2à çà4ëûëû3 81ì çà4ñûçëû3, 1äèëëèê, òå4ëèê, äåìîêðàòèÿ 8. ò. á. áåëãèëè 
ò6ñèíèêëåð ò6ðèíäåãè áèëèìëåð 81ì êèðåäè.
Áèð êàðà2àíäà, áèëèìëåðäè ïñèõîëîãèÿ2à êèðãèçè7 ïàðîäèÿëû3 õàðàêòåðãå èéå. Ñåáåáè 
ò6ñèíèêëåð (ïðåäñòàâëåíèå ì1íèñèíäå) ñåçè7ëèê áèëè7äåí ðàöèîíàëëû3 áèëè7ãå 5òè7, àðàëû3 áèëè7 
ôîðìàñû áîëàäû. !ééåìãè ðèìëèëåð` Video meliora providne, deterioza segnor - æà3ñûíû ê5ðèï 
òóðûïïàí, ìà3óëëàéìàí, àë æàìàííû4 èçèíåí êåòåìåí äåéäè åêåí. Áóë æåðäå ã1ï åêè æ6çëèëèê 
òó7ðàëû åìåñ. !ëáåòòå åêè æ6çëèëèêòè äå áèéêàðëà72à áîëìàéäû. Áóë òåðå4 ì1íèëè ñ5çëåðäå 
8ó3û3ûé áилимлер менен 8у3ы3ый сезимлер, конфликтлер, 1детлени7лер арасында2ы 3арама-3àðñû-
ëû3òû4 ìàññàëû3 ìèíåç-3óëû3òà2û ê5ðèíèñè àéòûë2àí. Àäàì æà3ñûíû4 íå åêåíèí, æàìàíëû3 íå 
екенин билсе 81м 1детлени7ди4 ж6ги оны жа3сы т1рептен г5ре жаман т1репке тарты4кырайдû.
*у3ы3ый сананы4 та2ы бир д1режеси-8ó3û3ûé èäåîëîãèÿ. Åãåð ïñèõîëîãèÿëû3 ä1ðåæåäå 
8у3ы3ый санада индивидуаллы3 аны3 к5ринсе, ал идеологиялы3 д1режеде ол к5ринбейди. С5йтип 
8ó3û3ûé èäåîëîãèÿ 6ëêåí ñîöèàëëû3 òîïàðëàðäû4 8ó3û3ûé ê5ç-3àðàñëàðûí 81ì ì1ïëåðèí 
ñ17ëåëåíäèðåòó2ûí òåîðèÿëû3 áèëèì ñûïàòûíäà áîëàäû.
Æ1ìèéåòëèê ñàíàíû4 áàðëû3 ôîðìàëàðûíû4 èøèíäå 8ó3û3ûé ñàíà2à æ6ä1 æà3ûíû 1äåï-
èêðàìëû3 ìîðàëü 81ì ñèÿñèé ñàíà.
Áóðûí ñ5ç áîë2àíûíäàé à3, 1äåï-èêðàìëû3 ñàíà ðó7õûé áèðëèê ñûïàòûíäà 8ó3û3ûé ñàíàíû4 
ïàéäà áîëû7ûíäà õàðàêòåðãå èéå. Áóë ïðîöåññ 1äåï-èêðàìëû3 81ì 8ó3û3ûé ñàíàíû4 æ1ìèéåòëèê 
ôóíêöèÿíû-ò1ðòèïêå ñàëû7 ôóíêöèÿñûí àò3àðû7ûíà áàéëàíûñëû ì6ìêèí áîëäû. Óñû2àí áàéëàíûñëû 
1äåï-èêðàìëû3 81ì 8ó3û3ûé ê5ç-3àðàñëàð, 1äåòòå íîðìàòèâëèê 81ì áà8àëà7øûëû3 õàðàêòåðãå 
èéå. Îëàðäû4 æà3ûíëû2ûí áóë ôîðìàëàðäà 3îëëàíûëàòó2ûí êàòåãîðèÿëàðäû4 áèðëèãèíåí 81ì ê5ðè7ãå 
áîëàäû. Ì1ñåëåí, }åðêèíëèê}, }1äèëëèê}, }óàçûéïà}, }æåêå àäàìíû4 8ó3û3û} õ. ò. á. Äóðûñ, áóë 
ж1мийетлик сананы4 формаларыны4 81р бири оларды4 т6ñèíèãèíå áåëãèëè íþàíñëàð åíãèçäè. 
Ì1ñåëåí, ìîðàëëû3 7àзыйпа менен хызметлик 7азыйпа (служебное дело) арасында айырмашылы3 бар 
81ì îë ñà3ëàíáàñà 8ó3û3ûé øèéåëåíè7øèëèêëåð áîëàäû. Ñîíäàé-à3 þðèäèêàëû3 ê5ç-3арас пенен 
1äèë áîë2àí í1ðñå ìîðàëëû3 ïëàíäû 1äèëëèê áîëìà7û ì6ìêèí. Ñîíäàé ò6ñèíèêëåð áàð, îëàð 
8ó3û3ûé ñàíàäà áîëìà2àí ìåíåí 1äåï-èêðàìëû3 ñàíà óøûí î2àäà 18ìèéåòëè. Îëàð }ìèéðèì-
шапаат}, }8адаллык}, }татыулык}, }кишипейиллик}, }пид1керлик}, }еки ж6злилик}, }онба2àíëû3}, 
}æà2ûìïàçëû3}. Áóë 31ñèéåòëåðäè4 áàðëы2ы я жоклы2ы 3ылмыслы3, ол к5п жа2дайда админстративлик 
øàðà 3îëëàíû72à òèéèñëè åìåñ. Áèðà3 áóëàð 1äåï-èêðàìëû3 ñàíà óøûí î2àäà 18ìèéåòëè, ñåáåáè 
адамны4 искерлигини4 ишки мотивини4 5си7ин, оны4 субьектив д6ньясын т6синдири7ге 
ì6ìêèíøèëèê áåðåäè.
*ó3û3ûé ñàíà ìåíåí ñèÿñèé ñàíàíû4 5ç-àðà 3àòíàñû 81ì 3óðàìëû. Áèð æà2ûíàí, áóðûí 
àéòûë2àíûíäàé à3, îëàð áèð-áèðèíå î2àäà æà3ûí. *1òòåêè ãåéäå ñûçû3øà àð3àëû 81ì æàçûëàäû` }ñè-
ÿñèé 81ì 8ó3û3ûé ò1ëèéìàòëàðäû4 òàðèéõû}, }ñèÿñèé-þðèäèêàëû3 ê5ç-3àðàñëàð} 8. ò. á. À3ûðû, 81ð 
áèð ñîöèàëëû3-ýêîíîìèêàëû3 81ì ñèÿñèé ê6ø 5çèíè4 8ó3û3ûé ñàíàñûíà èéå. Ñèÿñèé âëàñòü óøûí 
ã6ðåñèï, 81òòåêè îíû æå4èï àëûï, áóë ñèÿñèé ñàíàíû íûçàìëàñòûðûë2àí 8ó3û3ûé ñèñòåìà2à åíãèçè7ãå 
óðûíàäû. Í1òèéæåäå áàñ3êàðû7 ò5áåøèãè óøûí ñèÿñèé ôðîíò ïåíåí áèðãå æ1ìèéåòòå òà2û áèð ôðîíò-

---

259 
þðèäèêàëû3 ôðîíò ïàéäà áîëàäû. Áó2àí Ðîññèÿíû4 ñîí2û æûëëàðäà2û æà2äàéû ìûñàë áîëà àëàäû. Áóë 
æåðäå ñèÿñèé êóøëåðäè4 81ð áèðè Êîíñòèòóöèÿíû4 âàðèàíòû, ïðèâàòèçàöèÿíû4, æåðãå ìåíøèêòè4 
íûçàìû 8à33ûíäà 5ç âàðèàíòû óøûí ã6ðåñòè 81ì ã6ðåñèï àòûð.
Екинши т1рептен, 8у3ы3ый сана цивилизациялы3ты4 ру7хый формаларыны4 бири бол2анлы3тан 
г6реси7ши ж1мийетлик к6шлер алда тоталитаризм тун2ыйы2ына жибергиси келмейту2ын болса 8у3ы3ый 
êîíñåíñóñ èçëå7è òèéèñ. Æ1ìèéåòòè áóë ê6øëåðäè4 áèðå7èíèí àâòîðèòàðëû3, 81òòåêè òîòàëèòàðëû3 
ðåæèìãå áóðûï æèáåðèóãå óìòûëû7ûíû4 31òåñèç èíäèêàòîðû óëû7ìà öèâèëèçàöèÿëû3 8ó3û3ûé íîðìàëàðäû 
ê5çãå èëìåé, îëàðäû }ðåâîëþöèÿëûê ìà3ñåòêå ìó7àïû3ëû3 ïåíåí} 5çãåðòè7 áîëûï òàáûëàäû. ÕÕ 
1ñèðäåãè ðóñ ôèëîñîôû È. À. Èëüø áûëàé äåï æàç2àí åäè` }5ç-5çèíåí ò6ñèíèêëè, 81ììå æåðäå 81ì 
ìóäàìû ìà3ñåòêå ìó7àïû3 êåëìåéòó2ûí ÿ 1äèë åìåñ íûçàìëàð óøûðàñû7û ì6ìêèí. *1òòåêè 
1зел бастан с1тсиз 7а3ытты4 5ти7и менен 5зини4 турмыслы3 пайдалылы2ын жо2алт3анлары 81м бар. 
Áèðà3 íûçàì áèéêàð åòèëìåãåí, îë ðèì ôîðìóëàñû áîéûíøà 3îëëàíûëû7û 81ì ñà3ëàíû7û òèéèñ` íûçàì 
3àòà4, áèðà3 îë íûçàì, áóë åëäå çà42à ìó7àïû3 ò1ðòèïòè 3îëëàï-3ó7àòëà7äû4, îíû 
áêêåìëå7äè4 81ì îíû çîðëû3òû4, í1ïñè3à7лы3ты4 81м тосынлы3тын 3урбаны болы7дан са3ла7ды4 
æàë2ûç 3óðàëû. Êèìäå êèì }êàòà4} íûçàìäû îíû áèéêàðëà72à äåéèíãè àðàëû3òà òóòûï áèëñå, ñîë 
àíàðõèÿíû4 81ì 8ó3û3ñûçëû3òû4 àëäûí àëàäû, 8ó3û3 ïðèíöèïèí 3îð2àéäû 81ì 5ç åëèíè4 
пухараларыны4 8у3ы3ый санасын т1рбиялайды}. (Ильин И. А. Путь к очевидности. М. , qooe. ñ. wte).
Ý Ñ Ò Å Ò È Ê À Ë Û # Ñ À Í À
Ýñòåòèêàëû3 ñàíà æ1ìèéåòëèê ñàíàíû4 1ééåìãè ôîpìàëàpы болып åñàïëàíàäû. Ýñòåòèêà ñ5çè 
ãpåêòè4 }ýñòåòèêîñ}-ñåçè7øè, ñåçèì àp3алы 3абы етилету2ын дегенди а4латады, ал эстетикалы3 сана 
æ1ìèéåòëèê áîëìûñòû êîíêpåò-ñåçè7ëèê, ê5pêåì îápàçëàpäà ó2ûíû7 áîëûï òàáûëàäû.
Ýñòåòèêàëû3 ñàíàíû èññêóñòâî ìåíåí òå4ëåñòèpè7 àpíà7ëû 1äåáèÿòëàpäà æèéè-æèéè óøûpàñàäû. 
Áóíû îíøåëëè ìà3óëëàìàéòó2ûí ê5ç-3àpàñëàp 81ì áàpøûëû3.
Øûíûíäà äà åãåp èñêóññòâîíû4 3ópàìûíà æ1ìèéåòòè4 ê5pêåì áà8àëû3ëàpäû 5íäèpè7 
áîéûíøà èñêåpëèãè ìåíåí îíû4 í1òèéæåñèí ê5pêåì îápàçëàpäû êèpãèçñåê, ýñòåòèêàëû3 ñàíàíû4 
î2àäà 18ìèéåòëè êîìïîíåíòè-ê5pêåì áà8àëû3ëàpäû òóòûíû7øûëàpäû4 ñàíàñû äû33àò îpàéûìûçäàí 
øåòòå 3àëûï 3îÿäû. Áóë áèp. Åêèíøèäåí, ýñòåòèêàëû3 ñàíà ìåíí ê5pêåìëèê ñàíàíû 
(õóäîæåñòâåííûå ñîçíàíèå) òå4 3àpà7 81ì 1äåáèÿòëàpäà æî3 åìåñ. Áó2àí 81ì àíû3ëû3 
åíãèçèï êåòïåñåê áîëìàéäû.
Ýñòåòèêàëû3 ñàíàíû4 ïàéäà áîëû7û ï6òêèë èñêåpëèêòè4 3àáûë åòèëè7è 81ì 3àéòà èñëåíè7è 
ìåíåí áàéëàíûñëû áîëñà, ê5pêåì ñàíà èñêóññòâîíû ä5påòè7 81ì 3àáûëëà7 ïpîöåñè ìåíåí 
áàéëàíûñëû. Îë êpêåì øû2àpìàëàpäû4 ñòpóêòópàñûíäà ìàòåpèàëëàñàäû. Àë ýñòåòèêàëû3 ñàíàíû4 
ìàòåpèàëëàñû7 ñôåpàñû àíà2ópëûì êå4. Îë àäàìëàpäû4 ïpåäìåòëèê-ïpàêòèêàëû3 èñêåpëèãèíäå, 
îíû4 í1òèéæåëåpèíäå, ìàòåpèàëëû3 81ì pó7õûé ì1äåíèÿòòû4 áà8àëû3ëàpûíû4 81ììåñèíäå äå 
ìàòåpиалласады. (№аpà4ûç` Ý. Óìàpîâ, È. Ïàë. Ýñòåòèêà Ò. , qoo0. ei-áåò).
Ä1ñëåïêè ì1ñåëåãå-èñêóññòâî ìåíåí ýñòåòèêàëû3 ñàíàíû4 àpà-3àòíàñûíà àéíàëûï êåëñåê, 
èñêóññòâî ïpîáëåìàñûí 81ì îíû4 ãíîñåîëîãèÿëû3 ñïåöèôèêàñûí ìàññàëû3 ýñòåòèêàëû3 ñàíà ìåíåí 
5ç-àpà áàéëàíûñòà 3àpà7 ìà3ñåòêå ìó7àïû3 áîëñà êåpåê. À3ûpû, ìàññàëû3 ýñòåòèêàëû3 ñàíà 
искусствоны4 ж1мийетлик функцияларын 81м оны4 pà7àæëàíû7 òåíäåíöèÿëàpûí áåëãèëåéäè.

