O’zbekistan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİm miNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti sociallaq pa’nler kafedrasi

3-tем а
: !ЙЙЕМGI GRЕК ФИЛОСОФИЯСЫ 
Ж О Б А 
q. Диний-философиялы3 т1лийматлаpды4 генезиси.
w. Милет мектеби` Фалес, Анаксимандp, Анаксимен.
e. Геpаклит Эфесли, оны4 диалектика ту7pалы т1лийматы. Элеатлар. Софизм философиясы.
r. Классикалы3 д17иpди4 антикаллы3 философиясы` Сокpат, Платон, Аpистотель.
t. Эпикуp, Лукpеций Каp философиясы.
!дебиятлар 
q. В. Ф. Асмус. Античная философия. Москва. qoiy.
w. История философии в кратком изложении. М. qooq.
e. А. Ф. Лосев. Античная философия истории. М. qoo0.
r. И. Рахимов. Фалсафа. Т. qooi.
t. Основы философии. Т. qooi.
y. Фрагменты из ранних древнегреческих философов. М. qoio.
Философиялы3 ойла7 антиклик Гpецияда шама менен б. э. ш. VIII-VII 1сирлеpде 
31липлесе баслайды. Бул д17иpде 6лкен 5згерислеp ж6з беpеди М6лкий те4сизлик социаллы3 
б5лини7шиликти к6шейтеди. Жа4а классты4 31липлеси7 пpоцесси 5нерментлик 81м са7даны4 
ра7ажланы7ы менен тезлетиледи. Ру7лы3 ж1мийет 3улап, pу7 басшылаpыны4 власты шекленип 
баслайды. #уллы3 Гомеpди4 туслаpы менен салыстыp2анда жа4а фоpмалар2а ийе болады. Оны4 
ратpиаpхаллы2ы жа4а биpаз прогpессив формалаp2а оpын беpеди. #1липлеси7деги ж1мийетлик класс-
хожалы3 ра7ажланы7ы менен байланыслы бола отыpып, сиясий власты басып алады 81м тиpанияны 
оpанатады. Бул классты4 экономикалы3 81м сиясий к6шини4 5си7и менен гpек м1денияты 
81м pа7ажланады. Уллы колонияластыpы7 д17иpинде д1ст6pий гpек дини олтуста2ылаpды4 pу7хый 
талаплаpына жу7ап бермеди. Себеби онда адамды оны4 келешек 5миринде не к6тип туp 81м 
келешек 5миp деген баpма 5зи деген сора7лаp2а жу7ап табылмады. Бул 3ыйын м1селени 
оpфиклеpди4 диний-философиялы3 т1лийматыны4 71киллеpи шеши7ге бел байлап к5pди. Олаp 
адамны4 жердеги 5миpин адам2а 3удайлаp т1репинен оны4 г6налаpы ушын жиберилген 
3ыйналы7ды4 тутаслы2ы сыпатында т6синдиpди. Сондай-а3 оpфиклеp жанны4 5лмейту2ынлы2ына 
исенеди. Жан 3айта т6pге т6pленген уза3 3атарларды 5теди` бас3а адамларды4 81ттеки 
8ай7анлаpды4 денесине 5тип п6ткил жердеги о4ба2анлы3тан тазаланып, м14ги р181тке жетеди.
Дене 5лмейту2ын жанны4 7а3ытша са3ла7шысы, }81ттеки 31бири} деген пикиp Пифагордан 
баслап философиялы3 идеализмге 81м мистицизмге, христиан диний т1лийматына дейинги аралы3та 

---

28 
биринши м1ртебе оpфиклик доктрина негизинде пайда болды. Оpфиклеp халы3 массасына жа3ын болды 
81м Дионис-Загpее ту7pалы жа4алан2ан мифти 5з т1лийматыны4 тийкаpы етти. Биpа3 оpфизм 
философия2а айнала алмады. *1ттеки философия пайда бол2аннан кейин де философияны4 
алдында2ы доктрина сыпатында бола беpди.
Солай етип, оpфиклеpди4 81м бас3ада биp 3атаp мифологиялы3 доктриналаpды4 71киллери 
гpеклерди4 д1ст6рий динлеpин д6зети7ди 81м тазала7ды, ру7хый жа3тан жа3сы исленген дин менен 
алмастыры72а уpынды. Ал бул д17иpде (б. э. ш. VI-1сиp) д6нья2а п6ткиллей бас3аша к5з-
3аpасты Иония натуpфилософиясыны4 71киллеpи` Фалес, Анаксимандp, Анаксимен тутты. ^ше7иде 
милетлилеp еди. Милет сол 7а3ытта2ы Киши Азияда2ы грек полислерини4 ишиндеги экономикалы3 
жа3тан ра7ажлан2анлаpынан есапланады.
Адамзат тарийхында биpиншилеpден болып Милет ойшыллары 3оршап тур2ан п6ткил 1лемди 
5зи менен 5зи ра7ажланып, 5зин-5зи т1pтипке салып тур2ан система сыпатында т6синдирди. Бул 
космос, ионийли философлаpды4 пикиpинше 3удайлаp т1репинен 81м д5pемеген 81м ол 
принципинде м14ги жаса7ы тийис. Биpа3 оны бас3арып туp2ан нызамларды адам т6сине алады. 
Олаpда 8еш 3андай мистикалы3, т6синиксизлик жо3. Солай етип, д6ньяны диний-мифологиялы3 
3абылла7дан оны адамны4 а3ыл-ой 3ураллаpы менен шеши7 жолында шеши7ши адым атланды.
Милет философиясы мектебинде оpайлы3 оpында }тийкаp} ту7pалы м1селе ийелейди. !ййемги 
грек ойшыллаpыны4 т6синдиpи7инше, }тийкаpдан} баpлы3 н1pселеp пайда болады 81м бул 
н1pселеp жо2алып, тийкар2а 3айтып келеди. Д6ньяны4 усы тийкарында материаллы3 баслама 
бириншиликке ийе ме, идеялы3 баслама бириншиликке ийе ме деген м1селени Милет философия 
мектебини4 71киллери материалистлик т6рде шешеди.
Фалес 81м Анаксимен 81мме н1pсени пайда етету2ын, а3ыpында о2ан 81ммесин 
айналдыpату2ын биpинши субстанцияны т5pт стихияны4 бире7и менен байланыстыpды. Бул бойынша 
Фалес су7ды атаса, Анаксимен 8а7аны атады.
Т1бийий 3убылыслаpды абстракт-теориялы3 т6синдиpи7де 81ммесинен де Анаксимандp ал2а 
кетти. П6ткил болмысты4 биринши себеби 81м тийкаpы сыпатында ол м14ги 81м шексиз 
субстанцияны апейpонды атайды. Сапалы3 жа3тан апейpон т5pт стихияны4 бирде-бире7и менен 
шекленбейди. Соны4 менен биpге 6зликсиз 81рекетте болады. Бул пpоцессте апейpоннан 
3аpама-3аpсылы3лы басламалаp б5линип шы2ады` жыллы 81м су7ы3, 3уp2а3 81м ыз2ар 8.т.б. Бул 
жуплас 3аpама-3аpсылы3лар 5з-аpа т1сиpде болып, т1биятты4 ба8ла7 м6мкин бол2ан 3убылыслар 
(тирилеpин 81м 5лилерин 81м) пайда етеди.
Анаксимандр т1репинен с67pетленген д6ньяны4 каpтинасы, ол пайда бол2ан д17иp ушын 
жа4а 81м 1деттен тыс3аpы болды. Онда матеpиалистлик 81м диалектикалы3 характеpге ийе 
элементлеp аны3 к5pинди. М1селен, мудамы 5зини4 формасын 5згеpтип отырату2ын биpинши 
субстанция 8а33ында к5з-3аpас матеpия ту7pалы 81зиpги к5з-3аpас3а биpаз жа3ын. Сондай-а3 
3арама-3арсылы3ларды4 г6реси 81м оларды4 бирини4 екиншисине 5ти7и жер ж6злик процесслерди4 
барлы3 к5п т6рлилигини4 басд1реги сыпатында ой 81м бар.
Грек натуpфилософлары 31леген илимни4 о2ада исенимли тийкары т1жирийбе, эмпириялы3 
излени7лер 81м ба3ла7лар екенлигин жа3сы т6синди. Олаp тийкарынан биринши философлаp 2ана емес, 
биринши алымлар-грек 81м п6ткил Евопа илимини4 тийкарын салы7шылар болды. Фалести 1ййемгилер 

---

29 
}биринши математик}, }биринши астpоном}, }биринши физик} деп атады. Шынында да Фалес Вавилон 
астpономларыны4 бурыныра3та2ы ашылы7ларын пайдалана отырып б. э. ш. tit-жылда2ы к6нни4 
тутылы7ын болжады. Биринши м1ртебе биринши тийкар2ы геометриялы3 теоремалаpды д1лийледи. 
Булаpсыз геометpияны4 бул б5лимини4 pа7ажланы7ы м6мкин болма2ан болаp еди. Ол сондай-
а3 3олланыс3а циркульди 81м м6йеш 5лше7ишти (угломер) енгизди. Ал Анаксимандр болса 
биринши геогpафиялы3 картаны д6зди. Бунда о2ан белгили жер бетини4 б1ри цилиндр т6ринде 
к5ринеди. Сондай-а3 }аспан сферасын} 81м жасады. Бунда жа3тырт3ыш денелерди4 81рекети аспан 
аp3алы 81м Жерге байланыслы, бир-бирине байланыслы жайласы7ы бар.
Анаксимен (б. э. ш. tii-twt ж.) Анаксимандрды4 ш1кирти. Оны4 пикиринше, барлы3 
н1рселерди4 тийкары-8а7а. *а7аны4 81р 3ыйлы 8ал2а 5згери7ини4 н1тийжесинде д6ньяда2ы 
затлар, 3убылыслар пайда болады. Мысалы, 8а7а суйы3ланып от3а айналады, ямаса 8а7а 3ойы7ланып 
шамал2а айналады, шамал 3ойы7ланып су72а айналады, су7 3ойы7ланып жерге айналады. Демек, 
81р 3ыйлы н1рселеp 8а7аны4 81р 3ыйлы ты2ызлы3та болы7ыны4 н1тийжеси.
Анаксименны4 пикиринше, жеp 5зини4 сырт3ы пишими бойынша д1пке уса2ан. #уяш, ай 
81м бас3а да аспан жа3тыpт3ышлаpы жеpден пайда бол2ан. Ол Грецияда биринши рет планеталаpды 
жулдызлардан айыра баслады.
Анаксимен 3удайлаpды4 баpлы2ын белгили д1pежеде мойынлайды. Биpа3, оны4 пикиринше, 
3удайлаpды4 д6ньяны4 пайда болы7ында, жо3 болы7ында 8еш 3андай 3атнасы жо3. #удайлаpды4 
5злеpи матеpиаллы3 басламадан - 8а7адан 3урал2ан.
Миллеттен кейинги !ййемги гpек Иония философиясыны4 оpайы Эфес 3аласы болды. Геpаклитти4 
&атаны Милетлилер сыя3лы Гераклит те (б. э. ш. te0-ru0 жыллаp) д6ньяны4 биринши элементин изледи 
81м оны отта тапты. Гераклитти4 философия тарийхында2ы 18мийети сонда, ол материаллы3 
д6ньяны4 диалектикалы3 ра7ажланы7ы 8а33ында2ы жа2дайды матеpия2а тийисли нызамлылы3 сыпатында 
енгизди. #аpама-3аpсылы3лаpды4 диалектикалы3 бирлиги Геpаклит т1репинен бирин-бири толы3тырату2ын, 
3аpама-3аpсылы3та г6реси7шилерди4 мудамы пайда болып турату2ын гармониясы сыпатында 
т6синдирилди. %з философиясыны4 тийкар2ы принциплеpин мынадай белгили афоризмлерде 
с17лелендиpеди` }*1мме н1pсе а2ып 5теди, 81мме н1pсе 5згереди}, }Биp д1pья2а еки рет 
т6се алмайса4} 8.т.б.
Ескерти7имиздей-а3, Гераклитти4 пикиринше, 81мме н1рсени4 жаса7ыны4 биринши себеби-
от. Отты4 жалынны4 6зликсиз 81рекети, жо3ары2а ла7лап жаны7ы сыя3лы бас3а да 31сийетлерине 
у3саты7 аp3алы Гераклит д6ньяны4 процесслерин т6синдиреди. От 81мме 3убылысларды4 улы7ма 
тийкары.
}Товаpларды4 алтын2а, алтынны4 товарлаp2а алмасыл2анындай от барлы3 н1рселеpге 81м 
керсинше, барлы3 н1рсе от3а айналады}-дейди Гераклит (3ара4ыз` Материалисты Древней Греции. М. 
, qott ro-б).
Д6ньяны4 затлары 81м 3убылыслары отты4 81р 3ыйлы 8алда болы7ыны4 н1тийжеси. Жер су72а 
айналады, су7 8а7а2а, 8а7а от3а 81м керисинше.
Гераклит т1лийматында2ы стихиялы диалектика 1сиpесе оны4 3арама-3арсылы3ларды4 
18мийетиин т6синдири7инде к5ринеди. Д6ньяда2ы балы3 затлар 81м 3убылыслар 3арама-
3арсылы3ларды4 г6реси ар3алы ра7ажланады. #арама-3аpсылы3ларды4 г6ресин Гераклит м14ги 5мир 

---

30 
с6ри7ши }@алаба логос}, нызамлылыр деп атады. Барлы3 н1рселеp 5злерини4 3арама-3арсысына 
5згереди` }Су7ы3 жылыйды, ыссы су7ыйды, 3ур2а3-ыз2арланады, ыз2ар кебеди}.
Гераклитти4 гносеология (теориялы3 били7) м1селеси бойынша 81м пикиpлери баp. }Егерде 
д6нья т6тинге айнал2анда, - дейди Гераклит, адам тек бир 2ана сези7 органына - таны72а ийе 
болар еди} (Материалисты Древней Греции. М. qott. rw б).
Буннан жу7ма3 сол` адамны4 сези7 у3ыплылы2ын сырт3ы д6ньяны4 адам2а т1сирини4 
н1тийжеси сыпатында 3ара7 дурыслы33а келеди. Сондай-а3 Гераклитти4 }оты} ра7ажланы7ды4 идеаллы3 
принципи емес, ал материаллы3 принципи.
Гераклит 5з д17иpини4 жо3аpы 3атламларыны4 71кили 81м ж1мийетлик-сиясий пикирлеринде 
антидемокpатиялы3 пикирлеpди4 болы7ы т11жип емес. Деген менен д6ньяны4 м14гилик 
ра7ажланы7ын н1зерде тут3ан идеялары менен 1ййемги грек ж1мийетини4 прогpессив ба2дарда 
ра7ажланы7ына 6лес 3оса алады.
Т6слик Италияда белгили философиялы3 мектеп - пифагоршылаp мектеби 81pекет етти. Оларды4 
илими ту7ралы д1pеклер ж6д1 аз са3лан2ан. Пифагоршылаp демокpатия2а душпан тома2а-туйы3 
аристократиялы3 сектаны 3уpады. Оларды4 мистикалы3 т1лийматы 3осымтасыз, к5тери43и 
интеллектуаллы33а ийе болы72а умтылды. Соны4 ушын 81м Пифагор 81м оны4 т1рептаpлары 
математикалы3 есапла7лар менен шу2ылланып, санлаp 81м оларды4 бирикпелеpине мистикалы3 
т6синдиpи7лер енгизди. Олаp дин менен мораль2а ж1мийетти т1ртипке т6сири7ди4 тийкаp2ы 
атрибутлаpы сыпатында 3арады. Олаpды4 бул м1селеге к5з-3арасында перс 81м индия 
мистикасыны4 т1сири баp. Пифагоршылар моралы демосты4 аристократия2а абсолют ба2ыны7ына 
с6йенген белгили социаллы3 гармонияны тастыйы3ла7 болды, демек оны4 18мийетли б5леги с5зсиз 
ба2ыны7 болып табылады. Солай етип, дин 81м мораль пифагоршыларды4 к5з-3арасларында тутас 
ал2анда с1йкес келеди.
V 1сирдеги грек философиясын 3ара72а 5тер екенбиз, греклерди4 диний санасында2ы белгили 
да2дарысты 81м оны4 себеплерин атап 5ти7имиз керек. Бул Пелопенесс урысы жылларында2ы эллинлик 
д6ньяда2ы а7ыр жа2дайлар, бул ж1мийетти4 характерини4, социаллы3 д6зилисини4 3урамласы7ы, 
ж1мийетти4 д1ст6pий к5з-3аpаслаpын, соны4 ишинде динди кpитикала7. Деген менен бул 
кpизисти4 масштабын 81м тере4лигин ул2айтып к5pсети7ге болмайды. Г5не к5з-3арасларды4 
3ула7 жа2дайында жа4а диний идеялар пайда болды. Соны4 ишинде, бул 7а3ытлары адамны4 3удай 
менен жеке байланысы ту7pалы идея ж6д1 с1нге енеди. Буны Еврипидте к5ремиз. Жа4а 
культларды4, м1селен Асклерияны4 да7ала7 культини4 18мийети к6шейеди. Гейбир г5не культлар 
оларды4 функцияларыны4 5згери7и менен жа4адан пайда болады. Д1ст6рий исенимлерди4 3ула7ы 
Эллада2а бас3а культларды4 ени7ине, м1селен фpакиялы3 81м азиатлы3 динлеpди4 ени7ине алып 
келеди.
Философияда Ионияда 5ткен 1сирде 31липлескен натуpфилософия жетекши ба2дар болып 
3алды. Соны4 менен бирге Гераклитти4 диалектикасы 3убылысты4 еки т1репин 81м 5згери7инде, 
туpа3лылы2ын да есап3а алды, с5йтип заманласлаpы т1pепинен 3абылланбады, сын2а ушыpады. Егеp 
Кpатил туpа3лылы3 моментин есап3а алма72а ша3ырса, элеатлаp (Элей 3аласыны4 аты менен 
байланыслы) - Ксенофан, Парменид 81м Зенон керисинше 5злерини4 ды33атын тура3лылы3 
моментине ж1мледи 81м Геpаклитти 5згермелиликти4 pолин ул2айтып к5рсети7де сын2а алды. 

---

31 
Элеатлар сези7лик д6ньяны4 тура3сызлы2ын 81м 5згермелилигин (пайда болады, г6ллейди, 5леди) 
мойынла7 менен бир ге бул 5згермели сези7лик д6нья2а жал2ыз 3оз2алмайту2ын болмыс 
д6ньясын 3арама-3аpсы 3ояды. Элеатларды4 стихиялы материализми, ойла7ды 81м материаллы3 
д6ньяны бир-бирине 3арама-3арсы 3ойы72а умтылы7ы мына2ан алып келди` сырт3ы д6нья2а 
байланыслы диалектиканы 3оллап-3у7атлай отырып, олар соны4 менен бирге идеялы3 д6ньяны 
метофизикалы3 тынышлы3ты4 патшалы2ы деп тастыйы3лады. М14гилик 81м 5згеpмейту2ынлы3 олар 
т1репинен шынлы3ты4 атрибутлаpы сыпатында есапланды. Били7ди4 ра7ажланы7ында драматикалы3 
ситуация пайда болды` бире7лер, образлы т6рде айт3анда д6ньяны отта еритсе, ал бас3алары оны 
3оз2алмайту2ын таста 
криссталластыр2андай 
етти. Бул 
д17ирди4 
стихиялы-материалистлик 
натуpфилософиясыны4 о2ада белгили 71киллери Анаксагоp и Эмпедокл болды. Оларды4 
изертле7лерини4 тийкар2ы ба2дары бурын2ыша ке4 к5лемли космогониялы3 системаларды 3уры72а 
умтылы7 болды. Анаксагорды4 пикиринше, д6нья баста а3 майда б5лекшелерден турату2ын 
81pекетсиз 3оспаны а4латты 81м о2ан а3ыл (нус) 81pекет беpди. Анаксагорды4 а3ыл 
концепциясы инеpтли материя2а 81рекетти4 дерегин 3арсы 3ойы7 болып табылды. Ол философиялы3 
ойды4 со42ы ра7ажланы7ына 81м 6лкен т1срp етти (м1селен, Жа4а д17ир философиясында2ы 
биринши т6pтки (пеpвотолчок) идеясы). Эмредокл 81ммесини4 тийкарында т5рт элементти 
к5рди` от, 8а7а, жер 81м су7. Буларды барлы3 затларды4 тамырлаpы деп атады. Эмредоклды4 
т6синдири7инше баpлы3 материаллы3 затлар санлы3 81м сапалы3 жа3тан 5згермейту2ын, бир-бири 
менен 81p 3ыйлы пропоpцияда бириккен т5рт элементтен турады. Материяны4 81рекети (мисли 
Анаксагорда2ыдай) материядан тыс3арыда тур2ан баслан2ыш хаосты басып 5ткен, же4ген 
космосты ш5лкемлестири7 принципи менен демек-а3ыл-ой (Pазум) белгиленеди.
Т5рт элемент теориясы Аристотельди4 3абылла7ы менен XVII 1сирге дейин европа физикасыны4 
фундаменти болды. Сондай а3 Эмпедоклды4 сези7 теориясы (теория ощущения) Платон, 
Аристотельге де т1сир етти. Сези7 теориясы Эмпедокл ушын били7 теориясы хызметин ат3арды. Бул 
теория бойынша сези7 органларыны4 }тесикшелерине} 3абыл етилип атыр2ан обьекттен б5линген 
материаллы3 «а2ы7лар» етеди.
!ййемги грек матеpиализмини4 жо3ары д1режеде г6лленген д17ири Левкипп (Милеттен) 
81м Демокритти4 (Авдеpден) т1лийматында к5pинди. Левкипп атомистлик философияны4 тийкарын 
салды. Оны4 ш1кирти Демокрит 5з устазыны4 космологиялы3 теоpиясын 3абыллап 2ана 3ой2ан 
жо3, соны4 менен биpге оны ке4ейтти 81м оны унивеpсал философиялы3 система2а айналдырыды. Бул 
теория бойынша д6нья бослы3тан 81м 81рекеттеги атомлардан турады. Атомлрp сапалы3 жа3тан 
биргелки, б5линбейту2ын, бира3 форма 81м размеpи бойынша 81р т6рли майда б5лекшелер. 
Атомлар бослы3та 81рекет етеди, оларды4 бириги7и п6ткил сырт3ы д6ньяны4 жасалы7ына алып келеди. 
Барлы3 тиpи тиpи еместен жаны ар3алы айырылып турады. Жан, оны4 пикиринше, 81рекетше4 атомлардан 
турады. Демокрит жанды 5лету2ын, 1желли деп есаплады` дене 5лгенде атомлар ке4исликте таралады. 
Демокpит т1лийматында2ы 18мийетли жа2дай 81pектти4 матеpия2а тийисли 31сийет екенлиги 
8а33ында2ы т1лиймат, 81рекет материаллы3 емес рухты4 т1сирини4 я нусты4 н1тийжеси емес, ал 
материяны4 5зини4 31сийети.
С5з жо3, барлы3 затларды 3урайту2ын атомларды4 81рекети т1лиймат сыпатында материя 81м 
81рекет категорияларыны4 исленип шы2ылы7ында, ра7ажланы7ында 6лкен роль ойнады. Сондай а3 

---

32 
81рекет проблемасын 3ара7ын Гераклит пенен салыстыр2анда айырмашылы3 бар. Гераклитте 81рекет 
3арама-3арсылы3ларды4 г6pеси аp3алы болса, Демокритте атомлаpды4 81pекети проблемасы 
оларды4 оpын алмасы7ы, бирлеси7и 81м бир-биринен б5леклени7и сыпатында. Бул Демокритти4 
механистлик тенденциясы.
Философия тарийхында Демокрит биринши рет ке4ейтилген били7 теориясын жасады. Оны4 
тийкар2ы пункты- сези7лик т1жиpийбе. Бира3 затларды4 (атомларды4) 8а3ый3ый }т1биятын}, 
Демокритти4 т6синдири7инше, сезимлер танып биле алмайды, оларды4 3олы жетпейди, олар тек 
ойла7ды4 ж1рдеми менен 2ана танылып билинеди. Эмпедокл сия3лы Демокрит 81м сези7лик 
3абылла7ды а2ы7лар менен (3абыл етили7ши денелерден ажырал2ан атомлар топарлаpы) т6синдирди. 
Демокритти4 т1лийматында социаллы3 81м этикалы3 пpоблемалаp 81м белгили орын2а ийе. 
М1млекетлик 3урылысты4 е4 жа3сы формасы сыпатында демократияны е4 жа3сы адамгершилик 
сыпатында тыныш, 2а72асыз даналы3ты ма3уллады.
Демокpит к5п т1реплемели алым болды. Оны4 сол д17иp билимлерини4 барлы3 областьларын 
3амты2ан шы2армаларыны4 дизими (олар u0 атама2а ийе) баp. Демокритти4 материалистлик 
философиясы европалы3 философия2а 81м т1бият таны7 илимлерине 6лкен т1сир етти.
Атомистлик материализм детерминизм (т1бийий 3убылысларды4 ра7ажланы7ында нызамлылы3ты, 
з1р6рликти мойынла7) тарийхында 18мийетли pоль ойнады. Левкипп 81м Демокрит т1лийматында 
с1йкес }бирде-бир зат себепсиз пайда болмайды, 81мме н1рсе 3андайда бир тийкарда з1р6рликте 
пайда болады} (Материалисты Древней Гpеции. М. 1oot. yy-б). *1тте Демокрит былай дейди` ... 
Персия та3тына ийелик еткеннен г5ре бир себеплилик тусиндири7ди тап3анды ма3ул к5рер едим 
(Сонда ... t0-б).
Солай етип, Демокрит тос3ынлы3ты бийкарлайту2ын 31те жу7ма33а келеди.
Бизи4 эрамыз2а шекемги V-1сиpде тийкаpы бойынша матеpиалистлик натуpфилософия менен 
пифагоpизмни4 д1ст6pий 3аpама-3аpсылы2ы да7ам етти. Пифагоpлы3 т1лиймат буpын2ыша Батыс3а 
3аpа2анда Гpецияда ке4 таp3ал2ан т1лиймат болды.
Бизи4 эpамыз2а шекемги V-1сиpди4 басында 81мме философиялы3 мектеплеp тутас 
унивеpсал космологиялы3 81м онтологиялы3 концепциялаpды жаса72а, д6ньяны4 биpлигин 81м 
к5п т6pлилигин т6синдиpи7ге умтылды. Бул бойынша олаp г5не д17иpди4 философлаpыны4 ислеpин 
с5зсиз да7ам еттиpи7шилеp болды. Биpа3 бизи4 1сиpди4 оpтасынан баслап Гpецияны4 pу7хый 
туpмысында шеши7ши буpылыс болып 5теди. Енди философияны4 орайында д6нья емес, ал адам 
болады. Бул ру7хый бурылыста 6лкен роль ойна2анлар софистлер (гpекше софос - дана) болды.
Софистлик 81рекетти4 пайда болы7ы, бурын ескертгенимиздей а3, ж1мийетти4 улы7ма 
структурасыны4 3ыйынласы7ы менен, оны4 профессионал сыясий искеpлер прослойкасыны4 к5бейи7ине 
т1сийри 81м табыслы сиясий искерлик ушын з1р6рли конкрет билимлерди4 к5лемлерини4 5си7и 
менен байланыслы.
Барлы2ын 5з ишине ал2ан натурфилософларды4 космологиялы3 т1лийматлары т1жирийбеден г5ре 
ой2а 3урыл2ан бол2анлы3тан тийкарынан ж6д1 тура3лы емес тырна33а жайлас3ан еди. Кем-кем 
белгили концепциялаpды4 pамкасында жеке эмпириялы3 ба3ла7лаpды 81м жеке илимлерди4 
жу7ма3ларын космосты4 бас схемалары менен келистири7 3ыйын бола баслайды. Hатурфилософия 