---

260 
!ëáåòòå ýñòåòèêàëû3 ñàíàíû4 ñïåöèôèêàñûí àøû7 å4 àëäû ìåíåí èñêóññòâî 81ì îíû4 
îáüåêòèâ påàëëû3òû ñ17ëåëåíäèpè7è ìåíåí áàéëàíûñëû.
Èñêóññòâî ñ5çè òåê îpûñ òèëèíäå 2àíà åìåñ, ê5ï 2àíà òèëëåpäå åêè ì1íèñòå-òàp 81ì êå4 
ì1íèñòå 3îëëàíûëàäû. Òàp ì1íèñòå-ä6íüÿíû pó7õûé ìå4ãåpè7äè4, 5çëåñòèpè7äè4 àépû3øà 
ôîpìàñû àë êå4 ì1íèñòå-øåáåpëèêòè4 åïëèëèêòè4 æî3àp2û ä1påæåñèí à4ëàòàäû. Øåáåpëèê, åïëèëèê 
æ1ìèéåòòè4 31ëåãåí ñôåpàñûíäà ê5pèíèñ òàáû7û ì6ìêèí. Ì1ñåëåí, 1ñêåp áàñûëû3 èñêóññòâî, 
õèpópêòè4, åòèêøèíè4 øåáåpëèãè 8. ò. á. Áèçäè èñêóññòâîíû àíàëèçëå7äè4 áèpèíøè ì1íèñè 
3ûçû3òûpàäû. Áèpà3 åêè ì1íèñè 81ì òàpèéõûé æà3òàí áèp-áèpè ìåíåí òû2ûç áàéëàíûñëû. Èñêóññòâî 
æ1ìèéåòëèê ñàíàíû4 5çèíøå ôîpìàñû 81ì pó7õûé 5íäèpèñòè4 òàpà7û ñûïàòûíäà ìàòåpèàëëû3 
5íäèpèñòåí 5ñèï øû33àí, à3ûpû ä1ñëåáèíäå î2àí ýñòåòèêàëû3, æ6ä1 óòèëèòàpëû3 ñàïàäà åíèñèï 
êåòêåí. Ñåáåáè àäàì íàòópàñû áîéûíøà õóäîæíèê 81ì îë 81ììå æåpäå àíà7 ÿ ìûíà7 
ä1påæåäå ñóëû7ëû3òû åíäèpè7ãå óìòûëàäû. Àäàìíû4 ýñòåòèêàëû3 èñêåpëèãè òåê 2àíà èñêóññòâî äà 
åìåñ îë ìóäàìû îíû4 ìèéíåòëåpèíäå, òópìûñûíäà, æ1ìèéåòëèê 5ìèpèíäå ê5pèíåäè. Æ1ìèéåòëèê 
àäàì ò1påïèíåí ä6íüÿíû ýñòåòèêàëû3 ìå4ãåpè7, 5çëåñòèpè7 ïpîöåññè 86êèì ñ6påäè.
Èñêóññòâî áèp 3àíøà æ1ìèéåòëèê ôóíêöèÿëàpäû 1ìåëãå àñûpàäû. Áèpèíøèäåí, áóë îíû4 
áèëè7ëèê ôóíêöèÿñû. Èñêóññòâî øû2àpìàëàpû 3ópàìëû æ1ìèéåòëèê ïpîöåññëåp òó7pàëû ìà2ëû7ìàò-
òû4 áà8àëû ä1påãè áîëà àëàäû. Áóë ïpîöåññëåpäè4 ì1íèñèí 81ì äèíàìèêàñûí èëèì èñêóññòâà2à 
3àpà2àíäà 3ûéûíûpà3 81ì êåøèãèï à4ëàéäû (ì1ñåëåí, æ1ìèéåòëèê ñàíàäà2û áópûëûñëàp, 
5çãåpèñëåp).
!ëáåòòå, áèçäè 3îpøàï òóp2àííû4 á1pè èñêóññòâîíû 3ûçû3òûpà áåpìåéäè, åãåp 3ûçûòûpñà, 
îíäà 81pò6pëè ä1påæåäå áîëàäû. Èñêóññòâîíû4 5çèíè4 áèëè7èíè4 îáüåêòèíå 3àòíàñû, îíû4 ê5pè7 
pàêópñû æ1ìèéåòëèê ñàíàíû4 áàñ3à ôîpìàëàpû ìåíåí ñàëûñòûp2àíäà æ6ä1 ñïåöèôèêàëû33à èéå. 
Èñêóññòâîäà áèëè7äè4 áàñ îáüåêòè 81ììå 7à3ûò àäàì áîëûï åñàïëàíàäû. Óñû ñåáåïëè èñêóññòâîíû 
ñîíû4 èøèíäå ê5pêåì 1äåáèÿòòà àäàì òó7pàëû èëèì (÷åëîâåêîâåäåíèå), 5ìèpäè4 ñàáà3ëû2û 
äåï àòàéäû. Ñîëàé åòèï èñêóññòâîíû4 òà2û áèp ôóíêöèÿñûíà-ò1páèÿëû3 ôóíêöèÿñûíà àé- pû3øà 
äû33àò á5ëèíåäè. Èñêóññòâîíû4 ò1páèÿëû3 ôóíêöèÿñû àäàìíû4 èäåÿëû3 81ì 1äåï-èêpàìëû3 
31ëèïëåñè7èíå, îíû4 5çèí-5çè æåòèëäèpè7èíå ÿ êåpèñèíøå 3óëà7ûíà åñòåí øû3ïàéòó2ûí ò1ñèp 
åòè7 ì6ìêèíøèëèãèíå èéå.
Èñêóññòâî óøûí áèëè7ëèê 81ì ò1páèÿëû3 ôóíêöèÿëàpû ñïåöèôèêàëû3 õàpàêòåpãå èéå åìåñ. 
Áóë ôóíêöèÿëàpäû æ1ìèéåòëèê ñàíàíû4 áàpëû3 áàñ3à ôîpìàëàpû 81ì àò3àpà àëàäû. Èñêóññòâîíû 
øûí ì1íèñèíäå èñêóññòâî 3ûëàòó2ûí îíû4 ñïåöèôèêàëû3 ôóåêöèÿñû áóë îíû4 ýñòåòèêàëû3 ôóíêöèÿñû 
áóë îíû4 ýñòåòèêàëû3 ôóíêöèÿñû. Ê5pêåì øû2àpìàíû 3àáûëëàï 81ì îíû4 ì1íèñèí ó2ûï àëûï, 
áèç îíû4 ìàçìóíûí ôèçèêàíû4, áèîëîãèÿíû4, ìàòåìàòèêàíû4 ìàçìóíûí 5çëåñòèpãåíäåé 
5çëåñòèpå àëìàéìûç. Áèç îë ê5pêåì øû2àpìàíû 5ç æ6påãèìèç àp3àëû, ýìîöèÿëàpûìûç àp3àëû 
5òêèçèï, õóäîæíèê ò1påïèíåí ä5påëãåí êîíêpåò-ñåçè7ëèê îápàçëàp2à ãîççàëëû3 ÿ 1áåøèéëèê, 
ê5òåpè4êèëèê ÿ í1ñëèê, òpàãèêëèê ÿ ê5ìèêëèê ä1påæåñèíäå áà8à áåpåìèç. Èñêóññòâî áèçäå 
áóíäàé ýñòåòèêàëû3 áà8àëàpäû áåpè7ãå, 8à3ûé3ûé ãîççàëëû3òû 81ì ê5òåpè4êèëèêòè 81p3ûéëû 
ýpçàöëàpäàí àæûpàòû72à ó3ûïëàp 31ëèïëåñòèpåäè.
Èñêóññòâîäà2û áèëè7ëèê, ò1páèÿëû3 81ì ýñòåòèêàëû3 æ6ä1 áèpëåñêåí. Ýñòåòèêàëû3 ìîìåíòòè4 
àp3àñûíäà áèç ê5pêåì øû2àp- ìàíû4 ìàçìóíû ìåíåí ë1ççåòëåíåìèç, àë ë1ççåòëåíè7 

---

261 
ïpîöåññèíäå áèëèì àëàìûç 81ì ò1páèÿëàíàìûç. Óñû ñåáåïëè ãåéäå èñêóññòâîíû4 ãåäîêèñòëèê 
ôóíêöèÿñû (ãpåêøå }ãåäîíå}- ë1ççåò) 8à33ûíäà 81ì àéòûëàäû.
Ê5ï 1ñèpëåpäåí áåpëè ñîöèàëëû3-ôèëîñîôèÿëû3 81ì ýñòåòèêàëû3 1äåáèÿòòà ã5ççàëëû3òû4 
èñêóññòâîäà2û 81ì 8à3ûé3àòëû3òà2û ê5pèíèñèíè4 àpà 3àòíàñûíà áàéëàíûñëû òàpòûñ äà7àì åòèï 
êèÿòûp. Áóë áîéûíøà åêè òèéêàp2û ïîçèöèÿ áàp. Áèpèíøèñè áîéûíøà (Pîññèÿäà áóë ïèêèpäè H. 
Ã. ×åpíûøåâñêèé 5çèíè4 }Èñêóññòâîíû4 8à3ûé3àòëû33à ýñòåòèêàëû3 3àòíàñëàpû 8à33ûíäà} àòëû 
äèññåpòàöèÿñûíäà øà3ûpûëàäû) 5ìèpäåãè ãîççàëëû3 81ììå 7à3ûò 81ì 81ììå æà2ûíàí 
åñàïëà2àíäà èñêóññòâîäà2û ãîççàëëû3òàí æî3àpû äåï åñàïëàéäû. Áóíäàé æà2äàéäà èñêóññòâî 
8à3ûé3àòëû3òû4 5çèíè4 ïpåäìåòëåpèíè4 81ì påïëèê õàpàêòåpëåp- äè4 ê5øèpìåñè, 
8à3ûé3àòëû3òû4 ñóppîãàòû áîëàäû. Óñû ñåáåïëè 81ì áóë áîéûíøà äópûñûpà2û, àëüòåpíàòèâ 
êîíöåïöèÿ áîëñà êåpåê (À. È. Ãåpöåí 8. ò. á.)` èñêóññòâîäà2û ã5ççàëëû3 5ìèpäåãè 
ã5ççàëëû3òàí æî3àpû, ñåáåáè õóäîæíèê àíû2ûpà3, óçà2ûpà3, òåpå4èpåê ê5påäè 81ì 5çèíè4 
êåëåøåêòåãè òàìàøàã5éëåpèí, î3û7øûëàpûí, òû4ëà7øûëàpûí 36äèpåòëèpåê 81ì p14á1pà4 
ê5påäè. Ñîíû4 óøûí 81ì îëàpäû éîøëàíäûpûï, 5çèíè4 èñêóññòâîñû àp3àëû ä6çåòå àëàäû. 
#àpàìà-3àpñûëû3ëàp æà2äàéäà-ñóppîãàò 81òòåêè äóáëèêàò æà2äàéûíäà èñêóññòâî æ1ìèéåòêå êåpåê 
áîëìàé 3àëàp åäè.
Æ1ìèéåòëèê ñàíàíû4 81p áèp ôîpìàñû îáüåêòèâ påàëëû3òû î2àí ò1í ñïåöèôèêàëû3òû4 
æà2äàéûíäà ñ17ëåëåíäèpåäè. Áóë áîéûíøà èëèìäè 81ì èñêóññòâîíû ñàëûñòûpûï ê5påéèê.
Ä6íüÿíû òåîpèÿëû3 ñ17ëåëåíäèpè7äè4 ñïåöèôèêàëû3 í1òèéæåñè- èëèìèé ò6ñèíèê. Îë-
àáñòpàêöèÿ ïpåäìåòòè4 òåpå4 ì1íèñèí ò6ñèíè7 óøûí áèç òåê òèêêåëåé ñåçè7ëèê 3àáûëëà7ëû3 
ì6ìêèíøèëèêêå èéåëåpèíåí 2àíà åìåñ àë åãåp îëàp áèpèíøè ä1påæåëè 18ìèéåòêå èéå áîëìàñà 
ëîãèêàëû3 áåëãèëåpãå èéåëåpèí 81ì îíøà åñàï3à àëìàéìûç. Àë 8à3ûé3àòëû3òû ýñòåòèêàëû3 
ñ17ëåëåíäèpè7äè4 í1òèéæåñè áàñ3àøàpà3. Áóë ê5pêåì, êîíêpåò- ñåçè7ëèê îápàç ñûïàòûíäà 
áîëàäû. Îíäà àáñòpàêöèÿíû4 áåëãèëè ä1påæåñè (òèïèçàöèÿ) ñ17ëåíè7øè îáüåêòòè4 êîíêpåò-
ñåçè7ëèê, èíäâèäóàëëû3, 3àéòàëàíáàéòó2ûí áåëãèëåpèíè4 ñà3ëàíû7û ìåíåí óøëàñàäû.
Ãåãåëüäè4 ïèêèpèíøå, ñåçè7ëèê îápàçëàp 81ì áåëãèëåp æî3àp2û pó7õûé ì1ïëåpäè 
3àíààòëàíäûpû7 ìåíåí áàéëàíûñëû. }. . . ÷óâñòâåííûå îápàçû è çíàêè âûñòóïàþò â èñêóññòâå íå 
òîëüêî pàäè ñåáÿ è ñâîåãî íåïîñpåäñòâåííîãî âûÿâëåíèÿ, à ñ òåì, ÷òîáû â ýòîé ôîpìå 
удовлетвоpить высшие духовные интеpåñû, òàê êàê îíè îáëàäàþò ñïîñîáíîñòüþ ïpîáóäèòü è çàòpîíóòü 
âñå ãëóáèíû ñîçíàíèÿ è âûçâàòü èõ îòêëèê â äóõå}. (Ãåãåëü. Ýñòåòèêà Ì. , qoyi Ò Ñ. rt).
Ê5pêåìëèê îéëà7äû4 ñïåöèôèêàñûí àøà îòûpûï 81ì áóíû æ1ìèéåòëèê ñàíàíû4 áàñ3à 
ôîpìàëàpû ìåíåí ñàëûñòûpà îòûpûï áóë àíû3ëàìàíû4 Ãåãåëü ôèëîñîôèÿñûíû4 òèéêàp2û ïàpàäèãìàñû 
ìåíåí ñ1éêåñëåíèï ê5påìèç` ê5pêåì îápàç àáñòpàêò èäåÿíû4 êîíêpåò-ñåçè7ëèê ôîpìàäà 
ñ17ëåëåíè7è.
*à3ûé3àòûíäà äà ê5pêåì îápàçäà àáñòpàêò èäåÿ 5çè ìåíåí 5çè åìåñ, àë îíû àëûï 
êåëè7èí èíäèâèäóàëëû3 áåëãèëåpãå èéå áîëûï 81ì áóëàp îápàçäû àíû3, 3àéòàëàíáàéòó2ûí, áàp 
îápàçëàp2à ó3ñàéòó2ûí åòå àëàäû. Ì1ñåëåí, Ì. Ãîpькийдеги Аpòàìîíîâëàp, Ä. Ãîëñóîpñèäåãè 
Фоpсаитлаp, Ì. !7åçîâòåãè Àáûpàñû, Ã. Ìóñèpåíîâòåãè Èéãèëèê, Ø. Àéòìàòîâòà2û Åäèãå, Ø. 
Ñåéòîâòåãè #óííàçàp à3ñà3àë 8. ò. á.