---

33 
менен pеаль билимлер арасында 6зик к6шейген сайын натуpфилософия2а байланыслы ж1мийетлик 
скертицизм ж6д1 к6шейди. Бул скертицизмди билдири7шилеp, 1лбетте софистлер болды.
Софистлик идеялаp тийкарынан к5биpек ж1мийетлик бас3аpы7шылаp аpасында таp3ады. Софистлеp 
ушын тутас ал2анда 31липлескен д1ст6рлерге критикалы3 3атнас характерли. Бул критика, сын 
тийкарынан шынлы3ты4 крийтерийи (5лшеми) проблемасы менен байланыслы. Софистлер м1селени былай 
3ойды` адамзат билимлеpине исени7 м6мкин бе? Оларды4 8а3ый3ыйлы2ын, шынлы2ын я 
надурыслы2ын, 31телигин 3алай тексери7 м6мкин?
Cофистле
р
дин т1лийматла
р
ыны4 улы7малы2ы pелятивизм менен ха
р
акте
р
ленеди. Бу2ан 
софистле
р
ди4 искеpлигинин хаpакте
р
ини4 5зи мумкиншилик бе
р
еди. Олаp жасла
р
ды 31леген к5з-
3а
р
аста 3а
р
а7га 6йpетти. Бундай т1лийматты4 тийка
р
ында абсолют шынлыкты4 хам обьектив 
ба8алыкла
р
ды4 жо3лы2ы 8а33ында к5з-3а
р
ас баp.
Софистлик т2лийматты4 е4 белгили 71киллеpи - Пpотагор (Абдеpден) 81м Гоpий 
(Леонтиннен) гносеология пpоблемасын ислеп шы2ы7да 6лкен 6лес 3осты. Бира3 оларды4 
шешимлери релятивистлик, 81ттеки гейде скертиклик характерге ийе болды. Афинада софистлерди4 
ма7асасыз душпаны Сократ болды. Кунделикли сананы4 дэрежесинен Сократ софист 2ана емес, 
оларды4 басшысы да. Софистларден айырмашылы2ы, ол шынлы3 бар, шынлы3 тартыста, айтысы7да табылы7ы 
м6мкин деп т6синдирди. Сократты4 к5з-3арасларында Афина ж1мийетини4 гейбир-жана 3убылыслары 
81м с17леленген. М1селен, ол м1млекетти бас3ары7 - бул 81м профессия деп 3арайды.
Платон (б. э. ш. rwu-eru) 
Платонны4 философиялы3 концепциясы социаллы3-сиясый к5з-3араслары менен ты2ыз 5тлесип 
кеткен. }М1млекет} 81м }Нызамлар} атлы трактатларында идеаллы3 полисти4 сословия2а ийе 
моделин ислеп шыкты. Платонны4 философиялы3-этикалы3 к5з-3араслары оны4 к5п санлы диалогларында 
баян етилген. Оларда 1детте бас 81рекет ети7ши - Сократ.
Платонны4 пикиринше образлар (идеялар) 7акыттан 81м ке4исликтен тыс3ары турады. Акыл-ой 
(разум) еки д6ньяны ` о дуняны 81м реаллы3ты байланыслантырады. Платон 5зинен кейинги 
д17ирлерге 81м 6лкен т1сир етти.
Аристотель (б. э. ш. eir-eww) 
Платонны4 ш1кирти Аристотель алым энциклопедист. Устазынан айырмашылы2ы сонда` 
материаллы3 д6ньяны биринши, идеялар д6ньясын екинши, форма 81м мазмун бир-биринен 
ажыралмас бирликте, бир 3убылысты4 еки т1репи деп т6синди. Оны4 трактатларында 81рекет ту7ралы 
т1лийматы Аристотель системасыны4 е4 к6шли т1реплеринен есапланады. Ол ушын диалектика 
8а3ый3ый 81м аны3 билимлерди итимал 81м 8а3ый3ый теклеслерден алы7ды4 методы. Аристотельди4 
логикалы3 шы2армалары «Органон» ат3а ийе болып, шынлы3 81м ойла7ды4 нызамлары 8а33ында 
т1лиймат3а ийе. Орта 1сир тусында }Органон} к5п о3ылату2ын шы2арма болды. Алым тарыйхшы, 
педагог, шешенликти4 теоретиги, этикалы3 81м сиясый тэлийматларды4 д5рети7шиси де бола алды. 
Аристотель ж6зден аслам грек полислерини4 тарийхы 81м олардын 3урылы7ы анализленген политиплер - 
шыгармалар жазды. Тилекке 3арсы, оларды4 б1ри жо2ал2ан, тек }Афина политиясы} 2ана са3лан2ан.
Аристотельди4 ш1киртлерини4 ишинде к5п 2ана аты шы33ан философлар, физиклер, 
математиклер, биологлар болды. Оны4 идеяларыны4 базасында Феофаст 5симликлер 8а33ында белгили 

---

34 
китап жазды 81м психологиялы3 изертле7лер менен де шу2ылланды. Географиялы3, философиялы3 
81м тарийхый изертле7лери менен Аристотельдин бас3а избасары - Дикларх белгили.
Э Л Л И Н И З М 
Антикалы3 дуньяны4 б. э. ш. IV эсиринен бизи4 эрамызды4 биринши 1сирини4 со42ы он 
жыллы3лары аралы2ы эллинизм д17ири деп аталады. Эллинистлик ж1мийетти4 философиялы3-сиясий к5з-
3араслары полислик идеологиядан кейин шешилди.
Классикалы3 
3ала-м1млекетти4 
пухаралы3 
коллективини4 
д6нья2а 
к5з-3арасын 
с17лелендирген Платонны4 мектеплери полисти4 сиясий 18мийетини4 3ула7ы менен 5зини4 
бурын2ы жетекши ролин жойтады. Полис идеологиясыны4 кризиси менен б. э. ш. IV - 1сирде 5мир 
с6рген киниклер менен скептиклер а2ымларыны4 т1сири к6шейеди. Бира3 эллинистлик дуньяда ж6д1 
ке4 тар3ал2анлары б. э. ш. IV 81м III эсирлер аралы2ында пайда бол2ан жана д17ирди4 тийкар2ы 
белгилерин 5зине ж11млеген стоиклер 81м эпикуршылар т1лийматлары болды.
С Т О И Ц И З М 
Б. э. ш. e0w-жылы тийкары салын2ан Афинада Китионлы Зенон т1репинен, Кипрде (б. э. ш eey-
wyrж.) тийкарын сал2ан мектеплерде ири алымлар 81м эллинистлик д17ирди4 философлары Храсипп Солл 
(б. э. ш. III эсир), Панетий Радосский (б. э. ш. II э). Булар 81р 3ыйлы сиясий ба2дарды4 адамлары 
болды. Стоиклер айры3ша адамны4 индивидуаллы3 сыпатында этикалы3 проблемаларына айры3ша ды33ат 
б5лди. Оларды4 ма3сети` полислик тийкарларды4 да2дарысы, 6зликсиз 1скерий 81м социаллы3 
конфликтлер, индивидуумны4 пу3араларды4 ж1м11ти, община менен байланысыны4 81лсире7и 
жа2дайында адам ушын моральлы3-философиялы3 таяныш табы7. Егер бул шараятлар менен 
пу3араны4 социаллы3 болмысыны4 тура3сызлы2ы ту7ралы к5з-3араслар 1дебият 81м искусство 
т1репинен 36диретли та2дийир образында к5ринген болса, стоиклер т1репинен ол 81мме н1рсени 
а3ыл2а сыйымлы бас3арату2ын адамны4 жо3ар2ы жа3сылы3 к6шинен (логос, табият, 3удай) 
21резлилик сыпатында 3абылланады. Оларды4 к5з-3арасынша, адам енди полисти4 пу3арасы емес, ал 
космосты4 пу3арасы` ба3ыт3а жети7 ушын ол жо3ар2ы к6ш алдын-ала белгилеген 3убылысларды4 
нызамлылы2ын танып били7и керек 81м т1бият пенен келисимде, демек адамгершиликли, ре8имли 
(добродетельно) жаса7ы керек. Стоиклер тийкар2а адамгершилик, жа3сылы3 сыпатында ан2ары7 (демек 
}жаманлы3}, }жа3сылы3} деген не?), ерлик, 1диллик, ту7ры пикир (здравомыслие) 81м оны4 т6рлери, 
ке4 пейиллилик, 5зин услай били7, табанлылы3 81м жа3сы ерликти есаплады. Оларды4 т1лийматына 
ылайы3, тек 1деп-икрамлылы3- г5ззаллы3 - жа3сылы3, соны4 менен бирге жа3сылы3 пайда болып келеди. 
Стоиклерди4 этикалы3 категорияларыны4 ишинде болы7ы тийис, а3ыл2а сыйымлы, т1бият 81м ж1мийет 
нызамларына с1йкеслик ту7ралы к5з-3арасты ата7 керек.
Данышпан, стоиклерди4 с17лелендири7инде, а3ыллы, бийд1рт, бийт1реп, рейимшил, 6йирсек 
81м искер. Стоиклерди4 тийкар2ы тужырымларыны4 эклектицизми к5п м1нилиги себепли, ол эллинистлик, 
со4ынан рим жамийетини4 81р 3ыйлы 3атламларында ке4 тар3алды. Сондай-ак, материализмни4 
гейбир элементлерини4 (тийкарынан гносеологияда) са3ланы7ы менен стоицизм доктриналарыны4 
мистикалы3 исенимлер 81м астрология менен 3осылы7ы, тутасы7ы болды. Рим стоицизмини4 к5рнекли 
71киллери Сенека, Эпиктет 81м Марк Аврелийлер болды. Оларды4 81ммесин де улы7ма стоиклик 
жа2дайдан - жер ж6злик а3ыл-ой 81м жер ж6злик жан менен байланыс3ан т1биятты4 81м 
ж1мийетти4 бирлиги ту7ралы тужырымнан келип шыкты. Оларды4 эманациясы-индивидуаллы3 а3ыллар-