---

262 
Ñîëàé åòèï, èëèìèé ò6ñèíèêêå 3àpà2àíäà ê5pêåì îápàç æåêåëèêòåãè óëû7ìàëû3òû àøàäû. 
Èíäèâèäóàëëû3òû ê5pñåòå îòûpûï, õóäîæíèê îíäà2û òèïëèëèêòè àøàäû. Äåìåê, áàpëû3 ñ17ëåëåíè7äåãè 
ñîöèàëëû3 81ì ò1áèéèé 3óáûëûñëàp2à áàéëàíûñëû õàpàêòåpëè òèïëèëèêòè àøàäû.
Æåêåëèê ê5pêåì îápàç2à óëû7ìàëû33à 1éòå7èp }æàáûñ3àí} åìåc, àë îíû }òèpèëòåäè}. 
Èíäèâèäóàâëëû3 èñêóññòâîíû4 8à3ûé3ûé øû2àpìàñûíäà ò6ñèíèê, îápàç ä1påæåñèíå 5ñèï øû2àäû. 
Ìàéäà, èíäèâèäóàëëû3, êîíêpåò äåòàëëàp àøà2ûpà3 ê5pèíèñ òàïñà, îápàç êå4èpåê áîëàäû 81ì îë 
5çèíäå êå4èpåê óëû7ìàëàñòûpû7äû áîëäûpàäû. Ïóøêèííè4 ñû3ìàp pûöàpûíû4 îápàçû-áóë òåê 
ñû3ìàp 2àppûíû4 êîíêpåò ñ17ëåëåíè7è åìåñ àë ñû3ìàpëû3òû 81ì çóëûìëû3òû4 ïåpäåñèí àøûï 
òàñëà7. Pîäåííè4 }Îéøûë} ñêóëüïòópàñûíäà òàìàøàã5é àâòîp ò1påïèíåí æàñàë2àí êîíêpåò 
îápàçäàí ê5áèpåê í1pñåíè ê5påäè.
Pàöèîíàëëû3 ïåíåí êîíêpåò-ñåçè7ëèêòè4 îápàçäà2û áèpëèãèíå 81ì áóííàí òó7ûëäû 
èñêóññòâîíû4 ýìîöèîíàëëû3 ò1ñèpèíå áàéëàíûñëû ê5pêåìëèê ôîpìà àépû3øà 18ìèéåòêå èéå. 
Èñêóññòâîäà áèçäè 3îpøà2àí ä6íüÿíû4 áàpëû3 ñôåpàëàpûíäà2û ñûÿ3ëû ôîpìà ìàçìóííàí 
21påçëè, î2àí áà2ûí2àí, î2àí õûçìåò åòåäè. Áóë ïèêèpäè 81ììåãå áåëãèëè ïèêèpäè òà2û áèp 
ì1pòåáå 3àéòàëàéòó2ûíûìûçäû4 ñåáåáè ñîíäà ôîpìàëèñòëèê èñêóññòâî ýñòåòèêà 71êèëëåpè ê5pêì 
øû2àpìàíû }òàçà ôîpìà} ñûïàòûíäà ê5pèíäè. Äåãåí ìåíåí èñêóññòâîíû èëèìèé ò6ñèíè7ãå 
ôîpìàíû íèãèëèñòëèê ò6ñèíè7 æàò. Ê5pêåì îápàç ñèñòåìàñûíäà 81ì èñêóññòâî øû2àp- ìàëàpûíäà 
ôîpìàíû4 àêòèâëèê pîëèí áèéêàpëà72à áîëìàéäû. Ìàçìóí ê5pêåìëèê åìåñ ôîpìàäà 
ñ17ëåëåíåòó2ûí øû2àpìàíû ê5ç àëäûìûç2à êåëòèpå àëìàéìûç.
Èñêóññòâîíû4 81p 3ûéëû ò6pëåpèíäå õóäîæíèê ìàçìóíäû ñ17ëåëåíäèpè7äè4 81p ò6pëè 
3ópàëëàpûíà èéå. Æèâîïèñüòå, ñêóëüïòópàäà, ãpàôèêàäà-áóë på4, ëèíèÿ, æà3òûëû3òû4 ê5ëå4êåñè 
(ñâåòîòåíü)` ìóçûêàäà-pèòì, ãàpìîíèÿ` 1äåáèÿòòà-ñ5ç 8. ò. á. Ñ17ëåëåíäèpè7äè4 áóë áàpëû3 
3ópàëëàpû ê5pêåìëèê ôîpìàíû4 ýëåìåíëåpèí 3ópàéäû. Óñû ôîpìàëàpäû4 æ1päåìèíäå õóäîæíèê 
5çèíè4 èäåÿëû3-ê5pêåìëèê îéûí èñêå àñûpàäû. Èñêóññòâîíû4 ôîpìàñû-3ópàìëû 3óáûëûñ, îíû4 
áàpëû3 ýëåìåíòëåpè íûçàìëû ò6päå 5ç-àpà áàéëàíûñ3àí. Pàôàýëüäè4 êàpòèíàñûíäà, Øåêñïèpäè4 
äpамасында, 
Чайковскийди4 
симфониясында, 
Хемингуэйди4 
pîìàíûíäà 
ñþæåòòè4, 
õàpàêòåpäè4, äèàëîãòû4, êîìïîçèöèÿíû4 ä6çèëèñèí çîpëû3 ïåíåí 5çãåpòè7ãå áîëìàéäû. 
Ãàpìîíèÿ, êîëîpèò, pèòìíè4 áàñ3à øåøèìèí òàáà àëìàéìûç. Ñîíäà 2àíà ï6òêèë 
øû2àpìàíû4 òóòàñëû2û áóçûëìàéäû.
Ô È Ë Î Ñ Î Ô È ß Ë Û # Ñ ÀN À 
Áåëãèëè, ñî42û 7à3ûòëàpû ôèëîñîôèÿ äåãåí íå?, îë èëèì áå, ä6íüÿ2à ê5ç-3àpàñ ïà äåãåí 
ñîpà7ëàp2à æó7àï èçëå7 ê6øåéèï îòûp. Áóë àêòèâëèê áèp 3àíøà ñåáåïëåpãå áàéëàíûñëû. Ôèëîñîôèÿ 
81ì èëèìíè4 àpà-3àòíàñû òó7pàëû ïpîáëåìà àïòèêàëû3 ä17èpäå à3 ïàéäà áîë2àí åäè. Àòà3ëû 
Àpèñòîòåëü ëîçóíãû` }Ôèçèêà, ìåòîôèçèêàäàí 3îpы3Ё} Метафизика бул жеpäå ôèçèêàäàí ñûpòòà, îííàí 
6ñòèí 81òòå èëèìíåí ñûpòòà, îííàí 6ñòèí òóp2àí ôèëîñîôèÿ í1çåpäå òóòûëàäû. Ñ5éòèï 
}Метафизика} теpìèíè ôèëîñîôèÿíû4 ñèíîíèìè ñûïàòûíäà á6ãèí 81ì ñ1íãå åíèï îòûp. Ôè-
ëîñîôèÿíû4 èëèìèé áèëèìëåp ñèñòåìàñûíàí ýëèìèíàöèÿñû ôèëîñîôèÿíû òèêêåëåé ä6íüÿ2à ê5ç-
3àpàñ3à àéíàëäûpады. М. Хайдаггеpäè4 ò6ñèíäèpè7èíøå ä6íüÿ2à ê5ç-3àpàñëû3 í1ñèé8àò3à 
àëûï êåëåäè. (#àpа4ыз: Основные понятия метафизики. Вопpîñû ôèëîñîôèè. qoio. No. c. qqy-qww).

---

263 
Áóë ì1ñåëåíè àíû2ûpà3 ò6ñèíè7 óøûí ôèëîñîôèÿíû4 ãåíåçèñèí, îíû4 êåëèï øû2û7ûíû4 
ä1påêëåpèí ÿä3à àëàéû3. Áèp ò1påïòåí ôèëîñîôèÿ ï6òêèë èëèìèé áèëèì ìåíåí áèpëèêòå ïàéäà áîë-
äû. Áóë í1pñå 1çåë áàñòàí òèéêàpûíàí àíòèìèôîëîãèÿëû3 ìàçìóíûíà ò1ñèp åòïåé 3àëìàäû. 
Ïëàòîííû4 òóñûíäà }Ôèëîñîôèÿ} ñ5çè óñû á6ãèíãè ì1íèñòåãè }èëèì} ñ5çè ìåíåí áàpà áàp 
3îëëàíûëàды. Демек философиялы3 даналы3ты 2ана емес 31леген даналы3ты а4латты. Екинши 
ò1påïòåí, ôèëîñîôèÿ äèíèé ä6íüÿ2à ê5ç-3àpàñòû4 òóï-òó7pû àíòèòåçàñû ñûïàòûíäà ïàéäà áîëäû.
Ìèíå ôèëîñîôèÿíû4 êåëèï øû2û7ûíäà2û òóñûííàí àépû3øàëû3ëàp ôèëîñîôèÿíû4 áèíàpëû3 
ò1áèÿòûí-îíäà2û èëèìèéëèê ïåíåí áà8àëû3ëû3 ä6íüÿ2à ê5ç-3àpàñëû3 ýëåìåíòëåpäè4 áèpëèãèí áåë-
ãèëåäè. Áóë áèíàpëû3 ôèëîñîôèÿíû4 æ1ìèéåòëèê ñàíà ñèñòåìàñûíäà2û ñòàòóñûíà, îíû4 ñîöèàëëû3 
àáûpîéûíà ò1ñèp åòèï îòûp.
Áóë ìîìåíòëåpäè í1çåpäå òóòà îòûpûï, H. À. Áåpдяев былай жазады` }.............. тpàãè÷íî 
ïîëîæåíèå ôèëîñîôà. Åãî ïî÷òè íèêòî íå ëþáèò. Hà ïpотяжении всей истоpèè êóëüòópû îáíàpóæèâàåòñÿ 
âpàæäà ê ôèëîñîôèè è ïpèòîì ñ ñàìûõ pàçíîîá- pàçíûõ ñòîpîí. Ôèëîñîôèÿ ïîäâåpãàåòñÿ íàïàäåíèþ 
ñâåpõó è ñíèçó, åé âpàæäåáíà påëèãèÿ è åé âpàæäåáíà íàóêà} (Áåpдяев H. À. È ìèp îáüåêòîâ. 
Опыт философии одиночества и общения. Миp ôèëîñîôèè Ì. , qooq. К. I. c. III).
Äåìàpкациялы3 линия (}илим - èëèì åìåñ}) ãåéäå ôèëîñîôèÿíû4 òèéêàp2û ôóíêöèÿëàpû-
ìåòîäîëîãèÿëû3 81ì ä6íüÿ2à ê5ç-3àpàñëàp ôóíêöèÿëàpû áîéûíøà èñêå àñûpûëàäû. Àë øûí 
ì1íèñèíäå ä6íüÿ2à ê5ç-3àpàñòà èëèìèéëèê åìåñ ýëåìåíòëåp áàp. Булам 3ата4 б5ли7ди4 
îëà3ëû2û, ñîíäàé-à3 ôèëîñîôèÿíû4 áóë åêè ôóíêöèÿñûíû4 áèp-áèpèíå 5òè7è ìåíåí, 81p áèp 
ä17èp óñû ôóíêöèÿëàpäû4 áèpå7èí àêòóàëëàñòûpûëû7û ìåíåí ä1ëèéëëåíåäè.
!ëáåòòå óñû á6ãèíãè 81p áèp ñà7àòëû 81ì ì1äåíèÿòëû àäàì æ1ìèéåòòè4 òóòàñëû33à èéå, 
òàëàï3à ûëàéû3ëû pó7õûé òópìûñûí ôèëîñîôèÿñûç, ôèëîñîôëàpñûç ê5ç àëäûíà êåëòèpå àëìàéäû. Áèpà3 
ôèëîñîôèÿíû4 àò3àpàòó2ûí õûçìåòè, îë 3àíøàëû3 àäàì2à 81ì æ1ìèéåòêå êåpåê 81ì ïàéäàëû 
äåãåí ì1ñëåëåpãå áàéëàíûñëû ïèêèpëåp áèp-áèpèíåí àépûëû7û ñ5çñèç. Áóë ò6ñèíèêëè` ôèëîñîôèÿ ìåíåí 
8à3ûé3àòëû3òû4 àpà-3àòíàñû ñîíøàëû3 òèêêåëåé åìåñ æàíàéïàëû33à èéå áîë2àíëû3òàí áóíû 81ììå 
áèëå áåpìåéäè. Îëàp2à ôèëîñîôèÿíû4 ïîñòóëàòëàpû, óëû7ìà 81ì àáñòpàêò êàòåãîpèÿëàpû 
àïpèîpëû3, äåìåê ïpàêòèêàäàí òûñ3àpû 81ì ïpàêòèêà2à äåéèí àëûí2àí èëèì ñûïàòûíäà ê5pèíè7è 
ì6ìêèí. Àë 8à3ûé3àòûíäà 31ëåãåí ôèëîñîôèÿëû3 ñèñòåìà 3àíäàé}áóëòòû4 àpæà2ûíäà2û} ÿ 
}äóìàíëû} ê5pèíå áåpñèí, îë 5çèíè4 81òòåêè òàpèéõûé ôîpìàñû áîéûíøà 81p 3àøàí ñîöèàëëû3 
áîëìûñòû4 òèêêåëåé åìåñ àë áèpàç æàíàïàéëàñ3àí ñ17ëåëåíè7è. Ñîíû4 óøûí 81ì Ãåãåëü 
ôèëîñîôèÿíû ïpåäìåòòè îéëàíû7äà2û 3àpà7 (ìûñëÿùåå pàññìîòpåíèå ïpåäìåòà) 81ì îíû øû2ûñ 
ïóíêòû áîéûíøà ýìïèpèÿëû3 èëèìëåpãå æàò3ûçàäû. (#àp` Ãåãåëü. Ýíöèêëîïåäèÿ ôèëîñîôñêèõ íàóê. 
Ì. , qour. Ò. q c. it). Ãåãåëüäè4 ò6ñèíäèpè7èíøå, ôèëîñîôèÿ áàñ3à èëèìëåpäåí øû2ûñ ïóíêòû 
áîéûíøà àépûëûï òópìàéäû.
Ôèëîñîôèÿíû4 áàñ3à èëèìëåpäåí àéûpмашылы2ын Гегель былай сыпатлайды` }ее сушественной 
öåëüþ è påçóëüòàòîì ÿâëÿþòñÿ çàêîíû, âñåîáùèå ïîëîæåíèÿ, òåîpèè, ìûñëè î ñóùåñòâóþùåé}. 
(#àpа4ыз` Гегель. Энциклопедия философских íàóê Ì. , qour. Ò. I. c. oq). Óñû2àí áàéëàíûñëû 
Ãåãåëü 1äåòòå Àpèñòîòåëüãå òèéèñëè äåï åñàïëàíàòó2ûí áåëãèëè àôîpèçìäè ÿä3à àëàäû` 
"Nihie ezt un intellectu guod non tueri tin sensu} ñåçèìäå, ò1æèpèéáåäå áîëìàéòó2ûí í1pñå 
îéëà7äà æî3. (}íåò íè÷åãî â ìûøëåíии, чего не было бы в чувстве, в опыте).

---

264 
!ëáåòòå ôèëîñîôèÿ áóíäà òî3òàìàéäû. Ãåãåëüäè4 áóë áîéûíøà ïèêèpè ìûíàäàé` 
}Âîçáóæäåííûå îïûòîì êàê pàçäpàæèòåëåì âåäåò ñåáÿ â äàëüíåéøåì òàê, ÷òî ïîäíèìàåòñÿ 
âûøå åñòåñòâåííîãî, ÷óâñòâåííîãî è pàññóæäàþùåãî ñîçíàíèÿ â ñâîþ ñîáñòâåííóþ, ÷èñòóþ, 
ëèøåííóþ ïpимесей стихию (Гегель. Энциклопедия философских наук. М. , qour. Ò. I. c. oy).
Áóë ê5òåpèëè7äè, ê5òåpè4êèëèêòè ôèëîñîôèÿ áàpëû3 3àë2àí èëèìëåpäè4 æ1päåìèíäå 1ìåëãå 
àñûpàäû. À3ûpû, ñî42ûëàpû 81ì æåêå 3óáûëûñëàpäû áà8àëà7äà òî3òàìàéäû, àë ôèëîñîôèÿ2à 3àpàé 
81påêåò åòèï, îéëà7äû4 æ1päåìèíäå ìàòåpèàëäû îá- pàáîòêàëàéäû. Ñ5éòèï, 2àëàáà àíû3ëàìàëàp 
81ì íûçàìëàpäû èçëåéäè, àë îëàp àépû3øàëû3 ñûïàòûíäà ôèëîñîôèÿ2à åíè7è ìóìêèí.
Òà2û áèp 18ìèéåòëè æà2äàé. Áåëãèëè îpûñ àëûìû-ôèëîñîôû Ý. Â. Èëüåíêîâòû4 àéò3àíû áàp` 
ôèëîñîôèÿíû êå7èë ê5òåpè7 ïàéûòûíäà êåéèïñèçëå7 áèëè7ãå 3óìàpëû3 ïàéäà åòïåéäè, àë æ1ìèéåò 
àëäûíäà òóp2àí 5òêèp ïpîáëåìàëàpäû pàöèîíàëëû3 ïåíåí ò6ñèíèï àëû7 ç1p6pëèãèíåí ïàéäà 
áîëàäû. Ìèíå ñîíû4 óøûí 81ì ôèëîñîôèÿ ä1ñëåïêè 7à3ûÿëàpäû 81ì æàë2ûçëû3òà ä6íüÿíû òàíûï 
áèëãåí îé 6ñòèìèçäåãè äàíûøïàííû4 ìîíîëîãû áîëà àëìàéäû. Êåpñèíøå` îë ìóäàìû äèàëîãòà.
Ôèëîñîôèÿ æ1ìèéåòëèê ñàíàíû4 ê5ïøèëèê ôîpìàëàpûíàí 5ç ä6çèëèñèíäå 3îpøà2àí 
ä6íüÿíû ñ17ëåëåíäèpè7äè4 ïñèõîëîãèÿëû3 ä1påæåñèíè4 æî3ëû2û ìåíåí àéòûëûï òópàäû. Ôèëîñîôèÿ 
æî3àpû ò1pòèïòåãè àáñòpàêöèÿ2à èéå. Ì1ñåëåí, }áîëìûñ}, }ìàòåpèÿ}, }ò1áèÿò}, }æ1ìèéåò}, 
}ñàíà}, }ì1äåíèÿò}. Áóë ò6ñèíèêëåpäè4 ïàéäà áîëû7û ñîíû ä1ëèéëëåéäè, áèëè7äè4 ïñèõîëîãèÿëû3 
ä1påæåñè ã6ìàí æî3, æåêêåëèêòåí àépû3øàëû3 àp3àëû îëàp2à 3îç2àëû7 ïpîöåññèíäå ôèëîñîôèÿíû4 
øåãàpàñûíû4 ñûpòûíäà 3àëàäû.
Ôèëîñîôèÿëû3 êàòåãîpèÿëàpäû4 æî3àpû ä1påæåäåãè àáñòpàêòëû2û æèéè-æèéè ôèëîñîôèÿ ìåíåí 
6ñòèpòèí òàíûñ àäàìëàpäû äåçîpèåíòàöèâëàéäû. Áèpå7ëåp àáñòpàêòëû îéëà7 1äåòèíå èéå 
áîëìà2àíëû3òàí ôèëîñîôèÿíû ò6ñèíèêñèç äåéäè. Àë øûí ì1íèñèíäå îëàpäû4 ñåçè7ëèê 81ì îéëà7 
ìàòåpèàëûíû4 áèpëèãèíäåãè ê6íäåëèêëè ñàíàíû4 ä1påæåñèíåí ê5òåpèëå àëìàéòóûíëû2ûí ê5påìèç. 
Áàñ3àëàp áîëñà 5çëåpèí 5çëåpè àëäàéäû` ôèëîñîôèÿíû à4ñàò 81ì ò6ñèíèêëè 5òå øû2àäû. Áóë 81ì 
íàäópûñ. Áóë áîéûíøà 
À. È. Ãåpценни4 мына пикири ды33ат3а ылайы3` }Положение фиëîñîôèè â îòíîøåíèè ê åå 
ëþáîâíèêàì íå ëó÷øå ïîëîæåíèÿ Ïåíåëîïû áåç Îäèññåÿ` åå íèêòî íå îõpàíÿåò-íè ôîpìóëû, íè 
ôèãópû, êàê ìàòåìàòèêó, íè ÷àñòîêîëû, âîçäâèãàåìûå ñïåöèàëüíûìè íàóêàìè îêîëî ñâîèõ 
îãîpîäîâ. ×pезвычайная всеобъемлемость философии дает ей вид доступности извне. Чем 
всеобьемлемее мысль и чем более она деpжится во всеобщности, тем легче она для 
ïîâåpõíîñòíîãî pàçóøåíèÿ, ïîòîìó ÷òî ÷àñòíîñòè ñîäåpæàíèÿ íå pàçâèòû â íåé è î íèõ íå 
ïîäîçpåâàþò. . . } (Ãåpцен А. И. Дилетантизм в науке. Геpöåí À. È. Ñîáp. соч` e0 ò. Ì. , 
qotr. Ò. Ç. Ñ. qe).
Таяныш с5злер` ру7хый 5мир, ру7хый 5ндирис, ж1мийетлик болмыс, ж1мийетлик сана, илим, 
8у3ы3, мораль, искусство, дин, философия, идеология, к6нделикли сана, массалы3 сана.
13-тема. *1зирги заманны4 2алабалы3 (глобаллы3) маш3алалары 81м олар2а философиялы3 
анализ 
ЖОБА 
q. @алабалы3 маш3алаларды4 пайда болы7ы.