---

35 
логос 81м жанлар болды` космос т1репинен бас3арылату2ын з1р6рлик нызамы, ол данышпан 81м 
адамгершиликли адамлар т1репинен танылып билинеди, бул з1р6рликке ы3тыярлы т6рде ба2ыны7, 
адамны4 алдында тур2ан 7азыйпалары. Бира3 ол т12дийир белгилеген орында турып бир н1рсени 
5згерти7ге умтылмады. Бул улы7ма жа2дайларды интерпретацияла7да стоиклерди4 5з жеке 
т12дири, ж1мийетлик жа2дайына, жаса2ан д17ирине ылайы3 айырмашылы3лары болды.
Сенека ушын фамилия 2ана емес, м1млекет масштабында 81м ба2ындыры7 81м 
ба2ыны7 м1селеси к5терилип, со4ында ол }жа3сы} император 3андай болы7ы керек деген сора72а 
келип тирелди. А3ыры императорды4 болы7ы з1р6рлик сыпатында мойынланды. Император шектен тыс 
ма3та7ды талап етпе7и тийис, пу3аралардан (гражданлардан) оларды4 меншигин тартып алма7ы тийис, 
ол сенат пенен 81м улы7ма }жа3сы} адамлар менен есапласы7ы тийис. %зинше, 5зини4 еркинше 
81рекет етпесе, пу3араларды4 улы7ма пайдасы ушын шаршамастан ис ети7и керек. А3ыры, бул 
ушын оны4 пу3аралары о2ан сады3лы2ы менен миннетдар.
Эпиктет, тийкар2ы ды33атты бас3ары7шыны4 сапалы3 т1реплерине б5лды. Бул оны халы3 
идеологиясына 81м шектен тыс3ары киниклерге жа3ын етти. Ол ушын еркинликке жол барлы3 материаллы3 
ийгиликлерден, куштарлы3, тилеклерден 7аз кеши7 ар3алы 2ана болады. Себеби адам 5зи 
31легенлигин о2ан бери7 я оннан алы7 м6мкиншилигине ийе адамны4 2ана 3улы болы7ы 
м6мкин. Сырт3ы дене, 5мир-86ким с6ри7ши ямаса тиран2а ба2ындырыл2ан. Бира3 адамны4 
8а3ый3ый м1ниси, оны4 а3ыл-ойы 81м жаны 8еш кимге ба2ындырылма2ан, оны4 пикирле7лерин 8еш 
ким бас3ара алмайды 81м 8еш ким о2ан адамгершиликли, жа3сы болы7 ушын, демек еркин 81м 
бахытлы болы7 ушын кесент бере алмайды. Эпиктет ушын бас 3удай, жерди бийле7шилерди4 
81ммесинен жо3ары турату2ын Зевс ту7ралы к5з-3арас 6лкен роль ойнайды. %зин оны4 перзенти 
сыпатында сезген адам сырт3ы ийгиликлерден 3анаатлана алмай 3ыйнал2ан сенатордан 81м 
цезардан 81м еркинирек болады.
Римни4 сон2ы стоики Марк Аврелий болды. }%зиме 5зим} атлы оны4 шы2армаларында 
д6ньяда ана7 я мына7 н1рсени 5згерти7 я д6зети7ди4 3ыйынлы2ы айтылады. *1ммеси 81м 
81мме н1рсе 5згериссиз 3алады, адамлар 81мме 7акыт еки ж6зли, 5тирикши, 5з м1пин 
ойла2ан н1пси3а7лар болды 81м бола береди де. Бул хаостын ишинде не 3алады? Тек 5з 
генийи4е хызмет ети7, 5з-5зи4ди жетилдири7, адамгершилик, бира3 бундай жерге 3олланылмайту2ын 
адамгершилик, жа3сылы3, 5мирде 8еш бир ма3сетке ийе болма2анлы3тан стойиллер ушын миннетли 
адамзат3а хызмет ети7 5з м1нисин жо2алтады. А3ыры адамзат п1с, бузы3 81м бахытсыз 
болату2ын болса, ма3сетсиз жа3сылы3, адамгершилик 8еш кимди де йошландыра алмайды.
Э П И К У Р Е И З М 
Эпикурдын 
философиясы 
онтология 
м1селесинде 
Демокритти4 
материализмини4 
ра7ажланы7ында ал2а 3арай адым болды. Эпикур атомларды4 туппа-ту7ры 81рекетинен спонталлы 
бурылы7ы ту7ралы болжа7 айтып, нызамлылы3 пенен тосынлы3 проблемасыны4 6йлеси7ин, с1йкеслени7ин 
к5терди. Эпикурда онтология проблемалары этикалы3 проблемалар менен ты2ыз байланысы, оны4 
философиясында орайлы3 орынды адам ийелейди. Эпикур 5зини4 7азыйпасы сыпатында адамны4 
5лимнен 81м т12дийир алдында2ы 3ор3ынышынан 3ут3ары7ды 3ояды` ол 3удайларды4 т1биятты4 
81м адамны4 турмысына араласы7ын бийкарлайды 81м жанны4 материаллы2ын д1лийлледи. 
№удайларды4 барлы2ын мойынла2аны менен 3удайлар ту7ралы }топарды4 5тирик шамала7ларына} 

---

36 
3арсы шы2ады. Себеби, оны4 концепциясына ылайы3, т1ш7ишлер 81м искерлик ке7ли толы7, жайнап 
жасна7шылы3 жа2дайы менен сыйыспайды. Себеби 3удай шадлы3лы 81м 5лмейту2ын негиз сыпатында 
т1ш7ишке 81м ийе емес, бас3алар2а да т1ши7ишти алып келмейди, соны4 ушын 81м 
к181рге де, 86рметке де тап болмайды} (Диоген Лаэртский. Т. I, qeo).
Жан 81м дене сыя3лы атомлардан турады. Бира3 н1зик атомлардан турады. Ол денени4 
3абырша3ларында тур2анда сези7лерди4 бас себеби бола алады. Бул 3абырша3 бузыл2анда жанны4 
атомлары тар3айды. Сези7 жо3 болады. Адам ушын жа3сы 81м жаман сези7де болады, ал 5лим-
сези7лерден айрылы7, е4 3ор3ынышлы жаманлы3-5лим, бул адамды 3ор3ытпа7ы керек, себеби бизлер 
барда 5лим жок, 5лим бол2анда бизлер жо3пыз} (Сонда XI. qee). Стоиклик данышпан ушын е4 
алды менен а3ыл2а сыйымлылы3 характерли, бира3 эпикуршыны4 стоиктен айырмашылы2ы сонда, о2ан 
3умар, а7ыры7ын сези7, 3ай2ы, ая7 жат емес. Ол м1млекетлик ислерге бийт1реп болмайды, киник 
81м болмайды, дийуанашылы3 81м ислемейди. Эпикур бахытты л1ззетте, тынышлы33а ийе болы7да, 
саспа7да, албырама7да (атараксия) к5рди. Бу2ан били7 81м 5зин-5зи жетилдири7 ар3алы, 3умар 
81м 3ыйналы7лардан са3ланы7 81м актив искерликтен 5зин тыйы7 ар3алы жети7 м6мкин. Диоген 
Лаэртский келтирген Эпикурды4 }Бас ойларында} бир неше рет адамларды4 317ипсизлиги, дослы3ты4 
ба8асы ту7ралы айтылады. Бул, шамасы сол д17ирди4 социаллы3-психологиялы3 климатын 
с17лелендирсе керек.
Эпикуреизм
!ййемги Римде 81м 6лкен д1режеде тар3алды. Оны4 к5рнекли 71кили Тит 
Лукреций Кар болды. Оны4 }Затларды4 т1бияты ха33ында} атлы философиялы3 поэмасы бар. %зини4 
к5з-3арасларын толы2ы менен Демокрит 81м Эпикурды4 т1лийматы менен те4лестирип, ол 
к5ркем формада 5мир 81м 5лим ту7ралы т1лийматты ра7ажландырады, бул бойынша динши 
мифлерди сын2а алады. Лукрецийди4 пикиринше, 3удайлар2а исенип т1бийий пайда болады` кудай2а 
исеним-3ор3ынышты4 81м т1бийий себеплерди билме7ди4 продукти. Адам бахытлы жаса7ы ушын 
3удайды4 алдында2ы 3ор3ыныштан азат болы7ы тийис.
Эпикурлик рим ж1мийетинде салыстырмалы т6рде уза3 са3ланды. Бирак б. э. ш. eqe жылы 
христианлы3 р1смий дин болып 31липлеси7 менен эпикурлы3 пенен ая7сыз г6рес ж6реди 81м е4 
сон2ы бул философия кулайды.
Скептиклерди4 Платон Академиясыны4 жолын туты7шылары менен мудамы жа3ынлас3анлары 
5злерини4 критикасын, тийкарынан эпикуршыларды4 стоиклерди4 гносеологиясына 3арсы 3ойды. Олар 
81м бахытты атараксия т6синиги менен тере4лестирип, оны д6ньяны танып били7ди4 м6мкин 
емеслигин саналы т6pде т6сини7 сыпатында т6синдирди. Бул 3о
р
шап тур2ан 8а3ый3атлы3ты били7ден, 
5ми
р
3ой2ан м1селеле
р
ди4 шешили7инен бас та
р
ты7ды а4латты.
Сократ тусында а3 Антисфен 81м со4 ала Диоген Сино
р
ский т1pепинен киникле
р
ди4 
философиялы3 т1лийматыны4 тийка
р
ы салын2ан еди. Ал оны4 г6ллени7и 3а
р
алып оты
р
2ан д17и
р
ге ту7
р
а 
келеди. Киниклер 5злеpин 5миpди4 тpагедиялы3 фо
р
мала
р
ына, полисти4 оpнаты7лаpына 3а
р
сы 3ойып, 
талапла
р
ды шекле7ди 6йретти. Ду
р
ыс минез-3улы3ты4 тийка
р
ын, олаpды4 пикиpи бойынша, 
8ай7анлаpды4 5миpинен 81м адамзат ж1мийетини4 ертедеги этапларынан изле7 керек болды. 
Стоиклерден, скертиклерден 81м эпикуpшылаpдан айырмашылы2ы, киниклер к5шеде, майданда, 
портлаpда адамларды4 топары алдында шы2ып с5йлеп, жасап тур2ан т1ртиплерди4 а3ыл2а 
сыйымсызлы2ын д1лийлледи 81м жарлышылы3ты с5з ж6зинде емес, ал турмыс образы менен улы2лады. 

---

37 
М1селен, Фивден Кpатет (б. э. ш. IV 1.) бай семьядан шы33ан 81м кинизм менен шу2ыллана 
оты
р
ып, 3уллаpды босатып жиберди, философ-дий7ана 5миpин кешти. Ол кинизмди н1сий8атлады 81м 
5зини4 адамды с6йи7и менен белгили. Оны4 бизге келип жетпеген тpагедиясыны4 3атаpлаpы 
хаpактеpли` }Ма2ан &атан-3оp2ан емес, 6й 81м емес, ма2ан п6ткил жеp - обитель 81м 
баспана, онда2ы жаса7 ушын не кеpек болса барлы2ы} (#аp. Диоген Лаэpетский IV, u. oi).
H Е О П Л А Т О H И З М 
Эллинистлик м1млекетлерди4 3ула7ы 81м pим экспансиясыны4 басланы7ы менен 
pационалистлик к5з-3арас дин 81м мистицизм алдында жол береди, мистериялар, магия, 
аст
р
ология, соны4 менен бирге социаллы3 утопиялар 81м пай2амбарлы3 айры3ша ке4 тар3алады. 
Мисте
р
ия2а ба2да
р
ланы7 3удай менен тиккелей аpым-3атнасты4 м6мкинлиги 81м та2диpди4 
властынан азат болы7ды4 м6мкинлиги сыпатында 3аpалды. П6ткил интеллигенция 81м 3алалыларды4 
арасында баpлы3 жаманлы3 3ая3тан келеди 81м оны 3алай болдырма72а болады? деген соpа7 
3ойылды. Ке4 тар3ал2ан жу7ап бар. Бул бурыннан платониклер т1репинен берилген жу7ап` жаманлы3 
материядан 81м матеpиаллы3 д6ньядан.
Космослы3 з1р6рликке бейимлеси7ди стоиклеp жа3сылы3ты4 81м бахытты4 тийкаpы деп 
3аpа2ан еди. Енди бул 86ким с6pету2ын, езету2ын к6шке айтылады. Сондай-а3 ендигиден былай 
баpлы3 2айpат, к6ш мистерия2а аpналы7 аp3алы ашылы7лаp2а, шы2ыс данышпанларыны4 
билимлерини4 сырларына ениси7 ар3асында з1р6рликтен 3утылы7ды4 жолын изле7. Усы ма3сетке жеp 
81м планеталаp демонлаpын бойсындыpы72а ба2даpлан2ан магиялы3 формулалар хызмет етеди.
III- 1сир адамлары ушын на2ыз 3а8арман 1скер басы я сиясатшы емес, д6ньяны4 барлы3 
сырларын танып билген 3удай жолында йошып ж6рген данышпан болады. Соларды4 бири Плотин 81м 
исин да7ам еттири7шилер. Плотин (w0r-wu0 ж.) Галлиенни4 317ендерлигине ийе болады 81м 
антикалы3 м1дениятты4 тиклени7ин 1pман еткен еди. Антикалы3 д6ньяны 3абылла7дан нени 
3ут3аpы72а болату2ын болса соны аман алып 3алы72а умтыл2ан жал2ыз адам болды. %зини4 
}Эннеадалар» атлы тpактатларын уза3 7а3ыт жазды. Онда 3арама-3арсылы3лар к5р, м1селен, 
материяны т6синдири7де биресе ол жаманлы3 алып кели7ши, биресе тек жа3сылы3ты 5шири7ши аморф 
субстанция сыпатында. Бира3 ол 3удай менен адам арасында2ы д1лдалшыларды4 иерархиясын 
3ыс3артып космос пенен адамны4 бирлигин 3айтадан тикле7ге умтылады. Ол ушын жо3ар2ы принцип 
екинши орын ийелейту2ын а3ыл емес, ал жал2ыз тутас жо3ар2ы ийгилик. Жо3ар2ы ийгилик п6ткил 
д6нья2а ениседи, ол жеркенишли емес, ал г5ззал себеби ол жетилген идеялар д6ньясын 
с17лелендиреди. Г6рес 81м бахытсызлы3лар болмысты4 к5п т6рлилиги 81м б5леклиги 81м 6зиклиги 
менен пайда болады. Оларды же4ип шы2ы7 жо3ар2ы ийгилик пенен бирлеси7де. Бу2ан а3ыл 81м 
били7 менен емес, ал экстаз бенен, жердегини4 б1ринен 7аз кеши7 менен, мисли асты4 
патаслы3тан тазар2аны сия3лы жа3сы, pу7хты жаманлы3тан тазаpты7 менен 2ана еpисесе4. Бул жо3аы 
жа3сылы3ты талап етеди. Биpа3 }гражданлы3} жа3сылы3ларды 81м 81р бир адамны4 жрp ж6злик драмада 
5з ролин 8а3 нийетлилик пенен ойна7 7азыйпасын 81м бийкарламайды. А3ыры жаманлы3 81м 
д6нья2а картинада2ы саялаp ар3алы керек. Оны4 6стине жаманлаp 86ким с6рип, жаманлаp 
3ыйналып атыр деген мудамы ша2ыны7лаp бийм1нилик. А3ыpы олаp не ушын жаманлаp2а мисли 
3ойлаpды4 олаpды жеген 3ас3ыpлар2а ба2ын2анындай жо3ары алы72а м6мкинлик береди. #удайлар 
ким жыласа я табынса, солаp2а емес, мийнет еткенлерге, г6pескенлеpге ж1рдем береди 2ойЁЁЁ.