---

265 
w. Философияда 2алабалы3 маш3алаларды анализле7.
e. Болжа7 т6синиги 81м 2алабалы3 маш3алаларды болжа7ды4 5згешеликлери.
!ДЕБИЯТЛАР 
И. А. Каримов. %збекстанны4 ж1мийетлик-сиясий 81м экономикалы3 ра7ажланы7ыны4 
тийкар2ы принциплери. Н. qoot.
И. А. Каримов. %збекстан XXI-1сир боса2асында. Н. qooi.
И. А. Каримов. %збекстан XXI-1сирге умтылма3та//Еркин №ара3алпа3стан. qooo. qu апрель.
Э. А. Араб оглы. Обозримое будущее и НТР. М, qoiy.
Т. К. Каримов. Ижтимоий тара33иет ва давримизнинг жа8оншумул муаммолари. Т, qoou.
Ю. Шодиметов. Ижтимоий экологияга кириш. Т. qooe.
Глобальные проблемы и общечеловеческие ценности М, qoo0.
А. Бердимуратова. Кризис Приараля и его последствия (социально- философский 
аспект)//Общественные науки в Узбекистане. qooi. N u-i.
О. Абдирахманов. Арал мой- совесть моя Н, qooy.
Основы философии. Т, qooi.
Фалсафа. Т, qooo.
Б6гинги к6нде 81зирги заманны4 2алабалы3 маш3алалары деп аталату2ын урыс 81м 
парахатшылы3, экологиялы3 демографиялы3, энергетикалы3, шийки зат 8. т. б маш3алалар ту7ралы 
еситпеген адам жо3 десек лап болмас. Дурыс, бул маш3алалар бурында бол2ан, бира3, ХХ-1сирде 
2алабалы3 (глобаллы3) характерге ийе болды. Бас3а маш3алалардан оларды4 айырмашылы2ы сонда, 
2алабалы3 маш3алалар планеталы3 масштаб3а ийе болып атыр. Бас3аша айт3анда д6ньяда болып 
атыр2ан 3ыйын жа2дайлар` экологиялы3 кризис, ра7ажланы7да2ы еллердеги ашлы3, 81р т6рли 
точкаларда2ы урыслар, энергетикалы3 81м бас3ада ресурсларды4 3урып жо3 болы72а кели7и, 
м1дениятта2ы кризис, демографиялы3 жарылы7лар 8.т.б. енди локаль, жергиликли, миллий маш3алалар 
болы7дан 3алып, планеталы3, 2алабалы3 характерге ийе болды.
@алабалы3 маш3алалар-бул п6ткил адамзатты4 м1пин 5з ишине алып, оны4 келешеги ушын 
317ип ту72ызату2ын 81м тек жер ж6зилик бирликти4 3атнасы7ында 5з шешимин табату2ын 
маш3алалар.
ХХ-1сирге шекем пайда бол2ан маш3алалар п6ткил планеталы3 бирликти4 5мир с6ри7и 
ушын 317ип ту72ыз2ан жо3. Соны4 ушын к5п 2ана алымларды4 пикиринше бул 
проблемалароды4 шешимин таппа7ы келешекке 317ип ту72ызады.
Галабалы3 маш3алалар ХХ - 1сирди4 продукты 81м оларды4 пайда болы7ы тиккелей 
адамны4 искерлиги менен байланыслы. Галабалы3 проблемаларыны4 пайда болы7ыны4 себеби 
адамны4 искерлиги менен б6гинлигинде ж1мийет пенен т1бият тап бол2ан 8алатты4 арасында2ы 
3арама- 3арсылы3ты4 5сип бары7ында. Илим 81м техниканы4 ра7ажланы7ы менен адам жер бетинде 
хожейинлик 3ыла береди. Бира3 оны4 ѐхожейиншилиги} еле онша жетилмеген. Адам еле 5з 6йинде- 
Жер планетасында а3ыл2а сыйымлы, ж6д1 а3ыллы 81рекет етету2ын хожейинге айнала алмай атыр. Пайда 
деп умтылы7да 5зини4 5мир с6ри7 жа2дайын 317ип астына 3ойып атыр.
Жо3арыда айтыл2ан себеп мынадай себеплерге б5линеди` 

---

266 
q. }Ж1мийет- т1бият} системасында2ы 3арсылы3лар менен байланыслы себеплер.
w. Ж1мийетти4 5з ишиндеги социаллы3 бирликлер (индивидлер, социаллы3 топарлар, м1млекетлер 
81м м1млекетлер аралы3 структуралар) арасында2ы 3атнасы3лар.
Бул себеплерди4 м1ниси неде?
q. ХХ-1сирге шекем т1бийий байлы3ларды ме4гери7 81м т1бият3а т1сийр локаль характерге 
ийе болды. XX-1сирде адамзатты4 хожалы3 искерлиги планеталы3 характерге ийе болды. Т1бият3а 
антропогенлик ж6клеме к6шейди. Изине 3айтпайту2ын процесслер пайда болды. Бул бойынша озон 
3атламларыны4 3ыйра7ы менен тропикалы3 то2айларды4 жо3 болып кеткенлигин айты7ы 81м жеткиликли. 
Ситуация, 81зир сондай, адамзатты4 5зини4 жасап 3алы7ы м1селе болып 3ойылып отыр.
q. Ж1мийетлик ра7ажланы7ды4 те4сизлиги, колониализм, сондай-а3 жер ж6зилик байлы3ты 
б5листири7деги социаллы3 1далатсызлы3 жарлы 81м бай еллерди4 келип шы2ы7ына жа2дай жасады. Ал бул 
болса еллер арасында2ы ра7ажланы7ды4 6зиклигин болдырма7 з1р6рлигине ба2дарлан2ан жа4а 
глобаллы3 проблеманы пайда етти.
Бул ж1мийетлик ра7ажланы7да2ы те4сизлик бир жа2ынан урысларды4 81м д1регине айналды. 
Дурыс, ХХ-1сирге шекем м1млекетлер арасында2ы конфликтлер 81м оларды4 а3ыбетлери локаллы3- 
регионаллы3 характерге ийе болды. ХХ-1сир жер ж6зилик урысларды пайда етти. *1зирги 3уралланы7ды4 
жа2дайын есап3а алса3, 6шинши жер ж6зилик урысты п6ткил адамзатты 3урты7 317пи пайда болады. 
Соны4 ушын да халы3ларды4, м1млекетлерди4 жер ж6зилик бирге ислеси7и адамзатты4 2алабалы3 
проблемасына айналып атыр.
Галабалы3 проблемаларды шеши7де адамзатты4 бирлиги, жер ж6зилик бирлик д1режесинде 
интеграцияны4 5си7и, 5з-ара т6сини7ди4 к6шейи7и 8.т.б. з1р6рли.
w. Галабалы3 маш3алаларды4 бири- урыс 81м парахатшылы3.
ХХ - 1сирге шекем урыслар локаль характерге ийе болды, а3ыры 1детте жеке м1плерди г5зледи.
Дурыс, бир 7а3ытлары урыс з1р6рли 81ттеки адамларды4 ра7ажланы7ы ушын пайдалы деп 
3ара7лар 81м болды (Н. Макиавелли, Ф. Венон, Т. Гоббс, Д. Ж. Прудон, Ф. Ницше 8. т. б).
Ф. Ницше былай деген: 81м урыс 81м ерлик жа3ын2а, му8аббат3а 3ара2анда к5бирек 
уллы ислер д5ретти.
Деген менен, 5ткендеги ойшылларды4 б1ри урысты усылай ма3улла2ан жо3. Э. 
Роттердамский, Ж. Ж. Руссо, И. Кант, М. В. Ломоносов 8. б. урысты 3аралады. ХIХ-ХХ 1сирде урыс 
81м милитаризмге 3арсы г6рес пацифизм формасына ийе болды.
Ескерти7имиз керек, 81р бир ж6з жыллы3та2ы урыслар биринен- бири 5ткен зулымлы3 81м 3ан 
т5гиспелер менен белгили. ХVII 1сирде Европада w миллион, ХVIII-1сирде t, w миллион (оны4 w 
миллионы Наполеон урысларында) 3ырылды. ХХ- 1сир бул бойынша ж6д1 алда. Биринши д6нья ж6зилик 
урыста q0 миллион, екинши д6нья ж6зилик урыста y0 миллион адам 3ырылды. Онда yq м1млекет 
3атнасты. Ол жер бетиндеги халы3ты4 i0 процентин 3урайды. !скерий 81рекетлер Европа, Азия 81м 
Африканы4 r0 м1млекетини4 территориясында болып 5тти.
Массалы3 жо3 ети7 3уралларыны4 81р 3ыйлы т6рлерини4 ра7ажланы7ы (ядролы3, водород, 
нейтрон, химиялы3, бактериологиялы3 8.т.б.) соны а4латады, топлан2ан арсеналларды4 адамзатты 
жо3 3ылып жер бетин тиришиликтен ма8рум ети7ге м6мкиншилиги мол.

---

267 
*1зир }сал3ын урыс} тамамланды, 1скерий- сиясий блоклар а3ырын 3ыйрап атыр 81м урысты4 
317пин бираз т5менлетти. Бира3 урысты4 бирден пайда болып кети7 317пи са3ланып тур. Соны4 
ушын 3уралсызланы7, биринши гезекте массалы3 3ыры7 3уралларын жо3 ети7ди 3ол2а алы7 керек.
"Экософия" атлы социаллы3 философияны4 спецификалы3 б5легини4 пайда болы7ы 5зини4 
ра7ажланы7ында бир 3анша этапларды 5тти.

бизи4 1сиримизди4 t0- жыллары экологиялы3 а78ал жа3сы емес де7.

y0-жыллар. Экологиялы3 а78алды теориялы3 улы7маластыры7.

u0- жыллар. Ж1мийетлик 81рекетлерди4 ("к5клерди4" 8.т.б.) пайда болы7ы.

i0- жыллар. Аны3 формулировкалан2ан принциплерди4 тийкарында 81рекетти4 практикасын 
ислеп шы2ы7.

o0- жыллар. Глобаллы3 экологиялы3 ойла7ды4 пайда болы7ы.
"Экософияны4" ра7ажланы7ына Г. Печчеи, Г. Коммонер, А. Кинг, Л. Браун, Д. 
Медоуз, Г. Кан, Дж. Форрестер, Э. Пестель 8.т.б. 6лкен 6лес 3осты.
Рим клубыны4 - халы3 аралы3 м1млекетлик емес 81зирги глоболистика менен 
шу2ылланату2ын ш5лкемни4 пайда болы7ы А. Печчеидии4 аты менен байланыслы. Бул ш5лкем 
мынадай усыныслар ислеп атыр`

глобаллы3 к5лемде социал - экономиканы 81м илимий техникалы3 ра7ажланы7ды бирлестири7 
ушын арна7лы трансмиллий структуралар д6зи7 (Э. Пестель, М. Мессаринг).

экологиялы3 жа3тан те4 салма3лылы3та2ы глобаллы3 экономикалы3 система теориясын ислеп 
шы2ы7(Л. Браун).

глобаллы3 жа2дайда экологиялы3 81м гуманистлик этиканы ислеп шы2ы7ы (Р. Атфил).
А. Печчеиди4 шы2ысты 6йрени7 з1р6рлигин айты7ы, 1сиресе, "Азияны4 метафизикалы3 
м1дениятлары батыс цивилизациясын к5п н1рсеге 6йрети7и м6мкин" де7инде жан бар.
Экологиялы3 проблеманы4 соншама актуаллы2ын БМШ экологиялы3 маш3алаларынан 
(qoowж.) к5ри7и м6мкин. М1селен, ж6д1 ды33ат а7дарылмаса болмайту2ын м1селелер`

душшы су7ды4 жеткиликсизлиги (оны4 ye проценти а7ыл хожалы2ына, we проценти санаатта, 
тек i проценти турмыста 3олланылады).

жер ж6зилик океанны4 патасланы7 81рекети "5ли зоналарды4" 81м пайда болы7ы.

Аралды4 3уры7ы (д1режеси e метрге т5менледи, келешектеги o-qe метрге т5менле7и 
к6тилмекте, 317ипти4 к6шейи7и q0 м1ртебеге к5терили7и с5зсиз).

апатшылы3 д1режесинде 8а7аны4 патасланы7ы. Бу2ан, 1сиресе 6лкен 3алалар мысал бола 
алады` Париж, Мадрид Рио-де -Жанейро, Токио, Сидней, Торонто, Лондон, Тегеран, Бангкок, Нью 
Иорк 8.т.б.).

жерди4 эрозиясы (qtпроценти изге 3айтпас3а кетти).

то2айларды4 3ыйралы7ы (жыл сайын qy, i миллион гектар то2ай ша7ып алынады.

стихиялы3 апатшылы3ты4 а3ыбетлери (су7 бас3ыны, 3ур2а3шылы3, жер силкини7лер, да7ыллар, 
вулканларды4 атылы7ы 8.т.б.).
Тутас ал2анда экологиялы3 проблема, ядролы3 урысты болдырма7 проблемасынан кейинги 
орынды ийелейди.