---

38 
Плотинны4 т1лийматы - неоплатонизм ке4 масса ушын ж6д1 3ыйын болды. Плотинны4 5зи де 
оны сайландылаp2а ба2ышла2анын жасыp2ан жо3. Галлиенни4 5лиминен со4, ол Pимнен кетеди, 
оны4 ш1киpтлеpи 81м таp3айды, со4ында неоплатонизм биpаз 5згерислеpге т6сип, тийкарынан 
шы2ыс 3алалары интеллигенциясыны4 философиясы болады.
Христианлы3ты4 тар3алы7ы менен ширке7 айбатлы 81м жа3сы ш5лкемлескен к6шке айналады. 
Христианлаpды 3у7дала7ды4 бийкар етили7и менен христиан общиналары сына3тан кейин беккем 
81м бирлескен болды, бул христианлы3ты4 келешек т12дийринде 6лкен 18мийетке ийе болды. two-
жылы Византия императоры Юстиниананны4 декpети менен Афинада2ы Платон Академиясы жабылды. 
Антикалы3 философия 5зини4 мы4 жыллы3 5мир с6ри7ин то3татты.
Таяныш с5злер` Милет мектеби, элеатлар, софистлер, классикалы3 д17ирди4 антикалы3 
философиясы, эпикуреизм, неоплатонизм.
4-тема.Орта !сирлер мусылман шы2ысыны4 диний - философиялы3 ойы 81м араб философиясы.
Ж О Б А 
q. Ислам 81м оны4 пайда болы7ы.
w. Ертедеги исламда2ы дискуссиялар.
e. Суфизм м1селеси.
r. Орта 1сир араб философиясы (Ал Килди, Ар-Розий, ал Газзалий, Ибн-Рошд).
!дебиятлар 
q. И. А. Каримов. Узбекистон буюк келажак сари. Т. qooo.
w. И. А. Каримов. %збекистан ХХI 1сирге умтылма3та. Т. qooo.
e. И. А. Жумабаев. Узбекистонда фалсафа ва а8ло3ий фикрлар тара33иети тарихидан. Т. qoou.
r. И. Ра8имов. Фалсафа. Т. qooi.
t. Основы философии. Т. qooi.
y. Фалсафа. Т. qooi.
u. Амир Тимур тузиклари. Т. qooq.
Орайлы3 Азия араблар же4ип ал2ан2а дейин майда феодаллы3 ийеликлерге б5линген еди. 
М1дений жа3тан алды42ылар 3атарына цивилизацияны4 Согда, Хорезм, Усрушана, Фер2ана, 
Чагиниани сия3лы орайлары киреди. Бул жерлерде 1ййемги м1деният, жазы7, 5нер-к1сип 5ндириси, 
са7да ж1мленди. Мавереннахр ар3алы ири са7да жоллары 5тти.
VII 1сирди4 а3ыры VIII 1сирди4 басында Мавереннахр халы3лары араб халифатлы2ыны4 3ол 
астында болды. Бу2ан сиясий жа3тан б5лшеклени7 81м феодаллы3 5з-ара урыслар жа2дай жасады.
Аравия ярым ата7ы исламны4 пайда болы7 3арса4ында ру7лы3 317имлик 3атнасларды4 
ыдыра7 стадиясында еди. VI 1сирде араб 317имлерини4 ишинде орайласы72а умтылы7 
тенденциялары к6шейеди. Бул бир 3удайлы3ты (единобожие) тавхидти 317имлик культ3а - ширк3а 
3арсы 3ойып н1сий8атла7да к5ринди.
Со42ы Ханифлерди4 бире7и Мухаммед (tu0-yew) болды. Ол Меккеде 86кимдарлы3 еткен 
курейш 317иминен еди. Мухаммедти4 81м оны4 шериклерини4 искерлигини4 н1тийжесинде 
ханифизм жа4а диний а2ым - ислам сыпатында 31липлести. Мединада 317имлерден жо3ары турату2ын 

---

39 
динге исени7шилерди4 жа4а общинасы - умма пайда болды. Бул общинада Мухаммед 
пай2амбар деп табылды.
Мухаммедти4 тусында-а3 3о4сы 317имлерди басып алы7 81м олар2а жа4а динди ендири7 
баслан2ан еди. Бул процесс халифлерди4 бас3ар2ан тусында ж6д1 к6шейди.
Халиф - арабша пай2амбарды4 орынбасары дегенди а4латады. Усыннан мусылманларды4 жа4а 
бирлиги - халифат пайда болды.
Араб басып алы7ларыны4 н1тийжесинде жа4а империя Араб халифаты пайда болды. Ол Кавказ 
та7ларынан *инд океанына дейин, Атлантика океаныны4 жа2ала7ларынан Тянь-Шанны4 
дизбеклерине дейин созылды.
Жергиликли халы3ларды4 араб бийликлерине 3арсы к5терилиси жергиликли динге исени7шилерди4 
ислам2а 3арсы г6реси сыпатында болды. Екинши жа2ынан халифатта феодаллы3 группировкалар арасында 
власть ушын г6рес ж6рди. Ол сондай-а3 диний т6с алып, 81р 3ыйлы секта 81м а2ымларды4 
арасында2ы 3арама-3арсылы3 формасында к5ринди.
Сектанлы3ты4 д1регине к5з жиберсек, исламда2ы б5лини7 3ашшан-а3 бар еди. Оны4 
социаллы3 негизи Мухаммедти4 аталас иниси 81м к6йе7 баласы Али менен (олар Мухаммедти4 
6йи 71киллерини4 арты3маш 8у3ы3ы ушын 81рекет етти) Абу Суфьян 6йи бас3ар2ан г5не Мекке 
аристократиясыны4 т1репдарлары арасында2ы г6рес еди.
Са8аббалар («пай2амбарды4 сериклери») халифатлы33а 8у3ы3ты третей судына бери7ди талап етти. 
Али келисим берди. Бул шешимди оны4 к5п 2ана т1репдарлары 3олламады, оны4 халифатты бас3ары7 
8у3ы3ына шек жо3 деп есаплады. Оппозиция хариджитлер (3оз2ала4шы) деген ат3а ийе болды. 
Хариджитлер тийкарынан ашлар, жарлылар 3атламын 3урады. Олар халиф етип 3атарда2ы 1скерди сайлап, Али 
81м Муавиге урыс да2азалады. Оларды власть3а 8у3ы3тан ма8рум деди. 6yq-жылы хариджитлер 
3астыянлы3 уйымластырып, Алиди Куфеде 5лтиреди.
Хариджитлер 
Хариджитлер 81рекети - ж1мийетти4 т5менги 3атламыны4 феодаллы3 топарларды4 зулымлы2ына, 
озбырлы2ына 3арсы 81рекети. Ол демократиялы3 характерге ийе болды. №атарда2ы мусылман 
арабларды4 м1плерин 81м тийкар2ы халы3ты4 м1плерин билдирип, те4лик ушын г6рести.
Хариджитлерди4 бир б5леги (ибадитлер) 3ураллы к6штен бас тартты 81м диний пропагандалы3 
искерлик пенен шекленди. Фанатиклери (азракитлер) ким олар менен келиспесе, солар менен ая7сыз 
г6рес алып барды 81м сазайын берди. Бул исте баланы 81м хаялды 81м 2аррыны 81м аямады. 
Н1тийжеде олар халы3ты4 21зебине тап болды, халы3ты4 3у7атла7ынан 3алып халифлик власть т1репинен 
к5п узамай жо3 етилди.
%лпе4 ибадатлар Ар3а Африкада табыс3а ийе болды. Рустемидлерди4 Ибадитлик м1млекетин 
3урды. Ибадитлик общиналар усы б6гинге дейин Марокко, Алжир, Тунис 81м Т6слик Аравияны4 
гейбир еллеринде бар.
Хариджитлер т1лийматы барлы3 мусылманларды4 те4лиги. Оларды4 пикиринше, 31леген адам 
халиф болы7 м6мкиншилигине ийе. Халиф болы7 ушын оны4 шы2ысы ш1рт емес, егер ол 8а3ый3ат 
шын берилген мусылман болса, негр-3ул 81м халиф болы7ы м6мкин. Олар ушын имам-халиф 
м1млекет ийеси я ру7ханый емес, ал мусылманларды4 71кили, общинаны4 м1пин 3ор2а7шы 
к5сем. Халифты сайла7, орнынан босаты7, сотла7 я 5лтири7 8у3ы3ы община2а тийисли болы7ы керек. 

---

40 
*1рбир мусылман общинасы 5зини4 имам-халифын сайлап алы7ы м6мкин. Усы2ан тийкарлана 
отырып хариджитлерди басла7шыларды4 к5пшилиги 5злерин имамлар 81м халифлер деп атады. Абу 
Бакирди4 81м Омарды4 властын мойынлап, Османны4, Алийди4, Омейядларды4, Аббасаидлер 
8.т.б. властын нызамсыз деп есаплады.
Хариджитлер общинада социаллы3 те4лик ушын 8асыл адалар2а 3арсы шы3ты. Исламды 3абылла2ан 
3улларды азат етти. Ал оларды4 6йреткенин 3абыллама2ан физикалы3 жа3тан жо3 етили7и тийис.
Алийди4, оны4 ту3ым теберигини4 8у3ы3ын 3оллап 3у7атла2анлар ислам тарийхына шийит (шиа-
партия) деген ат пенен кирди. Шийитлер ислам суннасын мойынламады, оны жал2ан, Алийди4 власть3а 
8у3ы3ын есап3а алмайды деди. С5йтип олар «Ахбар» атлы алийшилерди 3оллап 3у7атлайту2ын 5з 
суннасын 3урды. Шийитлер тийкар2ы бес догманы мойынлады` таухид (бир 3удайлы3), адль (адиллик), 
кубувват (пай2амбарлы3), имамат (имамларды4 власты) киямат (3ыямет). Бул суннетлерди4 жети 
догмасына 3арсы келеди. Культлы3 м1селе бойынша да айырмашылы3лар бар. Шиизмдеги тийкар2ысы - 
имаматты4 догмасы - Шейитлерди4 власть 81м м1млекет м1селелериндеги позициясы.
Солай етип, исламны4 пайда болы7 тарийхында онда2ы б5лини7 социаллы3-сиясий характерге 
ийе болды. Бунда2ы е4 характерлиси - исмаилизм 81м кармат идеологиясы.
Исмаилитлер 
Исмаилитлер сектасы VIII 1сирди4 ортасында шиизмни4 б5лини7ини4 н1тийжесинде пайда 
болды. 7t0-жылы Аббасидлерди4 же4иси шиитлер т1репинен Мухаммедти4 6йини4 же4иси сыпатында 
3абылланды. Бира3 ж6д1 ма7асасыз топарлары айры3ша секта2а бирикти. Ма3сет` халифлерге 3арсы 
г6рести да7ам ети7. (Сектаны4 аты Исмаилды4 аты менен байланыслы). 7yw-жылы 5леди. Исмаил 
7а3тында имаматты мийрасла7 оны4 1кеси шейит имамы - Джафар ас-Садик т1репинен ма8рум 
етилген еди. Исмаилитлер Исмайылды4 баласы Мухаммедти имам деп мойынлады (ол 3у7дала7дан 
жасырынып ж6р еди). С5йтип исмаилитлерде жасырын имам2а исеним пайда болды. Жети имамны4 аты 
белгили. Жасырын имамларды4 атынан диний 71сиятлар 81рекет етти, исмаилитлерди4 тарам-тарам 
жасырын уйымлары пайда болды. №у7дала7лар2а 3арамастан исмаилитлер 5злерини4 д5герегине ж1бир 
к5рген бийшара адамларды жыйнап, халифатты4 81р 3ыйлы районларында к5терилислер болдырып турды.
Исмаилизмни4 бир тарма2ы - карматлы3. IХ-Х 1сирлерде дий3анлар 81рекетинде 6лкен роль 
ойнады. Карматларды4 исин да7ам еттири7шилерди4 тийкар2ы массасы - дий3анлар 81м жарлы 
адамлар еди. IХ-Х 1сирди4 екинши ярымында Жа3ын 81м Орта Шы2ыста, Индияда, Орайлы3 
Азияда 81м Араб халифатыны4 бас3а да районларында карматларды4 ири к5терилислери болып 5тти. 
Бахрейнеде карматлар 5злерини4 м1млекетине ийе болды. Ол ж6з жылдан к5бирек 5мир с6рди. 
Бул жерден олар халифатты4 81р 3ыйлы районларына, 81тте Мекке 81м Медина2а 81м топылыс жасап 
турды. Карматлар м1млекетинде те4лик, демократия 81м экономикалы3 5з-ара ж1рдемни4 
5зинше формасы болды. Бира3 те4ликке тек карматлар 2ана ийе болды. Тут3ын2а т6скенлерди4 
барлы2ы (карматлар2а тийисли емес) 3уллар2а айналды 81м барлы3 8у3ы3тан айрылды. Карматлар 
исламны4 8еш бир д1ст6рин орынламады, 5сим3орлы3ты (ростовщичество) болдырмады, 
м6тажлы3та2ылар2а т5ле7сиз ж1рдем берди, салы3ты бийкарлады. Карматлар 81м оларды4 ж1мийетлик 
3урылысы феодаллы3 21резлиликке тап бол2ан 81м 5зини4 азат болы7ына исенген дий3ан массасы 
арасында тектен-тек 3у7атлан2ан жо3.