---

268 
Та2ы бир глобаллы3 проблема- энергетикалы3 проблема. Америка алым-экологы В. Смил "6ш 
китти} атайды. Олар` энергия, азы3-а73ат 81м бизди 3орша2ан орта, барлы3 3ал2анлары екинши 
д1режеде.
qort жылдан энергия 5ндири7ди4 саны 6ш м1ртеге артты. Ра7ажлан2ан еллерди4 саны (жер 
шарында2ыларды u проценти) энергияны4 u0 проценти пайдаланылады. Ал ра7ажаланы7да2ы еллер 
(планетаны4 ui проценти) исленип шы2ылату2ын энергияны4 тек qi проценти менен шеклени7ге 
м1жб6р.
Бул айырмашылы3 (ра7ажлан2ан 81м ра7ажланы7да2ы еллер) тек санлы3 жа33а 2ана емес, 
сапалы3 жа33а 81м ийе. Егер ра7ажлан2ан еллер ушын энергия тийкарынан нефть, газ болса, аз 
жа2дайда к5мир, ра7ажланы7да2ы еллер тийкарынан а2аш, 81р т6рли техникалы3 м1дениятлар а7ыл 
хожалы2ы 5ндирисини4 3алды3ларын (м1селен, Бангладеш o0 проценти. Нигерияда- i0 проценти, 
Индияда yy проценти) тутынады.
!лбетте, альтернативалы3 деп аталату2ын энергия дереклери 81м 5зин онша а3ламай атыр. 
Бу2ан АЭС лерди4 истен шы2ы7лары, 1сиресе qoiy жыл2ы Чернобыль АЭСини4 авариясы 81м оны4 
жарамсыз а3ыбетлерден мысал бола алады.
БМШ ты4 есабы бойынша тек qoo0- жылы qre АЭС ти4 бузы3лы2ы аны3лан2ан. w000 жыл2ы e00 
ядролы3 реакторды жабы7 н1зерде тутылып атыр.
Энергетикалы3 маш3алаларды шеши7ди4 жоллары` 
q. Шы2арылату2ын продукцияны4 энергия жуты7 м6мкиншилигин азайты7.
w. Д1ст6рий санаат материалларыны4 орнына же4ил, арзан, аз энергия жутату2ын арзан 
материалларды (м1селен, полатты4 орнына алюминийди, мысты4 орнына айна материалды, металлды4 
орнына пластикти) 3олланы7.
Энергияны табы7 81м оны пайдаланы7 шийки зат проблемасы менен ты2ыз байланыслы. 
*1зирги 7а3ытты qou0 жыл менен салыстыр2анда 6ш м1ртебе к5бирек пайдалы 3азылма 5ндиреди. 
Буннан ра7ажланы7да2ы еллер (халы3ты4 ui проценти) тек qw проценти 2ана пайдаланады.
А. Е. Ферсманны4 есапла7ынша ХVI-XX 1сирлерде жер бетинде t0 миллиард тонна2а дейин 
к5мир, w миллиард тонна темир w0 миллион тонна мыс, w0 мы4 тонна алтын 8.т.б. жерден 
5ндирилген. *1зирги 7а3ытта жыл сайын жерден q00 миллиард тонна 3азылма (t0 кв. км ге жа3ын) 
алынады. В. И. Вернадский айт3анындай, адамзат тутас ал2анда к6шли геологиялы3 к6ш болып 
баратыр.
Шийки зат проблемасын шеши7 шийки затты4 3ымбат т6рлерин арзанлары менен алмастыры7 
81м ресурсларды са3ла7шы технологияны енгизи7ди, 5ндиристи санлы3 к5рсеткишлерди сапалы3 
к5рсеткишлерге ба2дарла7 менен байланыслы.
Азы3-а73ат проблемасы. Бул проблема 81зир ж6д1 5ткир д1режеде 3ойылып отыр. Ашларды4 
саны qou0 жылы ry0 миллион2а жеткен болса, qoo0 жылы tt0 миллион2а жетти, w000 жыл2а yt0 миллион2а 
(планета хал3ыны4 q0 проценти)шамаласты.
Ашлы3 - азы3-а73ат проблемасыны4 жал2ыз 2ана к5риниси болма2ан менен аны3 
к5ринисини4 бири.
Проблеманы4 бас3а т1репи 
—ра7ажлан2ан 5мирде 81дден тыс тутыны7.

---

269 
Адамзатты4 81р 3ыйлы б5легини4 алдында азы3 -а73ат проблемасын шеши7де 81р 3ыйлы 
7азыйпалар тур. М1селен, ра7ажланы7да2ы еллер ушын жетерли а73атланы7ды4 м6мкиншиликлерин 
табы7 (жерди4 3унарлылы2ыны4, мал шар7ашылы2ыны4 5нимдарлы2ыны4 5си7и, жабайы т1бият 
ресурсларын 81м океанды пайдаланы7, азы3- а73атты4 сырттан алып кели7ин ретле7 8.т.б. Ал 
ра7ажлан2ан еллер ушын а73атланы7ды4 структурасын 5згерти7 (белокларды4, май, 3антты4 аз 
болы7ы, натураллы3 продуктларды4 к5п болы7ы).
Демографиялы3 проблема. Бизи4 эрамызды4 басында жер шарында qt0-w00 миллиондай адам 
жасады. Х 1сирге ол e00 миллион болды. Тек ХIX 1сирди4 орталарында (qit0 жыллар) жер шарында q 
миллиард адам жасады. qoe0 жылы w миллиард, qoy0 жылы e миллард, qouy жылы r миллиард, qoiy жылы t 
миллиард, 81зир y миллиардтан 5тип кетти.
*1зир халы3ты4 саны жылына 90 миллион, соннан e секундта бир адам2а к5беймекте. 
Болжа7лар бойынша XXI-XXII 1сирлер аралы2ында халы3ты4 саныны4 5си7и бираз тура3ласады, q0-
q0, t миллиард адам д1режесинде болады.
%си7 темпи, 1сиресе т1бийий 5си7 к5п еллерде кемеймекте. М1селен, олар` Германия, 
Уллы Британия, Скандинавия еллери, Россия 8.т.б. %си7ди4 т5менле7и к5п 2ана Азия еллерине 
де т1н.
Б1рибир 5си7ди4 темпи жо3ары.
!лбетте, халы3ты4 санында2ы арты3лы3 бизди 3оршап тур2ан орталы33а т1сир етеди. Су7ды4 
сапасы т5менлейди, 8а7а бузылады. Жерди4 3унарлылы2ына т1сир етеди, турмыслы3 81м санаатлы3 
шы2ынларды к5бейти7, 3улласы экологиялы3 жа2дай2а т1сир етеди.
!лбетте энергия, шийки зат, азы3-а73ат м1селелерин айтпа2анда, халы3 сапында2ы 
конфликтлерди 81м урысларды провакацияла7шы фактор болы7ы да м6мкин.
Бул м1селе инфекцияларды4 таралы7ы, жарлыланы7, 3ылмыс 81м бас3а да анти социаллы3 
81рекетлер (2арлы3, алкоголизм, наркомания 8.т.б.) байланыслы.
q. Бул проблемаларды шеши7 болжа7ды талап етеди. Болжа7 - бул келешек ту7ралы б1лким, 
м1селен, келешекти д17ирлерге б5лип болжа7ы м6мкин` тиккелей келешек, жетерлик д1режедеги 
келешек, уза3 аралы3та2ы келешек 8.т.б.
Болжа7 белгили илимий критерийлерге, методлар2а ийе. Футурологиялы3 изертле7лерди болжа7ды4 
методлары w00 ден кемис емес.
Деген менен социаллы3 болжа7ларды4 тийкар2ы методлары бесе7` q) экстраполяция, w) 
тарийхый аналогия e) моделлестири7 r) келешекти4 сценарийлери t) эксперт ба8ала7.
Болжа7лар изле7, нормативлик, аналитиклик, болжа7-ескерти7лер болы7ы м6мкин.
Таяныш с5злер` глобаллы3, интерсоциаллы3, антропосоциаллы3, социот1бий2ый, болжа7.
14-тема. %збекстан Республикасыны4 21резсизлигини4 философиялы3 проблемалары 
Жоба 
q. %збекстан жер ж6зилик тенденциялар контекстинде.
w. М1млекетлик 21резсизлик, оны4 обьектив шарайытлары 81м субьектив
факторлары.
e. %ти7 д17ирини4 социаллы3- экономикалы3 81м ру7хый тийкарлары.

---

270 
r. %збекстанны4 жер ж6злик бирликке интеграцияланы7 м1селеси. 
!ДЕБИЯТЛАР 
И. А. Каримов. Узбекистон миллий исти3лол, и3тисодиет, сиесат, мафкура. Т., qooe. 
И. А. Каримов. Келажаги буюк давлат. Т. , qoow. 
И. А. Каримов. Исти3лол ва маънавият. Т. , qoor. 
И. А. Каримов. *озирги бос3ичда демократик исло8атларни чу3урлаштиришнинг му8им 
вазифалари // Хал3 с7зи 31- август qooy. 
И. А. Каримов. %збекстан ХХI- 1сир боса2асында... Н., qooi. 
И. А. Каримов. Амир Темур- фикримиз, 2уруримиз // Хал3 с7зи. qooy, wt- октябрь. 
И. А. Каримов. %збекстан ХХI- 1сирге умтылма3та// Еркин №ара3алпа3стан. qooo, qu- 
апрель. 
%збекстан Республикасыны4 Конституциясы. Н., qooe. 
С. А. Жураев. Переходный период` идеология национальный независимости. Т., qoor. 
Т.Каримова. Политико -экономические реформы в Узбекистане. Реалии и перспективы. Т.,
qoot.
Основы философии. Т., qooi. 
Белгили, философия ру7хый мийнетти4 ишинде м1ниси ке4 сфера. Ол улы7ма теориялы3 
д6нья2а к5з 3арас 81м ж1мийетлик сананы4 формасы 81м билим 81м 5з д17ирини4 
квинтэссенциясы 81м бола алады.
№1леген философиялы3 система, бир жа2ынан, 5зи пайда бол2ан д17ирди4 та4басына ийе, 
екинши жа2ынан философия ол д17ирди4 тийкарын, м1нисин с17лелендирип, нызамлы белгилерин 
ашады. Философияда тек 81зирги емес, 5ткендеги, келешек 81м м6мкин 81м болы7ы тийис 
81м 3амтылады. Ол м6мкиншилеклерди4 ке4 спектрин 81м к5бирек е4 перспективалы3 
тенденцияларды ашы72а адамзат болмысын жетилдири7ге 81м оптимизацияла72а ба2дарлан2ан. 
Д6ньяны усылай т6синдире отырып, философия 81р т6рли сиясий к6шлерди4 сондай-а3 социаллы3 
топар 81м конкрет адамларды4 практикалы3 81рекетини4 стратегияларыны4 тийкары бола алады. 
Бунда философияны4 практикалы3 81м эвристикалы3 18мийети к5ринис табады.
%збекстан Республикасыны4 бий21рез ра7ажланы7ы философиялы3 анализ 81м улы7маластыры7 
ушын толы3 материал бере алады. Бул деген с5з, бириншиден, оны жер ж6зилик ра7ажланы7 
тенденциясынан 3ара7 (бизи4 елимиз, онда2ы 5тип атыр2ан процесслер жер ж6зилик 
цивилизацияны4 бир б5леги). Екиншиден, бул т1жирийбени оны4 т1реплерини4-сиясий, 
экономикалы3, ру7хый т1реплерини4 бирлигинде 3арап, тийкар2ы, нызамлы тенденцияларды ашып, 
улы7ма 81м айры3ша белгилерди4 ара 3атнасын с17лелендири7 з1р6рлиги пайда болады.
Белгили, СССР ды4 3ула7ы менен жер ж6зилик бирликти4 геосиясатлы3 д6зилиси 5згерди. 
Халы3аралы3 3атнасларды4 биполярлы3 системасы 3улады. !сиресе СССР 81м А№Ш, капиталистлик 
81м социалистлик система арасында2ы к5бирек 1скерий областта2ы к6шлерди4 салыстырмалы 
(относителли) те4лиги 6лкен роль ойна2ан еди.
Д6ньяны "сал3ын урыс" тийкарында бир-бирине 3арама- 3арсы к6шке айландыры7 бар еди. 
Енди булар 3алып жер ж6злик бирлик жа4а д17ирге-халы3аралы3 3атнасларды4 жа4а системасына, жа4а 
жер ж6зилик т1ртипке 5тти.

---

271 
Жа4а жер ж6зилик т1ртип 3андай болы7ы керек, бу2ан байланыслы к5п 2ана концепциялар 
бар.
Белгили америкалы политолог Френсис Фукилма 5зини4 "Тарийхты4 изи" атлы мийнетинде 
социализмни4 ж1мийетлик д6зим сыпатында 5зин-5зи 3урты7ы - бул тек сал3ын урысты4 со4ы емес, 
ал урыстан кейинги тарийхты4 айры3ша д17ирини4 тамам болы7ы.
Бул батыс либерал-демократиясыны4 адамзат ра7ажланы7ыны4 А№Шта оптимал д1режеде 
ендирилген е4 со42ы формасы. А№Ш, усы себепли жер ж6зилик бирликти4 лидери болады.
Пол Кеннеди (ол 81м америкалы изертле7ши) 5зини4 "Уллы державаларды4 г6ллени7и 81м 
3ула7ы" атлы китабында "империалы3 зоры2ы7" теориясын усынады. Бул бойынша 5зине лидерликти 
ал2ан 31леген халы3, 31леген м1млекет бул статусты уза3 аралы33а са3ла7ы 3ыйын. Бул 5зини4 
ишки к6шлерин 3уртып баслайды, биринши гезекте экономикалы3 к6шин т5менлетеди 81м 
31димги, 1пи7айы м1млекет сыпатында екинши план2а 5ти7ге м1жб6р. СССРды4 а78алы 
бу2ан мысал бола алады. Коммунизм идеясын орнаты72а ба2дарлан2ан бурын2ы А73амны4 
81рекети экономикалы3, интеллектуаллы3 потенциалды4 ж6д1 к5п 1скерий шы2ын2а арналы7ы 
менен байланыслы. Жер ж6злик социалистлик а73ам2а 6лкен экономикалы3 "шапшы7лар" 
ра7ажланы7да2ы еллерге, жерж6злик коммунистлик 81рекетке "ж1рдем} 8.т.б. Буларды4 81ммеси 
орайлас3ан планлы-б5листири7лик система менен бирликте 81м тоталитарлы3 сиясий режим менен елди 
оны4 а3ыр2ы 3ула7ына дейинги аралы3та а3 илимий техникалы3 прогресстен артта 3алдырды, 
экономикада реформала72а к5нбейту2ын кризислик 3убылыслар2а алып келди. Бул а78алды4 
А№Шта да болмаслы2ына кепиллик бери7 3ыйын. М1селен, бул Япониядан, гейбир Европа еллерине 
технологиялы3 ра7ажланы7 бойынша артта 3алып баратыр. Экономика областында артта 3алы7 
америкалы3 турмыс образыны4, ра7ажланы7ды4 америкалы3 моделини4 тартымлылы2ына зыян береди.
А№Шты4 бурын2ы м1млекетлик секретары Генри Киссинджерди4 пикиринше ХХI-1сирди4 
халы3аралы3 системасы к6шлерди4 тийкар2ы алты орайынан турады. Олар` А№Ш, Европа, №ытай, 
Япония, Россия, Индия. С5йтип глобаллы3 сиясат к5п полюслы болады.
Со42ы 7а3ытлары Самуэл Хаттингтонны4 "Цивилизацияларды4 со3лы2ысы7ы" атлы 
мийнетинде с17леленген концепция айры3шалы33а ийе. Ол адамзатты4 д1ст6рий (традициялы3) 
м1дениятты4 типи бойынша б5лини7ини4 басланы7ын 81м цивилизация аралы3 конфликтлерди4 
буннан былай кескинлеси7и 8а33ында айтады. Хаттингтонны4 пикиринше ра7ажланы7ды4 81р бир 
тарийхый д17ирине 3арсылы3ларды4 типлери т1н. Бурын олар территориялы3, 1скерий-сиясий, социаллы3- 
экономикалы3, идеологиялы3 конфликтлер еди. "Реаль социализмни4} жо3 болы7ы менен 
конфликтлерди4 класслы3 характери 81м жо3 болады. Еле 1мелге асырыла 3ойма2ан бир вариант бар. 
Ол 81м болса м1дений-диний вариант. "Сал3ын урысты4" тамамланы7ы менен м1деният 
бирлестире де алату2ын, б5леклей де алату2ын фактор2а айналды.
Идеологиялары 81р 3ыйлы, бира3 м1денияты улы7ма халы3лар бирлеседи (М1селен, 
Германияда. Кореяда 81м №ытайда 81м усылай болы7ы керек болса керек).
Керисинше, идеологиялы3 я бас3а тарийхый себеплерге байланыслы бирлескен ж1мийетке, бира3 
цивилизациялы3 жа3тан 81р 3ыйлы болып я 3улайды (СССР, Югославия, Эфиопия) я 6лкен 
социаллы3-экономикалы3 кескинликке тап болады. (М1селен, Нигерия, Индия, Шри-Ланка 81тте 
Россия Федерациясы 81м).

---

272 
С5йтип, д6нья к5п полюслы, к5п цивилизациялы33а ийе болып, бул жерде халы3аралы3 
сиясатты4 орайы 5згереди. Шамасы, халы3аралы3 сиясатты4 орайы Европадан Азия2а, 1сиресе 
Шы2ыс Азия2а 5тсе керек.
Келтирилген вариантларды4 3айсысы бойынша халы3аралы3 3атнасы3ларды4 системасына 5ти7 
болады, бул 1лбетте постсоветлик, постсоциалистлик ке4исликтен- СССР 81м социалистлик лагерден 
21резли болады. Бул территория жер шарыны4 q/y б5легин 3урайды. Бул жерде социалистлик 5тмиши 
бар, парахат жол менен 5з сиясий 21резсизлигин же4ип ал2ан, 5зинше ра7ажланы7 жолына 81м 
ж1мийетлик 3атнасларды жа4ала7 жолына т6скен жа4а 21резсиз м1млекетлер пайда болды. 
(№ара4ыз` И. А. Каримов. %збекстан ХХI- 1сир боса2асында.. Н. , qooi. бет. e). 
Жа4адан 
3урыл2ан м1млекетлерди4 
д6зилиси, 
социаллы3-экономикалы3 ра7ажланы7 
проблемалары тиккелей регионаллы3 характерге ийе де7 надурыс. Олар жер ж6злик характерге ийе. 
Реформалы3 характерлер 3аншалы3 к6шли болы7ына 3арамастан олар еки обьектив тенденциялар 
фонында иске асады. Олар` интеграция 81м дифференциация, глобалластыры7 81м индивидуалластыры7. 
Булар 81р т6рли жер ж6злик ра7ажланы7ды4 тийкар2ы 3арсылы2ы. Бир т1рептен, м1млекетлер, халы3лар 
арасында2ы интеграциялы3 процесс 81м бирге ислеси7ди4 к6шейи7и` халы3аралы3 экономикалы3 
байланысларды4 5си7и, бурын болма2ан экономикалы3 ш5лкем 81м бирлеспелерди4 пайда 
болы7ы, улы7ма сиясий 81м экономикалы3 ке4исликти4 пайда болы7ы 8.т.б. Дурыс, ра7ажлан2ан 
81м ра7ажланы7да2ы еллерди4 экономикалы3 ра7ажланы7ында2ы д1режелери бойынша проблемалар 
3ыйыншылы3лар к5п, бира3 со2ан 3арамастан бирликли жер ж6злик цивилизацияны4 экономикалы3 
тийкарын 3уры7ды4 к6шейи7 процесси то3та7сыз баратыр.
Екинши т1рептен, ХХ- 1сир империяларды4 3уры7 1сири` биринши д6нья ж6злик урыстан 
кейин австро-венгер империясыны4 3ула7ы, екинши жер ж6злик урыстан кейин коллониаллы3 
иперияларды4 3улатылы7ы. Традициялы3 атрибутлар2а, м1селен, суверенитет, территориялы3, 
бас3аларды4 исине араласпа7, оларды4 ишки монополиясына араласпа7 8.т.б. ийе миллий 
м1млекетлерди4 пайда болы7ы. Д6ньяда 8а3ый3ый "этникалы3 ренесансты4 болы7ы". qirt жыл 
д6ньяда y0 суверенли м1млекет бар еди, ал qoyt жылы - q00, qoo0 жылы - qy0, qoow жылы - qot 
21резсиз м1млекетлер бол2ан болса, б6гинлигинде БМШ qiu м1млекетти бирлестиреди. 
(№ара4ыз` Общественные науки и современность. qoot. №.t. с.qrq).
Миллий м1млекетлер 81зирги халы3 аралы3 3атнасларды4 тийкар2ы субьекти болып отыр. Демек, 
СССРды4 3ула7ы, социалистлик лагерьди4 3ула7ы - 1йте7ир 3убылыс емес, "Беловежлик 
келисимлерди4" волюнтаризминен шешилген ис емес, ал т1бийий 3убылыс.
w. Енди %збекстанны4 м1млекетлик 21резсизлиги м1селесине келету2ын болса3, бас3а да 
а73амлас республикалар сия3лы СССРды4 3ула7ы н1тийжесинде пайда болды. Бира3 елди4 миллий 
21резсизлигини4 тамырлары ж6д1 тере4де жатыр.
Миллетлер - булар этнотарийхый бирликлер. Оларды4 сапалы 5згешелиги тийкарынан миллетлерди4 
т1бийий ш1риятлары менен белгиленеди. М1селен, т1бийий климатлы3 ш1раятлар с5з жо3, 
адамзат искерлигини4 тийкарын 3урайды. Мине усы т1бийий шарайытларды4 тийкарында минез - 
3улы3ты4 белгили стереотиплери, 1детлени7лер 81м да2ды, сондай-а3 оларды4 психологиялы3 
установкаларын беккемлейту2ын миллий характерди4 контурларын 3урату2ын эмоционаллы3 
реакциялар 31липлеседи. Адамларды4 искерлигини4, шарайытларыны4 т1сийринде м1дениятты4 

---

273 
норма 81м идеаллары, оларды4 унаты7лары я унамсыз реакцияларыны4 жыйындысы "менталитет} 
деген т6синик пенен а4латылады. (№ара4ыз` Милов Л. Природно- климатический фактор и менталитет 
русского крестьянства // Общественные науки и современность. qoot. №.q с. uy-ui). 
Миллий менталитет, бас3а белгилер менен 3оса, 5зин-5зи са3ла7, 5зин-5зи 5ндири7, 5зин-
5зи ра7ажландыры7 у3ыбына ийе.
Конкрет тарийхты4 81р т6рли а7малы-т5кпели жоллары, социаллы3 ориентация 81м сиясий 
режимлерди4 5згериси, м1млекетликти4 5згериси миллетлерди4 т12дийрин, оларды4 жаса7, 5мир 
с6ри7 я жо3 болы7ын шеше алма7ы м6мкин. Бу2ан 5збеклерди4 81м бас3а да Орайлы3 
Азияда2ы халы3ларды4 этногенези мысал бола алады.
*1зирги 5збеклерди4 о баста2ы д1реги б. э. ш. биринши мы4 жыллы3та2ы Орта Азияны4 
д1рьялары аралы2ында жаса2ан 317имлик бирликлер-саклар менен массагетлерге барып тиреледи. Бул 
мы4 жыллы3ты4 орталарына 3арай биринши м1млекетлик бирликлер пайда болды. Олар` Согда, Хорезм, 
Бактрия, Маргиана.
Бул 6лкени4 1ййемги цивилизацияны4 оша2ы болы7ы, м1млекетликти4 тере4 
д1ст6рлерине ийе болы7ы 3олайлы климатлы3 ш1раятлар менен, сондай-а3 геостратегиялы3 
жа2дайлар менен - 6лкени4 Азия континентини4 орайында, Шы2ыс пенен Батысты4 кесилиси7 
жолларында туры7ы менен байланыслы. Бул 3олайлы жа2дайлар бол2анлы3тан 81м тарийхты4 п6ткил 
барысында бул 6лке басып алы7ларды4 обьектине айналды. Ахеменидлерди4 тусында2ы перслерди4 
топылысы, Александр Македонскийди4 басып кири7и, VII-1сирде арабларды4, ХII- 1сирде 
мон2олларды4 8.т.б. басып кири7лери бу2ан мысал болады. Орайлы3 Азия Тимурды4 тусында 
36диретли орайлас3ан м1млекетти4 тийкары болды. О2ан Иран, Закавказье, Ар3а Индия кирди. 
XVII-XVIII 1сирлерде 6ш ханлы3 - Хий7а, Бухара 81м №о3анд ханлы3лары 31липлести 81м олар 
ХIХ-1сирди4 со42ы шерегинде Россия империясына 3осылды, оны4 колониясына айналды.
Советлер Союзы тусында миллий м1млекетлик б5лини7 тусында Орайлы3 Азия халы3 81м 
миллетлерини4 атына ийе - %збек, Т1жик, Т6ркмен, №аза3, №ыр2ыз ССРлары, №ара3алпа3стан 
АССРы 3урылды. Бира3 шын м1нисинде ж1риялан2ан суверенитет, 5зиншелик жал2ан т6с алды.
Индустриаллы3 орайды4 шийки зат базасына айналды. Миллий традиция 81м 6рп -1детлер 
са3ла72а иркинишлер болды, миллий тилди4 роли п1сейди, дин 3у72ын2а ушырады. Бундай а78ал тек 
Орайлы3 Азияда 2ана емес, ал бурын2ы СССР ды4 барлы3 республикаларында 81м болды. Соны4 
ушын СССРды4 3ула7ы тезледи.
СССРды4 3ула7ы менен 81м м1лекетлик 21резсизликти ж1рияла7 менен %збекстан 
ра7ажланы7ды4 жа4а этабына 5тти. *а3ый3ый, реаль м1млекетлик суверенитет ушын обьектив (ишки 
81м сырт3ы) ш1раятлар 81м субьектив факторлар пайда болды. Айты7 керек, жа4а м1млекетликти4 
%збекстанда тастыйы3ланы7ы 81м ра7ажланы7ы барлы3 постсоветлик ке4исликтеги сыя3лы тере4 
социаллы3 3айта 3уры7лар менен совет тусында 31липлескен бир д6зимнен екиншисине 5ти7 
менен, базар экономикасына тийкарланы7ы менен 8.т.б. с1йкес келди.
Бул ж1мийетти социаллы3-экономикалы3 3айта 3уры7ды 1мелге асыры7ды4 табысыны4 кепили- 
м1млекетлик суверенитетти беккемле7 бойынша халы3ты4 умтылы7ы менен бирге республикада бул 
процессти бас3ары7 м6мкиншилигине ийе сиясий к6шлерди4 31липлеси7и, Президентлик бас3ары7 
8.т.б. Тийкар2ы ма3сет сиясий бас3ары7 т1репинен ай3ынлан2ан` "к6шли демократиялы3 

---

274 
8у3ы3ый м1млекетти 81м гражданлы3 ж1мийетти тура3лы социаллы33а ба2дарлан2ан базар 
экономикасы менен, ашы3 сырт3ы сиясат пенен бирге 3уры7}. (И.А.Каримов. Узбекистан по пути 
углубления экономических реформ. Ташкент, qooi. с. o).
Бул ма3сетти 3алай 1мелге асыры7 м6мкин? %збекстан 5зини4 ра7ажланы7 моделин 
та4лап алы72а 3андай ш1раят, жа2дайлар2а с6йенди?
Е4 алды менен геосиясий жа2дай. :лке Евразияны4 т6йиниде жайлас3ан, Орайлы3 Азия 
регионыны4 5зеги. Энергетикалы3 су7 системасы автономиялы3 характерге ийе. Аграр секторды4 
ра7ажланы7 м6мкиншилиги мол. Соны4 менен бирге жасалма су72ары7 81м ирригациялы3 ситема, 
су7 ресурсларыны4, жерди4 шекленгенлиги.
Демографиялы3 ситуация. Жо3ары 5сим (жылына w, t процент), жо3ары семьялы3 3урам - орта 
есап пенен t, t адам, балалар халы3ты4 re процентин 3урады. Халы3ты4 y0 проценти а7ыллы3 жерде 
жасайды, миграциялы3 процесс т5мен.
Миллий 3урамны4 5зиншелиги. Халы3ты4 u0 проценти 5збек, 3ал2анлары - q00 халы3ты4 
71киллери. Оларды4 5з м1денияты, д1ст6рлери, 6рп-1детлери бар.
Миллий турмыс образында2ы мусылманлы3ты4, шы2ыс цивилизациясыны4 басымлы2ы. Бул 
семьяны4 м1пини4 6стинлигинде, общиналы3 турмыс кешири7ге т1нлик, мешит 317им 
(м181лле) 
са3ла7 81м 
беккемле7де 
к5ринеди. 
Этнопсихологиялы3 
стандартлдарды4 
5згешеликлерини4 к5ринислери, диний 81м халы3лы3 д1ст6рди4 бир- бирине енисип кети7лери.
Совет тусында 31липлескен минез- 3улы3ты4 стереотиплери 81м ба8ала7 ориентацияларын-
социаллы3 те4ликке умтылы7, мийнет ети7ге кепиллик, бийпул билим 81м медициналы3 хызмет, соны4 
менен бирге административ-командалы3 система пайда еткен адамны4 меншиктен жатласы7ы, 
хожейин сезимин жо2алты7 81м психологиясын есап3а алма72а болмайды.
Экономика областында неоколониаллы3 сиясатта бир т1реплеме шийки затлы3 ба2дарланы7 
болды. Соны4 менен бирге %збекстан 36диретли эконмикалы3 потенциал2а ийе, минераллы3-шийки 
затлы3 ресурсларды4 уникаль запасына ийе. №ымбат ба8алы 81м сийрек металлар - алтын, г6мис, уран 
8.т.б. ийе.
Пахтаны 5ндири7 бойынша д6ньяда бесинши, экспортла7 бойынша екинши орын2а ийе. 
На73ан жипегин, 3арак5л тери, палыз 81м мий7ени жетистири7 бойынша 81м орны гире7ли. №6дирет 
индустриаллы3 потенциал2а, 3урылыс базасына ийе 8.т.б. %збекстан туризм индустриясы ушын 81м 
м6мкиншиликлерге 81м ийе. Республикада транспортты4, коммуникацияны4 81мме т6рлери 
ра7ажлан2ан. Соны4 менен бирге %збекстанны4 те4изге тиккелей шы2ы7 м6мкиншилиги жо3.
Республикада мийнет ресурслары менен т1мийинлени7ди4 д1режесин алса3, бул жерде Орайлы3 
Азия мийнет ресурсларыны4 r0 проценти жайлас3ан. Республиканы4 илимий 81м интеллектуаллы3 
потенциалы жо3ары.
Солай етип, %збекстанны4 социаллы3 ориентациялан2ан жа4а д6зимге 5ти7и, 
демократиялы3 м1млекетке ийе болы7ыны4 5зеги Президент И. А. Каримов к5рсеткен бес 
принципте белгиленген.
q. Экономиканы4 идеологиялы3 догмаларды4 азат болы7ы.
w. М1млекет - бас реформатор.
e. Ж1мийетти4 барлы3 сфераларында нызамны4 6стинлиги.

---

275 
r. К6шли социаллы3 сиясатты4 1мелге асы7ы.
t.Базар 3атнасы3ларына 5ти7ди4 бас3ышпа-бас3ышлы2ы. (№ара4ыз` Каримов И. А. Наша 
цель - свободная и процветающая Родина. Ташкент. , qooy. с. eo).
Миллий м1млекетликти беккемле7, жа4а сиясий ситеманы 31липлестири7 проблемасына келсек, 
%збекстан демократиялы3 8у3ы3ый м1млекет 81м пухаралы3 ж1мийет 3уры72а тиккелей 
ба2дарлан2ан.
Белгили тарийхый практика 81м илимий ой демократиялы3 ж1мийетти4 тийкар2ы принциплерин 
белгилеп берген` ойды билдири7 еркинлиги, азшылы3ты4 к5пшиликке ба2ыны7ы, 81мме гражданларды4 
те4 8у3ы3лы2ы м1млекетти 81м ж1мийетти бас3ары7да те4 8у3ы3лар. Булардан ту7ынды 
принциплер` м1млекетти4 тийкар2ы органларыны4 сайланы7ы, оларды4 сайла7лар алдында есап бери7и, 
м1млекет органларына сайла7 м1кемелери алдында есап бери7и 8.т.б.
!лбетте, демократия 81м еркинлик сия3лы практикада ж6д1 феноменаллы3 81м 
индивидуаллы3 характерге ийе, динамикалы. Ол цивилизациялы3, регионаллы3, миллий 81м 81р бир 
конкрет м1млекетти4, 81р бир халы3ты4 конкрет-ситуациялы3 5згешеликлерине 3арай 1мелге 
асырылады.
Пикир бар` демократия тиккелей батыс традициясына т1н, шы2ыс ж1мийетлерин 
демократияластыры7 батыста3ы демократиялы3 ба8алы3ларды о2ан алып кели7 деген с5з. Бул пикирди 
дурыс де7 3ыйын. Себеби европоцентристлик к5з 3араслар к5ринисинен бас3а 8еш н1рсе болмай 
тур. *1зирги белгили индия философы Дая Кришна qoot жылы Гонолулуда Шы2ыс-Батыс философларыны4 
VII конференциясында жаса2ан "Демокра-тия 81м 1диллик: батыслы3 емес к5з-3арастан 
пикир ж6рити7" атлы баянламасында былай дейди` "егер демократия власть3а, тирания2а 3арсы 
институционаллы3 81м процессуаллы3 3ор2анысты 3уры72а умтылы7 сыпатында тусиндирилету2ын болса, 
онда ол 1ййемги д17ирлерден-а3 Шы2ысты4 81м Батысты4 81м сиясатшыларыны4 ес-а3ылын 
ийеледи. Социаллы3 1дилликке жети7 "стратегиясы" ана7 я мына7 м1дениятты4 ба8алы3лар 
системасы менен с1йкес келету2ын 81р3ыйлылы33а ийе болды". (Справедливость и демократия в 
качестве диалога культур //Вопросы философии. qooy. №.e).
М1селен, гандизм. Бул бойынша демократиялы3 ру7х власты4 мораллы3 абройында. Еркинлик 
пенен ж1мийетлик 7азыйпаны4 бирлеси7и, ушласы7ы 5зин-5зи бас3ары7 (сварадон) 81м зорлы3сыз 
3арсы туры7ды4 бирдей 1мелге асырылы7ында ерисиледи.
Конфуцийлик 81м демократияны4 3ытай моделиин4 бири. Ол "идеаллы3 ерди4" я2ный 
демократиялы3 лидерди4 31липлеси7ине к5п ке7ил б5леди. Халы3 принципинде тиккелей 5зин- 5зи 
бас3ары7 м6мкиншилигине ийе емес, сонлы3тан 5зини4 властын 5зини4 71киллерине, элита2а 
бери7и тийис. Баслысы - лидерлерди4 мораллы3 сапасы.
Тек теорияда емес, практикада 81м к5п 2ана еллерде шы2ыс демократиясыны4 
5згешеликлерин к5ремиз. М1селен, Японияда, Т6ркияда (бул еллерге байланыслы 
демократиялы3 режим орна2ан еллер деп атаймыз) оларды4 экономикалы3 81м бас3а да табыслары 
менен бирге орта 1сирлерден са3ланып киятыр2ан 3ата4 иерархиялы3 структураларды к5ремиз.
%збекстанда демократиялы3 8у3ы3ый м1млекетти 31липлестири7де жал2ыз батыслы3 д1ст6рлер 
(м1селен, индивидуализм менен, адамларды сиясатландыры7 менен байланыслы) жарамайды, 