---

41 
Карматларды4 т1лийматы алды42ы 3атар ойшыллар 81м 1дебиятшылар арасында ке4 
тар3алды. Карматлы3ты Рудаки, ал Маори, Носир Хосра7, Ибн Сина 8.т.б. ма3уллады.
Исмаилизм, ал со4 ала карматлы3 ислам секта 81м а2ымларыны4 арасында 5зини4 3урамлы 
диний-философиялы3 системасына ийе болды.
Исмаилитлерди4 философиялы3 доктринасы. Исмаилитлерди4 доктринсы екиге б5линди` сырт3ы ямаса 
экзотериялы3 (араб. захир) 81м ишки ямаса эзотериялы3 (араб. батин). Булар исмаилитлерди4 бир-
биринен п6ткиллей айрылып турату2ын группаларына арнал2ан.
Биринши, сырт3ы доктрина, 3атарда2ы динге исени7шилерге арнал2ан. Шейитлерди4 6рп-
1детлик талапларынан, к6недликли 6йретислеринен азы-кем 2ана айрылып турады.
Ишкиси оны4 жо3ар2ы бас3ышларында тур2ан секта а2заларына арнал2ан. Платон, Аристотель, 
неоплатонизм, неопифагоризм, христианлы3 гностицизм талийматларыны4 т1сиринде 31липлескен 
3урамалы система. Бул система бойынша 5мир с6рип тур2анны4 жал2ыз басламасы (единое начало 
всего сущего) жо3ар2ы сырлы к6ш (всевышная тайна) (араб. ал-гаиб таъала) белгиленбейди, танып 
билинбейди, ана7-мына7 атрибутларсыз мудамы тынышлы3та турады, демек «№удай абсолют». Ол 
д5рети7шилик субстанцияны 2алаба а3ыл-ойды (всеобщий разум), (араб. акл. ал-кулл) б5лип 
3арады. Бул 2алаба а3ыл-ой 3удайды4 барлы3 атрибутларына ийе. Усы себепли 81мме ду7а ети7лер 
о2ан 3аратылды, 2алаба а3ыл-ой эмоцияны - 2алаба жанды, ру7хты (араб нафс ал-кулл) билдиреди. 
@алаба жан, ру78 биринши материяны(араб. Хайнла), ал ол жерди, аспанды 81м барлы3 тири 
организмди пайда етти. Эманацияны4 оннан со42ы этаплары ке4ислик, 7а3ыт жетилген адам. 
Эманацияны4 жети бас3ышы усылай пайда болады.
Жети бас3ыш универсаль характерге ийе, олар макрокосм2а 81м адамны4 ишки д6ньясына 
81м тийисли. М1селен, пай2амбарлар х1м оларды4 к5мекшилери 81м жете7. Ахыры адамзат 
тарийхы пай2амбарлы3ты4 жети циклынан турады. Адам (Адам), Нух (Ной), Ибрахим (Авраам), 
Муса (Моисей), Иса (Иисус), Мухаммед 81м келешектеги Каим.
Исмаилитлерди4 ишки уйымласы7ыны4 бас3ышлары 81м жете7` натик, самит, имам - барлы3 
исмаилитлерди4 басшысы худжжа - зоналлы3, провинциялы3 уйымларды4 баслы3лары, дан - жергиликли 
властты4 баслы2ы, Мазун - жасырын доктринаны 6йрени7ге жиберилген исмаилитлер уйымыны4 а2засы, 
мустаджат-3атарда2ы исмаилит.
Карматларда 81м диний-философиялы3 система исмаилитлерден с1л айырмашылы33а ийе т6ри 
5мир с6рди.
Талийматты4 айыры3ша структурасы, оны4 сырларын 81м 81рекетлерин са3ла7, жо3арыдан 
т5менге дейин 3ата4 т1ртип 81м ба2ыны7 бол2анлы3тан исмаилитлер менен карматларды4 
ш5лкемлери 317ипли кушти а4латады. Бул 1сиресе низаритлерди4 жасырын ш5лкемлерини4 
искерлигинде айыры3ша к5ринди.
Негизги 81м улы7ма 3абыл етилген ортодоксияны4 болма2анлы2ынан нызамластыры7ды4 
мусылман м1дениятына типлик методын пайда етти. Бул н1рсе 81тте еркин ойла7ды «таъвил» 
т1лийматлары ар3алы №уран менен Суннаны символикалы3-аллегориялы3 интерпретацияла7 менен 
байланыслы. Бул доктриналарды бас3а 3ураллар менен х1м 3ор2а7 болды- «такийя} ж1рдеминде 
бире7ди4 8а3ый3ый исенимлерин жасыры7, б6рке7 менен мийнетлердеги 86ким с6ри7ши 
идеологияны мойынла7 ар3алы (м1селен, шиизм), аргументти4 структуралы3 з1р6рли элементин 

---

42 
3алдыры7 81м ол о3ы7шы ар3алы оны4 м1нисин т6сини7 жолы, бире7ди4 жеке батыл пикирлерини4 
антикалы3 ойшылларды4 мийнетлерине комментарийлеринде к5ринди. Бул 1сиресе философияда 
антикалы3 моделине ба2дарлан2анларына тийисли (бул философлар 5злерини4 жеке пикирлерин олар 
менен таныс емес адам2а м6мкиншилиги бол2анша 3ыйынлас3ан етип к5рсети7), идеяларды тек 
к5зеки, жасалма критикала7 я 5мирди 5з доктринасы сыпатында бери7 я сол 7а3ытта2ы т1сирши 
идеология2а бойсыны7 (бул «мутакаллимлер», «каламны4» доктриналары, теориялы3 теология 81м 
ислам философиясында2ы практика).
«Калам» менен «фалсафаны» бириктирген н1рсе - д6нья2а к5з-3арасты4 м1селелерин 
шеши7 ушын а3ыл-ой2а жо3ар2ы инстанция сыпатында муражат 3ылы7. Бул оларды традиционалист - 
догматиклерден 81м мистик-суфилерден 81м ажыратып турды. Егер «калам» тек таза догматикалы3 
илим бол2анда, ол исламлы3 Аристотель философиясыны4 ра7ажланы7ыны4 со42ы стадиясы менен бир 
точкада шы2ыспа2ан болар еди. Кем-кем суфилар мистикалы3-аскетикалы3 т1жрийбелерден 
ойланы72а, тол2аны72а 5тип, д6ньяны философиялы3 3абылла7 менен жарамсыз теология 81м 
пантеизм («алладан бас3а 3удай жо3тан», «алладан бас3а 8еш н1рсе жо33а» 5ти7) ар3алы жетилисти.
Е4 со4ында теологиялы3 ямаса философиялы3 суфизмни4 еки т1сирли к6шли мектеби- 
ишракизм 81м вужудизм (вахдат ал-вужд).
Ертедеги исламда2ы дискуссия 
Ислам философиясы эллинизмни4 философиялы3 традициялары менен ты2ыз байланыслы. Эдессте 
философиялы3 мектеп жабыл2аннан кейин сондай-а3 Афинада2ы несторианлар менен монофизитлерди 
Византия ширке7ини4 3у7дала7ы менен Азияда эллинистлик традицияны4 тар3алы7ы Византия 
алымларыны4 сасанидлик Иран2а миграциясы менен байланыслы. Насибин (Сирия) 3аласында а7дарма 
1дебият 81м о2ан т6синдирмелер исленди. Г6ндешапурда (Иран) Индиядан алын2ан илимий 
жумыслар философия бойынша грек 81м сирия мешитлери менен бирге пехлевиге а7дарылды, 
несторианлар менен монофизитлерди4 философиялы3 жумысларыны4 тийкар2ы орайлары болды.
Врачларды4, алымларды4 81м философларды4 белгили Александрияны4 мектеби арабларды4 
3ол астында 5мир с6ри7ин да7ам етти. Бул мектеп халиф Омар II ни4 бас3ар2ан 7а2ында 
Антиохия2а, со4ынан (it0-жыл2а жа3ын) Харран2а, Мессопотам 3аласына к5шти. Бул 3ала 
Александр Македонский д17иринен баслап эллинизмни4 81м оны4 т1лийматыны4 орайы болып 
3алды. Бул жерде ески грек культлары грек д6ньясын христианластыр2аннан кейин баспана тапты.
Араб тили. Сирияда, Иранда сириялы3 тилди4, Сирия Египетте грек тилини4, Иберий ярым 
ата7ында латын тилини4 орнын басып, араблар, перслер, турклер 81м халифатты4 бас3ада халы3ларды4 
м1дений жа3тан интеграцияланы7ын 3урал2а, илимни4 81м м1дениятты4 тилине айналды, 81р 
3ыйлы этникалы3 группалар2а тийисли са7атлы, билимли адамларды4 3атнас 3уралына айналды.
Д1слепки 7а3ытлары ислам Мекка ханифизмини4 идеологиясы болды. Ислам т1лийматын, 
д1ст6рлерин, 1деп-икрамлы3-8а3ый3ый тастыйы3намаларды ислеп шы2ы7 XI-XII 1сирлер аралы2ында 
да7ам етти, исламны4 биротала феодаллы3 ж1мийетти4 идеологиясы сыпатында биротала 31липлеси7и 
д17иринде тамам болды. Бул процесс илимий билимни4 ислам менен 5ткирлескен г6ресинде, 
шы2ыслы3 аристотелизмни4 диний д6нья2а к5з-3арас пенен г6ресинде 1мелге асырылды. Бул 
1сиресе VIII-XII 1сирлерде илим 81м философия ра7ажлан2анда, 5зини4 г6лле7 д17ирине 
жеткенде ж6д1 к6шейди.