---

276 
бас3аларын 3абыл ети7 ушын жа2дайлар писип жетилиспеген, 6шиншилери турмыс3а ени7де. Бул 
бойынша шы2ыс колорити, миллий менталитет 81м елдеги конкрет-тарийхый ситуация есап3а алынады.
Жа4а сиясий системаны 31липлестири7де барлы3 21резсиз еллердеги улы7малы3лар есап3а алынып 
3оймастан %збекстан2а т1н 5згешеликлер, характерли белгилер есап3а алынады. Бул 5згешеликлер 
6ш д1режеге б5линеди` цивилизациялы3, регионаллы3 81м миллий.
Биринши д1режеде шы2ыс цивилизациясыны4, шы2ыс м1дениятыны4, шы2ыс менталитетини4 
шы2ыс демократиясына с1йкес келету2ын 5згешеликлери есап3а алынады. М1селен бул 
%збекстанда 81м са3лан2ан` "жа4а формалар2а 5ти7деги те4 салма3лылы3, асы3па7шылы3, 
абайла7".
Демократияны4 батыслы3 6лгилерин 3абылла7 (улы7ма адамзатлы3 ба8алы33а ийе) 
гражданларды4 оларды 3абылла7ды4 писип жетилиси7ине байланыслы болады 
Регионаллы3 5згешеликлер - Орайлы3 азиялы3 ж1мийетке т1нлери - патериализм, власт3а 
86рмет, нызамды ты4ла7 8.т.б. %збекстан республикасында к6шли властьты4 5ти7 д17иринде 
орна7ы усы ар3алы т6синдириледи. М1селен, 81ким институтыны4 3айта тиклени7и. Бул орынларда 
ат3ары7шы 81м 71киллик властьларды 5зине бирлестиреди.
Миллий 5згешеликлер олар халы3ты4 тарийхы, д1ст6рлери, 6рп-1детлери менен байланыслы. 
М1селен, 5збек община - махаллеси. %зин-5зи бас3ары7ды4 д1ст6рий формасы о2ан 
м1млекетлик статусты4 берили7и. Общиналы3 махаллелик бас3ары7 5з территориясында дисциплина 
81м т1ртипти т1мийинлеп 3оймастан турмыслы3 81м хожалы3 м1селелерин шешеди, аз 
т1мийинленгенлерге 81м к5п балалы семьялар2а аддреслик социаллы3 3ор2а7ды 1мелге асырады.
Со42ысы конкрет ситуация2а байланыслы, конкретлирек айт3анда, ишки сиясат3а байланыслы 
жа2дайлары болады. М1селен, Т1жикстан 81м А72анстанда2ы конфликтлик ситуация2а байланыслы 
%збекстанда2ы сиясий система варианты сондай, парламент, 31липлескен к5п партиялы3 система 
8.т.б. президентлик вертикалды4 барлы3 сиясий институтлар 6стинен 6стинлиги менен ушластыры7ына 
ийе. (№ара4ыз` Жумаев Р. З. Политческая система Республики Узбекистан` становление и развитие. 
Т., qooy. с. qwr -qru).
Демократияластыры7 процесси тамам бол2аны жо3, ол 31липлеси7де соны4 ушын 
3ыйыншылы3лар, кемшиликлер болы7ы с5зсиз. Айтайы3, конструктив лояль оппозицияны4 
31липлеси7инде массалы3 хабар 3уралларыны4 8а3ый3ый "т5ртинши власть3а" айналы7 3ыйыншылы3лары 
бар екенлигин мойынла7ымыз керек.
%ти7 
д17ирини4 
социаллы3-экономикалы3 
тийкарлары 
базар 
3атнасларына 
5ти7, 
экономиканы4 к5п укладлылы2ы менен 81м усы2ан с1йкес ж1мийетти4 социаллы3 
структурасында2ы 5згерислер менен байланыслы.
%збекстанны4 базар экономикасына 5ти7и т1бийий тарийхый ра7ажланы7 жолына (патша 
Россиясы т1репинен басып алы7 тусында 6зилиске т6сти) 5ти7 менен байланыслы. %збекстан 
территориясында уза3 7а3ытлардан баслап Т6слик пенен Ар3а арасында адамлар са7да менен 
шу2ылланды.
Феодаллы3-патриархаллы3 д6зим тусында-а3 базар 3атнаслары пайда болды. Усы2ан с1йкес 
базар д1ст6рлери, да2дылар, 81м психологиялы3 стереотиплер 31липлести. Оларды совет д17иринде 

---

277 
жо3 3ылы7 81м м6мкин болмады. *1зирги 7а3ытта бул хожалы3 д1ст6рлери 81м 6рп-1детлери 
3айтадан тикленип атыр 81м сапалы3 жа3тан жа4а тийкарда пайдаланып атыр.
Принципинде базар 3атнаслары - улы7ма адамзатлы3 3убылыс, жерж6злик цивилизацияны4 
ра7ажланы7ында2ы жа4а этап. Бас 81рекет ети7ши адам - адам тутыны7шы, ол индивидуаллы3 81м 
ж1мийетлик талапларына ийе. Е4 со4ында экономикалы3 процесс, мийнетти4 5нимдарлы2ыны4 
5си7и, жа4а техникалы3, технологияны4 ендирили7и халы3ты4 тутыны7 талапларын 3анаатландыры72а 
3аратыл2ан. Усылар базар экономикасыны4 81рекетке келтири7ши механизмин 81м мотивин 
3урайды. *1зирги базар 3атнаслары д6ньяда2ы барлы3 елди4 хожалы3 искерлиги 81м экономикасыны4 
тийкарын 3урайды. Бира3 81р бир елде базар экономикасы оны4 5з модели бойынша ра7ажланады. 
О2ан бир т1рептен миллий 5згешеликлер, д1ст6рлер, екиншиден, еркин конкуренция менен 
м1млекетлик т1ртипке салы7ды4 ушласы7 д1режеси, социаллы3 ба2дарламаны4 д1режесин, сондай-
а3 шешили7деги макроэкономикалы3 проблемаларды4 6стинлиги т1сир етеди. М1селен, америка 
модели ушын - еркин конкуренцияны4 роли, ал "Япон" 81м "Француз" моделлери ушын 
м1млекетти4 хожалы3 искерлигин ш5лкемлестири7де к5бирек 3атнасы7ы, "немец" 81м 
"швед" моделлери ушын социаллы3 ба2дарланы7ды4 к6шлилиги. Ра7ажланы7да2ы еллер ушын 
тийкар2ы таяныш сыпатында экономиканы4 тура3лылы2ы, бюджетлик дефицитти4 ж6д1 3ыс3ары7ы, 
экономиканы4 либералласы7ы - тийкар2ы таянышлар. Т6слик-Шы2ыс Азияны4 жа4а индустриаллы3 
еллери ушын (Сингапур, Т6слик Корея, Тайван, Гонконг) к6шли м1млекетти4 са3ланы7ында2ы 
экономикалы3 5з аралы3 характер, импорттан г5ре экспортты 3оллап-3у7атла7.
Бурын2ы а73амда2ы, енди бий21рез еллерди4 экономикасы ушын 5ти7 д17ири 3арапайым 
модернизация я экономикалы3 жетили7и емес, бир сапалы 8алатта екиншисине 5ти7. Биринши 
гезекте орайлас3ан планлы - б5листири7 экономикасын бас3ары7ды4 буйры3пазлы3- 81кимшилик 
системасы менен 3оса жо3 етип, базарды4 5з нызамлары менен ра7ажланату2ын экономикалы3 
3атнасларды 31липлестири7. Бул 1лбетте бир актли я стихиялы процесс емес, ол уза3 7а3ытты талап 
етеди. Соны да ядта туты7ы керек базар экономикасы жеке меншикти, еркин конкуренцияны, 
либерал-ластыры7ды 8.т.б. бийкарла2ан социалистлик экономикадан генетикалы3 тамырлары жо3.
Практика соны к5рсетип отыр, бундай 5ти7 д17ири экономикалы3 да2дарыслар менен бирге 
5теди. %ндири7 т5менлейди, жумыссызлы3 к5бейеди, халы3ты4 к5плеген б5легини4 турмыс 
д1режеси т5менлейди. Буларды4 себеби- бурын2ы планлы хожалы3 тусында реформаларды4 алдында2ы 
(структуралы3 3ыйсы3лы3лар, экономиканы4 милитаризацияланы7ы 8.т.б.) 3олайсыз жа2дайлар, сондай-
а3 бул еллерди4 хожалы3ларыны4 жа4а жа2дайлар2а бейимлеси7, жа4а са7да байланысларын болдыры7 
3ыйыншылы3лары, базар 3атнаслары т1жирийбесини4 жо3лы2ы.
Кризислик 3убылысларды шеши7де 81р бир постсоциалистлик елди4 т1н8а 5зине т1н 
5згешеликлери бар. М1селен, бул еллерде {талдырып таслап емле7} (Шоковая терапия) усылы 
3олланылды. Бул жол а7ыр а3ыбетлер менен байланыслы. Бас3а бир еллер эволюциялы3, бас3ышпа-
бас3ыш ра7ажланы7 жолын та4лап ал2ан. М1селен, %збекстан. Ол ушын социаллы3 жа3тан т1ртипке 
т6сирилген экономика т1н.
Реформаларды4 биринши этабында (qooq-qoor жыллар) жа4а экономикалы3 системаны4 8у3ы3ый 
тийкары 3урылды. Халы3 та4лап ал2ан жолды4 дурыслы2ы 31липлести.

---

278 
Реформаларды4 екинши этабында меншикти4 к5п т6рлилилги тийкарында к5п укладлы 
экономиканы д6зи7 7азыйпасы шешиледи.
Бул ушын бас3ышпа - бас3ыш приватизация 81м м1млекетти4 меншигинен алы7, 
со4ынан санаатта2ы 81м хызмет ети7 сферасында2ы м1млекетлик меншикти4 акционерликке 
5ти7и н1зерде тутылды. Ке4 масштабта2ы реформалар а7ыллы3 жерлерди4 аграрлы3 секторында 81м 
1мелге асырылды. !лбетте, бул бойынша жерге, ирригация2а м1млекетлик меншик 3алады. Бул 
бурыннан сондай. Буны гей бир алымлар азиялы3 5ндирис усылыны4 бир белгиси деп 81м ж6р. 
(№ара4ыз` Основы философии. Т. qooi. с. eoy).
Шынында да революция2а дейинги 5збек ханлы3ларында (№о3анд, Бухара, Хий7а) жерге 
6ш т6рли меншик бар` амляк (м1млекетлик), мулкий (жеке) 81м вакуф (мусылман ру7хый 
ш5лкемлерини4 меншиги).
Усыларды4 е4 жетекшиси - амляк меншик болды. Амляк жерлер дийханлар2а жарымшылы33а 
(издольщина) пайдаланы72а берилди.
№улласы, %збекстанда жерге байланыслы жеке меншик, оны саты7 практикасы жо3. Ол мийраслы3 
бойынша 5мирлик пайдаланы72а берили7и м6мкин.
А7ыл хожалы2ында жа4а экономикалы3 тийкарда пайда бол2ан бирлик - ширкетлер.
Аралас к5п укладлы экономиканы4 контурлары 81зир к5рини7де` м1млекетлик 81м 
м1млекетлик емес (жеке, акционерлик, коллективлик, кооперативлик) сондай-а3 арендалы3- 
фермерлик- дийханлы3 сектор. Екиншиден, аралас экономика адамларды4 талапларын 81м 5згертип 
атыр. Ж1мийетти4 социаллы3 структурасы ту7ралы г1п бол2анда бурын2ыша меншикти4 формасына 
3атнасына 3арай емес, бас3а да параметрлер есап3а алынады. М1селен, акционерлик 
к1рханаларды4 пайда болы7ы менен рабочий акция2а ийе болып, усы к1рхананы4 
ийеле7шилерини4 бире7и я бас3а бир мешикти4 бир ийеле7шиси болы7ы с5зсиз. Квалификация, билим 
д1режеси 8.т.б. бойынша 81м 5си7 бар. "К5к жа2алар" пайда болы7да. Сондай-а3 "орта 
классты4} орны2ы7 м6мкиншиликлери пайда болып киятыр.
!лбетте жа4а ж1мийетке 5ти7 адамларды4 м6лкий те4сизлигин 81м болдырма3та. Бир 
жа2ынан бай адамлар пайда болса, екинши жа2ынан халы3ты4 бираз б5легини4 5мир с6ри7 
д1режеси т5менлеп кетти. Бул бойынша социаллы3 сиясатты4 м1ниси` бириншиден 5зине, семьясына 
табыс т6сирету2ын мийнет искерлиги ушын те4 жа2дайлар, екиншиден, бюджетлик сферада 
жумыскерлерди4 айлы2ын инфлиация д1режесине ылайы3 т1ртипке салы7, 6шиншиден, ж1мийетти4 кем 
т1мийинленген 3атламларын (студентлер, пенсионерлер, жумыссызлар 8.т.б.) социаллы3 жа3тан 3оллап-
3у7атла7. Сондай-а3 к5п балалы 81м аз т1мийнленген семьяларды адреслик социаллы3 3ор2а7.
Бир ж1мийетлик системадан екиншисине 5ти7 ба8ала7 ориентацияларыны4 сыны7ы, ру7хый 
турмыста2ы да2дарыслар менен бирге ж6реди. %збекстан ш1раятында жа4аланы7 ру7хый 
д1реклерге бурылы7 жолы менен, жер ж6злик цивилизацияны ме4гери7, ру7хый турмысты4 базарды4 
жа4а шарайытларында бейимлеси7и менен байланыслы.
Бурын2ы а73ам тусында идеология марксизм-ленинизм болды 81м оны сана2а енгизи7 
балалар ба3шасынан басланды. Мектеп, орта арна7лы, жо3ары о3ы7 орынлары бул идеологияны сана2а 
ендирету2ын саба3лы3лар, 6гит- н1сий8атлар менен толып кетти.