---

43 
VII-VIII 1сирлер аралы2ында биринши диний кружок 81м мектеплер пайда болады. Олар 
догматика м1селелери бойынша тал3ы 81м пикирле7лерди баслады. Тийкар2ы дискуссиялы3 
проблемалар` 3удай 81м оны4 атрибутлары, ерикти4 алдын-ала белгилени7и 81м еркинлиги, 
мусылманлы3 81м г6н1 т6синиклери 8.т.б.
Бул 5ткир дискуссиялар ерик еркинлиги 81м оны4 алдын-ала белгилени7и ту7ралы м1селени 
к5терди. №уранда, оны4 с1йкес аятларында еке7ин 81м тастыйы3лайту2ын пикир бар. Д1слепки 
исламны4 жа2дайында т12дийрди4 81м адамны4 81рекетини4 алдын-ала белгиленгенлиги 
8а33ында м1селе бар. Бул №уранны4 5з 81рекети ушын жу7апкершиликли 81м г6налы ис ушын 
3удайды4 жазала7ы бар. Бул 3арама-3арсылы3 бурын оншалы3 саналы т6рде аны3ланба2аны менен, 
кем-кем дин алымларыны4 ды33атын 5зине тарта баслады.
М1селен` Адам 3алай 5зини4 г6налы 81рекетлери ушын, егер оны4 81ммеси 3удай 
т1репинен белгиленген болса, жу7ап бере алады, 3алайынша аллатаала адамны4 г6налы ислерин алдын-
ала белгилейди, егер ол жаманлы3ты4 д1реги болмаса, адамны4 5з иси ушын жу7апкерлиги болы7ы 
оны4 5зини4 ис-81рекетлеринде ерикли болады 81м 3удай т1репинен алдын-ала белгиленбегени 
емеспе? 
Бул 3арама-3арсылы3ларды дин ушын шеши7, ана7 я мына7 догматтан 7аз кешпей 
шеши7 3ыйын болды. Бул м1селе бойынша дискуссия VII-IX 1сирлерде джабаритлер (араб. джабария 
- зорла7, к6шле7) адамны4 81рекетин, т12дирин алдын-ала белгиленген де7ди4 т1рептарлары 
81м кадаритлер (араб. кадария - власть, демек адамны4 5зини4 ис-81рекетлери 6стинен 86кими) 
- 3удай 1дил, соны4 ушын ол жаманлы3ты4 д1реги бола алмайды, соны4 ушын г6налы ис алдын-ала 
белгиленбейди. Демек, адам 5з 81рекетлеринде ерикли 81м ол ушын 3удай алдында жу7ап бери7и 
тийис.
Солай етип джабаритлер - т12дирди4 алдын-ала белгиленгенлигине, кадаритлер - адам еркини4 
еркинлиги ушын ой ж6ргизди. Кадаритлер т1лийматын келешекте мутазалитлер (араб, мутазила - 
б5линген), Хасан аль-Басраны4 (ywr-uwi) 5зини4 му2аллиминен б5лекленген о3ы7шылары, 
ш1киртлери да7ам еттирди. Мутазилимни4 тийкарын салы7шы Васил ибн Ата болды.
!лбетте уллы г6на, адамны4 еркини4 81м алдын-ала белгиленгени ту7ралы м1селе сол 
7а3ытта2ы конкрет сиясий проблемалар менен байланыслы болды. М1селен, хариджитлер а7ыр 
г6наны4 кеширилмейту2ынын айтып, ма3уллап, Омейядларды4 нызамлы властын мойынламады, 
оларды к1пирлер сыпатында 3арады. Олар исламды власть ушын урыс баслады деди. Буннан халифты4 тахтын 
ийелеген 2айры диндегилерге г6рести4 з1р6рлиги келип шы3ты.
Мурджитлер, керисинше омейяд халифлерини4 властын 3оллап 3у7атлады. Оларды4 пикиринше, 
Омейядларды г6насы ушын 2айры диндегилерге киргизи7ге болмайды, а3ыры, олар 81м 
мусылманлар, халифлар. Олар2а 81мме ба2ыны7ы тийис. Бундай пикир алдын-ала белгилени7 ту7ралы 
спорлы м1селеге байланыслы сиясий 18мийетке ийе болды. Фаталь д1режеде алдын-ала белгилени7ди 
мойынла7 Мухаммедти4 миссиясыны4 3удай т1репинен алдын-ала белгиленгенлигин а4латты, 
демек халифлерди4 властыны4 (пай2амбарларды4 мийрасхорлары сыпатында) нызамлылы2ы алдын-ала 
белгиленди. Ал ерикти4 еркинлиги керисинше халифлерди4 властына шек келтирди. С5йтип джабиритлер халиф 
т1рептарлары, кадаритлер, шиитлер 81м бас3а да гейбир секталар, а2ымлар жийи-жийи халифлерди4 
властына 3арсы 81рекетти4 басында болып 3алды.

---

44 
Т12дийрди4 алдын-ала белгиленгенлик идеясы халифлер ушын ж6д1 ма3ул т6сти, 3о4сы 
халы3ларды4, еллерди4 территорияларын басып алы7 ушын мудамы «кийели урысларды» (священные 
войны) ж6ргизди. Буны4 бас3ада себеби 1скерлерди4 5з т12дирине исенимин, оларды4 
3оры3пайту2ынлы2ын, батыллы2ын 81м фанатизмин к6шейтти.
Мутазалитлер 
Мутазалитлер кадаритлерди4 идеяларын ра7ажландыра отырып, т1лиймат 81м догмаларды4 тутас 
системасын ислеп шы3ты. Бул Александрия ар3алы Араб халифатына кирген рационализмге 
тийкарлан2ан, грек логикасыны4 81м философиясыны4 т6синиклерине 81м методларына 
тийкарлан2ан биринши диний мектеп болды.
Мутазалит тарийхында белгили ойшылларды4 атлары менен ассоциациялан2ан к5п 2ана 
топарлар болды. IX 81м X 1сирдеги бас мектеплер - Басра 81м Ба2датта2ы мектеплер. 
Мутазализмни4 тийкарын салы7шылардан 81м Ал-Хасан ал-Басрадан (мутазилитлер оны устазларыны4 
бири деп есаплады) бас3а басралы3 типтеги мутазилитлерди4 к5рнекли 71киллери. Муаммар ибн 
Аббаз, Аллам (ir0-ж. 3айт. болды), Наззам (iet 3. б.), Джахиз (iyi 3. б.), Абу Али ал-Джуббан 
81м оны4 баласы Абу Хашим, Абу ал-Джаббар (q0wr 3. б.) 81м оны4 мийрасхорлары Гихумама 
ибн ал-Ашрас (iwy 3. б.), Мурдар (ir0 3. б.), Ахмад ибн Дауд (itr 3. б.), Хайям 81м Кабит 
Ба2дад мектебине (бул мектеплерди4 тийкарын Бишер ибн ал Мутамир (iwt 3. б.) салды) тийисли 
болды.
Бул еки мектеп арасында дискуссиялар басында каламны4 н1зиклиги (тонкости калама) 
д5герегинде 5тти. Бул дискуссияларды4 характери Абу Рашид ан-Насабури (q0wr 3. б.) 81м 
оны4 ш1кирти Абу ал Джаббари т1репинен жазыл2ан «Ал-Масаъил фи-л-хилоф байна-л басрийин ва-л-
багдаийин» (Проблемы споров между школами Басры и Багдада) атлы китапта бериледи.
Барлы3 мутазилитлер ушын орта3 81м оларды бирдейлестирету2ын (идентификациялайту2ын) бес 
усыл (5лшем): 
q. Монотеизм (араб тавхид) - 3удай ту7ралы т1лиймат. Политеизмди, антроморфизмди 
бийкарлайды. Сондай-а3 8а3ый3атлы3ты 81м 3удайлы3 атрибутларды4 шексизлигин 3удайлы3 тийкардан 
б5лек белгили тийкар 81м ипостос дегенге 3арсы.
Мутазилитлер тийкарды4 атрибутларын (билим, власть, 5мир) ажыратты. Булар 3удай менен, оны4 
м1ниси менен бара-бар еди, сонлы3тан шексиз еди. Ис-81рекетти4 атрибутларын (ерик, есити7, 
с5йле7) ажыратты. Булар 7а3ыт пенен байланыслы пайда бол2ан, 5скен, 5згеристе, соны4 ушын 
81м 3удайды4 тийкарынан (отличные от божественной сущности) деп 3арайды. Бул пикирлерден 
шы2ады` антропоморфизм бийкарланады 81м №уранны4 д5ретилгенлиги мойынланады.
Антроморфизмди бийкарлай отырып, 5мир соны4 менен бирге 3удайды4 атрибутларын 
бийкарлап, оны жал2ыз, ру7хый (абстракт, б5линбейту2ын) 81м белгиленбейту2ын, аны3ланбайту2ын 
(непознаваемый) деп т6синдирди. М14гилик тек жал2ыз 3удай2а тийисли бол2анлы3тан №уран 
м14ги бола алмайды, себеби №уранды м14ги десек, м14гиликти екилендирип аламыз. Демек, 
№уранды 3удай д5реткен, оны4 д5ретпелерини4 бири.
w. !диллик (араб адл) - 3удайлы3 1диллик адамны4 ис-81рекетлеринде оны4 еркинлигин талап 
етеди. №удайды4 тек жа3сы н1рсени д5рети7 у3ыплылы2ын талап етеди. Оннан (3удайдан) 8еш 81м 

---

45 
жаманлы3 шы2ы7ы м6мкин емес. Бундай т1лиймат мутазилитлер ушын ерикти4 еркинлиги 8а33ында 
81м т12дийрди4 фаталь т6рде алдын-ала били7лигин бийкарла72а тийкар болды.
e. ?1де 81м 3ор3ыты7 (араб ал-ваъд ва-л ваъид) - 3удай 5зини4 71десин 81м 3ор3ыты7ын 
1мелге асыры7ы тийис (Егер ол тил ал2ышлар2а бейишти, г6н1карлар2а доза3ты 71де 3ыл2ан 
болса). Сонлы3тан пай2амбарды4 болысы7ы (заступничество), алланы4 кеширимли адам ислеген 
81рекети ушын тийисли ба8ала7ды4 характерин 5згерте алмайды.
r. Аралы3 жа2дай (араб ал-манзила байна-л-манзи латайн). А7ыр г6на ислеген мусылман 
динге исени7шилерди4 3атарынан 5теди (либерал мурджитлер оны динге исени7ши деп квалификациялап 
еди), бира3 атеист бола алмайды (3ата4 хариджитлер усылай 6йретти). Оларды4 арасында, аралы3 
жа2дайда болды. Васил ибн Ата бундай мусылманларды г6накар (грешник), (фасик) десе, Хасан ал-
Басри оларды еки ж6зли (мунафик) деп атады. Бул 3арама-3арсылы3, келиспе7шилик мутазилитлерди4 
устазыны4 д5герегинен шы2ы7ына себеп болды. Г6накар, оларды4 пикиринше, мусылман 
ж1мийетини4 а2засы сыпатында барлы3 5зини4 8у3ы3ларын са3лады (5мирди4 81м меншикти4 
317ипсизлиги, бас3а мусылманлардан мийрасла7 8.т.б.). Бира3, г6накар халиф я имам бола 
алмайды. Бас3а д6ньяда г6накар, егер ол 5лим алдында т17беге келмесе, 2айры диндегилер 
менен бирге, 3удайсыз сыпатында м14ги доза33а гириптар болады. Бира3 оны4 жазасы 
3удайсызлар2а 3ара2анда же4ил болады. Аралы3 жа2дай гейде «атлар 81м жа2дайлар» (араб ал-асма 
ва-л ахкам) фразасы менен белгиленди. Себеби г6накар адамны4 аты (динге исени7ши 81м 
исени7ши емес ямаса г6накар) оны4 квалификациясы менен байланыстырылды. Бунда 81м 
буннан кейин д6ньяда2ы оны4 статусынан келип шы33ан к5з-3араста.
t. *1мир ети7 81м 3ада2ан ети7 (араб ал-амр ва-л-маъруф ва-м-ахиъан ал-мункер) - 
Мутазилитлер, хариджитлер 81м шийитлер ушын улы7ма жолдай. Бул барлы3 мусылманларды жа3сылы3 
триумфын барлы3 3уллар менен 1мелге асыры7ды мусылманлар2а миннетлендирди. Бунда зорла7 
демек жаманлы33а 3ылыш пенен 3арсы туры7 81м бийкарланбады. Буны 1детте мутазилитлер сиясий 
м1селелер менен ассоциациялады.
Мутазилитлерди4 «адлийюн», «адлиийя» (справедливый) 81м «ахд адл» (защитники 
справедливости) бул бес пунктти4 бириншилери менен байланыслы. Оларды4 бас3а, улы7ма аты «ахл ал-
адл ва-т-тавхид» (защитники справедливости и монотеизма) д1слепки еки принципти с17лелендиреди. 
Мутазилитлерди4 адамны4 еркини4 еркинлиги 8а33ында т1лийматы оларды4 3арсыласы7ына оны кадарит 
деп есапла72а тийкар берди. Бира3 мутазилитлерди4 5злери бул атаманы бийкарлады. Ол хадисте 
бийкарла7шылы3 18мийетке ийе болды, «кадаритлер - это маги этого (мусульманского общества)». 
Дуализм, еки д5рети7шини мойынла7, мутазилитлерди4 адам ту7ралы тезислеринде к5ринис табады. 
Мутазилитлерди4 адам ту7ралы тезиси - адам 5зини4 ис 81рекетини4 д5рети7шиси, 3удай 
жаманлы3ты4 д1реги емес. Мутазилитлерди4 пикиринше «кадарит» эпитети к5бирек оларды4 
оппонентлерине, фаталистлерге т1н. Себеби олар «кадир» ту7ралы, демек алдын-ала белгиленгенлик 
8а33ында 6йретти. Мутазилитлер бул оппонентлерди джабритлер (араб джабр -принуждение) деп атады. 
Себеби олар 3удайды жал2ыз 8а3ый3ый д5рети7ши деп есаплады. Буннан жу7ма3- адамды ис-
81рекетлерге м1жб6рледи 81м оларды адам 5з ерки менен орынла2ан жо3. Со4ынан «джабрия» 
термини фаталистлерди (алдын-ала белгиленгенди мойынла7шыларды) еркин ерик (кадритлер) доктринасына 
3арсы 3ойы7 ушын пайдаланылды.