---

279 
М1млекетлик суверенитетке ийе бол2аннан кейин %збекстанда ж1мийетлик 5мирди 
демократияландыры7 
да2азаланды. 
Бул 
бойынша 
марксистлик- 
ленинлик 
идеологияны4 
монополиясынан 7аз кеши7 биринши план2а шы3ты. Сондай-а3 идеологиялы3 вакуумны4 пайда 
болы7ы 81м т11жип емес. Бундай жа2дайда анархо-экстремистлик 81м мусылман 
фундаменталистлик 81м бас3а да бизге жат идеяларды4 енип кети7 317пи болады. Бул ж1мийетти 
81р т6рли идеялы3 ба2дарларды4 а2ымында кети7ге т1сир ети7 м6мкин. Бул тийкарда ж1мийетте 
улы7ма идея тийкарында бирлестири7 обьектив з1р6рликке айналады. Бул - миллий идея болы7ы тийис 
81м ол миллий 21резсизлик идеологиясыны4 пайда болы7ы 81м 31липлеси7и болды. Миллий 
идеология 
Президентимизди4 
айт3анындай-а3, 
81зир 
миллетти, 
ж1мийетти, 
м1млекетти 
бирлестирету2ын байра3. (№ара4ыз` Каримов И. А. Идеология - это объединяющий флаг нации, 
общества, государства. Т., qooi. стр. u).
Миллий идеологияны4 7азыйпасы, бириншиден, миллий 21резсизликти4 м1нисин тийкарла7 81м 
адамларды4 санасына жеткизи7. Екиншиден, елди4 21резсизлигини4 сиясат, экономика 81м 
ру7хый турмыста2ы м1нисин 81м мазмунын аны3ла7. :шиншиден, бул процессте республика 
гражданларыны4 конкрет 3атнасы7 м6мкиншиликлерин аны3ла7. Сондай-а3 миллий 21резсизлик 
идеологиясы тийкарында елди4 жа3ын 81м уза3та2ы ма3сет 81м перспективаларын аны3ла7. Буны4 
81ммеси соны к5рсетеди, 21резсизликти4 миллий идеологиясы миллий 5зин-5зи а4ла7ды4 3айта 
тиклени7ине, тастыйы3ланы7ы 81м ра7ажланы7ына алып келди.
Миллий 5зин-5зи а4ла7- 81р бир миллетти4 территориялы3 бирлик, тил, хожалы3 ж6ргизи7 бирлиги, 
миллий характер 8.т.б. тийкарында 31липлесету2ын тийкар2ы белгилерини4 бири. Миллий 5зин-5зи 
а4ла7 жеке адам ушын оны4 м1лим бир миллетке, оны4 тарийхына, м1дениятына, 
традицияларына, 6рп-1детлерине тийислилигин саналы т6рде т6сини7и.
Миллий 5зин-5зи а4ла7 тарийхый яд, бизи4 ата-бабаларымыз 3алдыр2ан ру7хый ба8алы3ларды4 
3айтадан тиклени7и, миллий байрамларды4, д1ст6рлерди4 тиклени7и 8.т.б. байланыслы.
Сондай-а3 миллий 5зин-5зи а4ла7 81р бир халы3ты4 81зирги д6ньяда2ы 5з орнын били7и 
менен де байланыслы. %збек хал3ыны4 миллий 5зин-5зи а4ла7ы улы7ма миллий 5зин-5зи а4ла7 
менен ушласады.
!лбетте, миллий идеология ж1мийетти4 п6ткил ру7хый турмысын 3амтый алмайды. Идеология- 
бул ана7 я мына7 партияны4, топарды4, м1млекетти4 м1плерин, 1сиресе сиясий м1плерин 
с17лелендирету2ын идеяларды4 системасы болып табылады. М6мкин, келешекте бул 7азыйпалар 
шешили7ден бас3а улы7ма миллий идеялар, м1селен, материаллы3 абаданласы7 идеясы 
идеологияны4 элементине айналады.
Халы3ты4 ру7хыйлы2ы ке4 т6синик. Ру7хыйлы3 5з ишине 6ш тийкар2ы басламаны- били7лик, 
1деп- икрамлы3 81м эстетикалы3ты киргизеди. Бу2ан с1йкес оны4 философия, 1деп-икрамлы3 
(оны4 ишинде диний 81м д6нья7ий), к5ркем 5нерлик сфералары бар. (Духовность, 
художественное творчество, нравственность// Вопросы философии. qooy. №.w). Буларды4 81ммеси 
бир-бири менен байланыс3ан. Бира3 оларды4 ж6реги, 5зеги - 1деп-икрамлы3. Бул м1селени4 бир 
т1репи.
Екинши аспекти болса ру7хыйлы3 а3ыл-ой, еркке ийе адам ту7ралы. Ру7хый еркинлик адамды 
8ай7анлы3 турмыстан 6стин етеди. Ру7хыйлы3 б6гинги т6синдирили7инде жо3ар2ы ру7хый 

---

280 
ба8алы3ларды4 бириншилиги сыпатында 3абылланады. Ру7хыйлы3ты4 тийкар2ы категориялары` Шынлы3, 
Жа3сылы3, Сулы7лы3. Ал, ру7хыйсызлы3 адамда жо3ар2ы ма3сет 81м ба8алы3ларды4 жо3 болы7ы 
сыпатында болды.
Ру7хый ба8алы3лар стихиялы пайда болмады. Ол д5рети7шилик, ма3сетке му7апы3, 
интеллектуаллы3 искерликти4 н1тийжеси. Тарийхый жа3тан ру7хыйлы3 д5рети7шилерди4 e типи 
31липлескен` били7ши (ойшыл, данышпан), диншил (святой), художник (шайыр, жазы7шы, 
композитор 8.т.б.). *1р бир ж1мийет ушын оны4 5зине т1н ру7хый элитасы болады. Бул элита ушын 
тек к1сибийлик емес, ал ру7хый та4лан2анлы3ты4 элементи 81м тийисли` 8адаллы3, 8а3ый3атлы3, 
жо3ары 1деп-икрамлы3.
Ру7хый ба8алы3лар билимлендири7 системасы ар3алы 1мелге асырылады.
№ыйын, 3арама - 3арсылы3лы ш1раятларда 81м ру7хый ба8алы3лар менен сыйыспайту2ын 
жарамсыз 3убылыслар к5ринис та7ып отырады. Бул н1рсе 1лбетте м1дениятты4, ру7хыйлы3ты4 екинши 
план2а 5ткенин а4латпайды. Г1п сонда, бириншиден, м1млекетлик т1ртипке т6сири7 ар3алы 
базар 3атнасы3ларын цивилизациялы3 жол2а салы7. Базар 3атнасы3ларына 5ти7 бизи4 жа2дайларымызда 
бирден-бир ма3сет (самоцель) емес, ол молшылы33а ийе ж1мийетке 5ти7ди4 3уралы. Бундай 
ж1мийетти 3уры7 81м оны4 5мир с6ри7и ушын билимли, жо3ары квалификациялы адамлар керек. 
Усыннан, екиншиден, ру7хый-билимлендири7 реформаларыны4 1мелге асырылы7ында2ы жу7апкершилик 
м1млекетлик структураны4 бириншилерин ж6клеген.
Республикада кадрларды таярла7, орта 81м жо3ар2ы билим бери7 системасын т6пкиликли 
реформала7 басланды. Илим 81м м1деният сферасын, интеллегенцияны, интеллектуаллы3 81м 
д5рети7шилик мийнетти4 71киллерин 3оллап-3у7атла7 бойынша 6лкен жумыслар алып барылма3та.
М1млекетлик суверенитетке ериси7 менен %збекстан бир 1сирден к5п сырт3ы д6нья менен 
б5лини7ден 3алды. %з 7а3тында, патша колонизациясы тусында, №о3ан ханлы2ыны4 орнында 
Т6ркстан генерал-губернаторлы2ы орнады. Бухара 81м Хий7а ханлы3лары протекторатлар2а айналды. 
Олар сырт3ы д6нья менен байланыста2ы 5зиншеликлерден айрылды. Совет д17иринде халы3 аралы3 
3атнасларда прерогатива орай2а тийисли болды. %збекстан пахта2а 31нийгелести. Пахтаны4, алтын 
81м бас3а да ре4ли металларды4 экспорты республиканы4 еркинен бий21рез 1мелге асырылды.
Г1резсизликти да2азала7 менен %збекстан республикасы халы3аралы3 3атнасларды4 толы3 
8у3ы3лы субъекти. Республикада ii сырт елди4 аккредитациялан2ан 71киллери ислеп тур, 35 
елшихана, t0 халы3 аралы3 81м м1млекетлик емес ш5лкемлерди4 71килликлери ашыл2ан.
Сырт3ы сиясатты4 тийкар2ы принциплери %збекстан Республикасыны4 Конституциясында 
тастыйы3лан2ан` м1млекетлерди4 суверенли те4лиги, к6ш жумсама7, шегараларды4 бузылма7ы, 
б1секелерди парахат жол менен т1ртипле7, бас3а м1млекетлерди4 ишки исине араласпа7 81м 
бас3а да 81мме мойынла2ан принциплер 81м халы3аралы3 8у3ы3ты4 нормалары. (№ара4ыз` 
Конституция Республики Узбекистан. Т., qoow. статья qu).
Республиканы4 сырт3ы сиясатына идеологиясызлы3, ашы3лы3 т1н.
Сырт3ы сиясатты4 7азыйпасы елди4 жер ж6злик сиясат, м1дений- интеллектуаллы3, экономикалы3 
ке4исликке органикалы3 интеграцияланы7ын билдири7.
Сиясий 3атнаслар, дипломатиялы3 искерлик областында2ы ба2дарлар БМШ 81м ОБСЕ 
м1кемелерине 3атнасы менен байланыслы. qoow жылы мартта Бас Ассамблеяны4 46-сессиясында 

---

281 
%збекстан БМШ3а а2за болды. %збекстан ОБСЕ ни4 парламентлер аралы3 81м Парламентлик 
ассамблеясыны4 а2засы. %збекстан 3осылмайту2ын (неприсоединение) 81рекетти4 а2засы 81м 
бул бойынша ана7 я мына7 1скерий-сиясий блоклар2а 3атнаспайды.
Сырт3ы сиясат ба2дарларында2ы м1млекетлер аралы3 еки т1реплеме 81м к5п т1реплеме 
байланыслы Г1резсиз М1млекетлер А73амында2ы еллер менен байланыс3а 3аратыл2ан. Россия, 
№аза3стан, №ыр2ызыстан, Т1жикстан 8.т.б.
qoor жылы %збекстан 81м №аза3стан арасында бирликли экономикалы3 ке4исликти 3уры7 
бойынша ш1ртнама д6зилди, о2ан №ыр2ызыстан 81м Т1жикстан 3осылды. Т6ркменистан менен 
байланыс еки т1реплеме баратыр.
Орайлы3 азиялы3 интеграцияны4 идеясы 1мелге асырылы7да "Туркстан--бизи4 улы7ма 
6йимиз" ж1мийетлик 81рекетини4 роли к6шли.
%збекстан м1лекетлик суверенитетке ийе бол2аннан кейин Турция, Иран 81м Пакистан 
д6зген са7да-экономикалы3 ш5лкем - ЭКОны4 а2засы. Гейбир м1селелер бойынша "Ислам 
Конференциясы" (ОИК) ш5лкеми менен де байланыслар бар.
№ытай, Индия, А№Ш, Германия, Япония, Франция, Италия 81м бас3а да жетекши еллер 
менен байланыслар к6шли.
Халы3аралы3 ш5лкемлер рамкасында2ы актив сиясий искерлик, те4 8у3ы3лы еки т1репли 81м 
к5п т1реплеме сырт м1млекетлер менен 3атнаслар республиканы4 халы3аралы3 м1дений 
ке4исликке интеграцияланы7ы ушын м6мкиншилик ту72ызба3та. Самар3анд, Бухара, Хий7а, 
Шахрисабзды4 тарийхый -архитектуралы3 естеликлери жерж6зилик цивилизацияны4 оша3ларыны4 бири 
сыпатында 3айтадан д6ньяны 5зине 3араты7да. Бу2ан г67асы` ЮНЕСКОны4 басшылы2ында 
Амир Темурды4 yy0 жыллы2ы, Бухара 81м Хий7аны4 wt00 жыллы2ыны4 байрамланы7ы.
Жерж6злик интеграция2а 5ти7де республикада д6зилген Сырт3ы экономикалы3 байланыслар 
министрлиги, сырт3ы экономикалы3 искерликлер Миллий банки, бажыхана хызмети, халы3аралы3 са7даны4 
республикалы3 орайы, бир 3атар еллердеги са7да 6йлери сыя3лы институционаллы3 структуралар д6зилген.
%збекстан Халы3аралы3 валюта фонды, Жер ж6злик банки, Мийнетти4 халы3аралы3 ш5лкеми, 
Европа банкини4 реконструкция 81м ра7ажланы7 8.т.б. экономикалы3, финанслы3 ш5лкемлерди4 
а2засы. Булар %збекстан ушын трансмиллий автомобиль 81м темир жол магистралы 3урылысына 
араласы72а, демек, Индия, Тыныш океан2а, №ара 81м Жер орта те4изи портларына, Персия 
3олты2ына шы2ы7ына м6мкиншилик береди.
%збекстан Уллы жипек жолын 3айта тикле7ге м1пдар. Сырт еллик партнерларды4 3атнасы7ы 
менен к1рханалар д6зилген` Зарафшан- Ньюмонт, УзДЭУ авто; жа4а проектлерди4 1мелге 
асырылы7ы басланды` УзДЭУ электроника (Корея), АО "%з Италмотор" (Италия), УзБат (Уллы 
Британия), Хорезм АПОсы Мерседес-Бенц фирмасы менен бирликте (Германия 8.т.б.). Немец 
81м 
Т6слик 
Корея 
фирмаларыны4 
ж1рдеминде 
телефонластыры7ды 
заманаг5йлестири7 
(модернизация) процеси иске асырылып атыр.
"Сал3ын урыс" тамам болып, Жер ж6злик ядролы3 со3лы2ысы7 81м ядролы3 317ипти4 
д1режеси бираз т5менледи. Бира3 жо3ары2а-миллетлер аралы3, этнослараралы3, конфессионаллы3, 
цивилизациялар аралы3 3арама-3арсылы3лар шы2ып атыр. Локаллы3, регионаллы3 конфликтлер 81м 
урысларды4 саны ж6д1 к5бейип кетти. Бундай жа2дайларда жерж6злик сиясатты4 тийкар2ы ба2дары 

---

282 
локаль, регионаллы3 со3лы2ысы7ларды болдырма72а 5тти, солай етип глобаллы3 317ипсизликти 
регионализм ар3алы глобализмге 5ти7 ар3алы шеши7 болып атыр. (№ара4ыз` Каримов И.А. От 
региональной безопасности к безопасности глобальному // По пути созидания. Т., qooy. с. eq-eo). 
М1селени булай 3ойы7 Т1жикистан 81м Афганстан2а байланыслы ж6д1 актуаллы33а ийе.
"Регионаллы3тан глобаллы33а" принципи Арал проблемасын шеши7 ушын 81м 3оланылады. 
Аралды4 3уры7ы - бул тек Орайлы3 Азия халы3ларыны4 2ана трагедиясы емес, ол жер ж6зини4 барлы3 
экономикалы3 шараятына т1сир етеди.
Ра7ажланы7ды4 перспективасы ра7ажлан2ан еллерди4 3атарына 3осылы72а 3аратыл2ан. !детте 
экономикалы3 ра7ажланы7 д1режеси бойынша жо3ар2ы, орта 81м т5мен д1режеде ра7ажлан2ан 
еллер деп б5ли7 бар. Бул бойынша, %збекстан }орта д1режеде ра7ажлан2ан Азия ели} деп 
3аралды. Гейбир параметрлери бойынша %збекстан ра7ажланы7да2ы еллер топарына киреди. 
Ра7ажлан2ан еллер 3атарына кели7 ушын биротала базар 3атнасларына 5ти7 керек. 
Демократияластыры7 процесин, пухаралы3 ж1мийетти 31липлестири7и керек.
*1зир «Уллы м1млекет» деген т6синик экономикалы3 факторлар менен байланыслы. Бул 
бойынша алымлар "экономикалы3 абаданлы3 факторыны4" 5лшеми сыпатында энергияны4 
относителли д1режеде тутыны7ын есап3а алынады. Егер елде энергияны4 81р бир адам2а байланыслы 
тутынылы7ы конкрет т1бийий шарайытлар (климат, территория, рельеф 8.т.б.) белгиленген д1режеде болса, 
онда ол елди4 армияны я бас3ары7 аппаратын са3ла7, пенсия менен т1мийинле7, медициналы3 
хызмет 8.т.б. проблема жо3 деген с5з. М1млекет нормаль ислейди деген с5з. Адамзат 
цивилизациясыны4 ра7ажланы7ы менен, илим, техниканы4, технологияны4 ра7ажланы7ы менен 
31леген м1млекетти4 уллылы2ы, халы3ты4 турмыс д1режеси 81м м1денияты, жеке адамны4 
еркинлиги менен байланыслы болады. Бул критерийлерден шы2ату2ын болса3 %збекстанда уллы 
м1млекетти 3уры7 - реаль 7азыйпа. Президентимизди4 соны4 ушын 81м бизи4 елимизди4 XXI 
1сирде жерж6злик экономикада, м1дениятта 81м сиясатта ылайы3лы орын ийеле7ге тарийхый шансы 
бар дегени ж6д1 дурыс. (№ара4ыз` И. А. Каримов. %збекстан ХХI 1сир боса2асында.. Н., qooi. 
qt б).
Таяныш с5злер` 21резсизлик, 5ти7 д17ири, принциплер, идеология, жетискенликлер.