---

46 
«Каламны4» алтын 1сири мутазализмни4 IX 1cирди4 биринши ярымында2ы к5терили7и 
менен байланыслы. Мутазилизмди 3у7атла7 шарайытларында (бул процесс Мутаваккил тусында а3, 
улы7ма «калам2а» топылыс тусында а3 баслан2ан еди) Абу-л Хасан ал-Ашари - мутазалит ал-
Джубаиди4 ш1кирти 81м жа4а мектепти4 - каламны4 ашаризмни4 тийкарын салы7шы. Оны 
компромисс жолы менен гейде формаль, традиционалист - догматиклер менен бирге, 3ор2а72а 5тти.
Мутакалимлер 
Бул 7а3ытлардан баслап исламны4 «калам» (арабша с5з, грекше «логосты4» - с5з, 
т1лиймат аналогиясы) деп аталату2ынын ортодоксаллы3 философиясы ислене баслады. Бул т1лийматты4 
т1репдарларын мутакаллимлер деп атады. Мутакаллимлер а3ыл-ойды4 традиция 6стинен 
арты3машлы2ын тастыйы3лады, «таклидти» (имитация) бийкарлап ана7-мына7 к5з-3арас 81м 
доктринаны 3абылла7да2ы алдын-ала адым сыпатында г6манланы7ды тастыйы3лады. Бурын2ы 
диншиллерден айырмашылы2ы сонда, Ашари 81м оны4 избасарлары ортодоксаллы3 исламды логиканы4 
81м философияны4 тужырымлары менен демек рационаллы3 методларды 3олланы7 ар3алы 3ор2ады.
Ашари фатализм 81м ерикти4 еркинлиги ту7ралы ишки 3арама-3арсылы3ты компромисс жолы 
менен шеши7ге урынды. О2ан касб (исполнение или приобретение) теориясы тийисли. Бул бойынша 
када (шешим, 86ким) 3удайды4 м14ги 81м универсал ерки, кадар (власть, ерик) - 3удайды4 
д6нья 3убылысларына байланыслы шешимини4 жеке 3олланылы7ы, ал адам бул жеке шешимди 5зини4 
жеке иси сыпатында алып, ийелик етеди («приобретает» или «присваивает» это частное решение как свое 
собственное). Бул теория2а с1йкес ис-81рекетлер 3удай т1репинен жаралады, бира3 ерикли 
та4ла72а ийе адам ар3алы ат3арылады 81м ийелик етиледи.
«Каламны4» теологиялы3 м1селелерини4 ра7ажланы7ында ашаритлер 5злерини4 доктринасын 
мутазалитлерди4 позициялары менен традиционалистлерди4 доктринасы арасында2ы аралы3 (как 
промежуточное) сыпатында 3арады. Олар жийи-жийи 5злерин мутазилитлерге ашы3тан-ашы3 3арсы 3ойды, 
мутазилизмни4 оппонентлери менен, 1сиресе ханбалитлер менен компромисске барды. Бира3 
тийкарынан мутазилизмни4 рационалистлик линиясын да7ам еттирди. Усы себепли каламны4 бул еки 
мектеби арасында 3ата4 линия жо3. «Калам» тарийхында2ы жа4а этап XIII 1сирден, 1сиресе 
мутакаллимлерди4 философлар менен е4 алды менен Ибн Сина мектеби менен дослы3 3атнасларыны4 
тиклени7и менен басланады. Бул тиклени7 мутакаллимлер ушын Шахристани (qqte ж. 5лди) Фахриддин 
ар-Рози, ал екиншилер ушын Насриддин ат-Туси (qwru 5лди) жумыслары менен таярланылды. 
Н1тийжеде, Ибн Халдунны4 пикиринше, «калам» 81м «фалсафа» со42ы мутакаллимлер арасында 
соншалы3 д1режеде си4исти, бул илимлер бир-биринен ажыралмас д1режеде болды.
Каламны4 ра7ажланы7ында2ы жа4а бас3ыш «со42ы калам» (калам ал-мутаъххирин) ат3а ийе 
болып, Байдавиди4, Исфаганиди4 (qeriж. 5лди), Ижиди4 (qettж. 5лди), Тафтазаниди4, Джуржаниди4 
(qrqeж. 5лди) 81м бас3аларды4 мийнетлеринде к5ринис тапты.
Ашаризм 5з т1рептарларын тийкарынан Ирак, Сирия 81м Египетте тапты. Мавереннахрда X 
1сирден кейин матуридитлерди4 - Абу Мансур ал-Матуридиди4 избасарларыны4 к5п 2ана 
мектеплери болды. Ал Матуриди Самар3андты4 3асында2ы Матурид а7ылында ту7ыл2ан. Мутакаллим 
ас-Самарканди аты менен ж6д1 таныс. Матуриди Ашариден бий21рез каламны4 5з системасын 
3урды. Тутаслай ал2анда оларды4 системалары бир-бирине у3сас. Ашари системасы шафиит мазхаби 

---

47 
тар3ал2ан районларда беккемлести, ал Матуриди системасы Хорасан 81м Орайлы3 Азия ханифитлери 
т1репинен мойынланды.
Калам со42ы 1сирлерде шафиит 81м ханифитлерди4 к5п 2ана теологлары т1репинен исленип 
шы2ылды. Бул процесс философия 81м дин арасында2ы 3ата4 г6ресте к5ринип, XI-XII 1сирлердеги 
белгили алым Абу Хамид ал-Газзалиди4 шы2армалары менен тамамланды. Мутакаллимлер орта 1сир 
философиясы ушын характерли 35п 2ана фундаментал м1селелерди шеши7де 6лес 3осты. М1селен, 
динге исеним 81м а3ыл-ой, 3удай 81м д6нья, физикалы3 денелерди4 д6зилиси б5линбейту2ын 
(неделимости- бесконечно малых) 81м континиуум 8.т.б. ара 3атнасы 8.т.б.
Мутазилитлер 81м мутакаллимлер орта 1сирлик цивилизацияны4 ишиндеги са7атлы б5леги болды. 
Оларды4 ишинде ан-Наззам, Джахиз сия3лы к5п 2ана алым-энциклопедистлер, философлар болды. 
Олардан ал-Кинди, Замахшари 8. б. шы3ты.
Суфизм - Шы2ыс халы3ларыны4 ру7хый турмысында2ы е4 3урамалы 81м 18мийетли 
3убылысларды4 бири. Ол ушын аскетизмге ша3ыры3, байлы3тан, д6ньяны4 ийгиликлеринен (мирских 
благ) бас тарты72а ша3ыры7.
Биринши мухаддислер (пай2амбар Мухаммедти4 турмыс образын 81м ислерин 
жеткизи7шилер) 6лкен абырой2а ийе болды. Олар факихлер 81м (8у3ы3 белгилери, маманлары) болды. 
Олар 1детте №уранны4 барлы3 т6синдири7лерин 81м о3ы7ын билди. С5йтип олар д17ирди4 диний 
81м 8у3ы3ый белгилерини4 п6тин жыйынты2ын 5з бойына топлап ал2анлар болды. Бира3 
Омейядларды4 81рекетлери массаны4 бирден наразылы2ын болдырып, бир3анша к5терилислерди 
болдыр2анда мухаддислер общинаны4 8у3ы3ын 3ор2а7ы 2ана былай турсын, ашы3 т6рде власть 
т1репине 5тип кетти. Наразыларды4 арасынан жа4а типтеги мухаддислер шы2ады. Жа4а мухаддислер 
мынадай жа2дайды к5терип шы2ады` мухаддиске исеним сондай жа2дайда болы7ы м6мкин, егер 
ол хадислерди жеткизип 2ана 3оймастан, оларды тутса 81м. . . Бул 5мир е4 алды менен аскетти4 
5мири, 3удайды4 алдында мудамы 3андай н1рсе 3ада2ан етилсе, соны туты7. Мухаддислерди4 бул 
екинши типини4 ишинде аскетлик а2ым ра7ажланып баслайды. Оны суфизмни4 биринши уры2ы деп 
3арайды. (№ара4. Бертельс Е. Э. Избранные труды. Суфизм и суфистская литература. М. с. qt). 
Суфизмни4 биринши басла7шылары мухаддислерди4 ишинен шы33ан 3ата4 ригористлер болды. Олар 
Омейядларды4 д6ньяуй властына оппозицияда болды. «Суфи» термини бул 7а3ытта еле жо3. Бул 
тайпада2ы адамларды4 1деттеги атамасы - захид (отшельник) я абид (служитель божий).
Захидлерди4 5миринде 8адал менен 8арам арасында2ы айырмашылы3 18мийетли орын 
ийелейди. №андай мийнет 8а3ы 8адал де7 керек 6стинде тартыслар ж6рди. *1мме власть ийелеринен 
я оларды4 жа3ынларынан шы33ан ис-81рекет 8арам деп есапланды. Себеби 86кимдарларды4 
байлы2ы 8а3ый3ый ма4лай тер, 8адал мийнет емес, ал к6шле7, зорла7 жолы менен табыл2ан. 
Ертедеги захидлерди4 5мирбаянын 3ара2анымызда оларды4 халифлер 81м оларды4 жа3ынларынан бир 
н1рсе алы72а бас тарт3анлары белгили. Захидлерди4 бире7и 81ттеки 5з та7ы2ынан 81м 7аз 
кешкен. Себеби та7ы3 3о4сы2а - халифти4 1скерини4 6йине ушып т6сип, оны4 д1нин жеген. 
*6кимдарларды ырза 3ылы7ды олар 5злерини4 7азыйпасы деп есапласа да, олардан бир тислем нан 
81м алмайды.
Нан ушын мийнет ети7ди4 бурын2ы захидлер ушын еки жолыны4 (усылыны4) бире7и буйырылады. 
Са8рада жанта3, тикенек (колочки) жыйна7, оларды саты7 81м су7 тасы7. Жанта3 81м су7 

---

48 
(ж1мийетлик са3ла2ыштики 81м д1рьяники) 8ешкимдикиде емес, ба8а2а ийе емес. Олар 
уза3лардан алып келгенлиги себепли ба8а2а ийе болады. Демек, т5ле7 товар ушын емес, ал оны алып 
келгени ушын болады. Бас3аша айт3анда, захид 5зини4 жеке физикалы3 мийнетин сатады 81м оны4 
сыйлы3ланы7ында бас3а бире7ди4 мийнетин ийеле7 жо3.
Белгили этапларда аскетизм 5з к5з-3арасларын теориялы3 тийкарла7 з1р6рлигине ийе болады. 
Аскетлер дин т1лийматыны4 81р 3ыйлы философиялы3 мектеплерди4 термиологиясы 81м усылларынан 
пайдаланып баслайды. Самонаблюдение (5зин-5зи ба3ла7) теориялы3 базасын ислеп шы2ы7да Абу 
Абдуллах Харас ибн Асад ал-Аназа ал-Мухасиби (ituж. 5лди.) 18мийетли роль ойнады. Ол т1репинен 
жазыл2ан «ар-риъайа ли 8укук Аллах» (Соблюдение прав Аллаха) 5зин-5зи ба3ла7ды4 методыны4 
тийкарын с17лелендиреди (мухасаба - самонаблюдение. Авторды4 ла3абы 81м соннан). 
Мухасиблер 5злерини4 7азыйпалары сыпатында адамны4 сырт3ы 81рекетлери менен бирге оны4 
ойларыны4, ма3сетлерини4 ара-3атнасын 3ада2ала7ды н1зерде тутты. Жанны4 сырлы ой-пикир, нийет 
81м 81рекетлерини4 анализи экстатикалы3 8ал т6синигин тастыйы3ла72а алып келеди. Бул адамны4 
5зини4 ерки менен 1мелге аспайды, ал о2ан 3удайды4 берген сыйы. *ал - 3ыс3а 7а3ытлы3 8ал, 
81ттеки 7а3ыттан тыс3ары, себеби бул тез, бирден болату2ын ана7 я мына7 к54ил-к6йди4 тоны 
менен боял2ан нурланы7.
Мухасиби китабы адамны4 мораллы3 тазаланы7ы ба2дарында2ы 5мирди4 ишки ш5лкемлеси7и 
бойынша тутас басшылы2ы болады.
Ар3а Африкада бундай ба3ла7лар менен нубиялы Абу Фаид ибн Ибрахим Зун-Нун ал-Мисри 
(iy0ж. 5лген).
№удай менен бирлеси7де диний формада2ы айырмашылы3лар, барлы3 диний 6рп-1детлерди 81м 
к5рсетпелерди орынла7ды4 18мийети бол2ан жо3. Суфистлер-пантеистлер №уранны4 с5збе-с5з 
тал3ыланы7ын, т6синдири7ин бийкарлады 81м билимлер 3удайды жа3сы танып били7ге ж1рдем береди деп 
есаплады. Бул ортодоксаллы3 ислам т1репинен белгили реакцияны болдырды. Суфизм еретикалы3 
т1лиймат (динни4 31делерине 3арсы келету2ын) сыпатында да2азаланып, оны4 т1репдарлары 
3у72ын2а ушырады.
Пантеистлик к5з-3арастан диний н1сият пенен шы33ан суфилерди4 бири иранлы ал-Бистами 
болды. Иранлы суфий Хусейн ибн Мансур Халладин мынадай тезис к5терди` «ан ал-хак» (Я истина, я 
бог). С5йтип 3удай 3ысыл2анын д1лилледи. Бундай тастыйы3ла7 ортодоксал ислам2а т1н сынасы7да 
ша3ыры3 болып, п6ткил №уранны4 кийелилик, пай2амбарды4 караматлылы2ын бийкарлады. 9ww-жылы 
Халладжды т5ртке б5лди 81м Ба2дадты еретик сыпатында от3а жа2ып жиберди.
XI 1сирде @аззали ортодоксаллы3 ислам системасына суфизмни4 к5п 2ана мистикалы3 
элементлерин киргизди 81м м5минлик, о д6нья, экстаз, 3удай2а умтылы7 8.т.б. ту7ралы суфийлик 
т1лийматты б5лип, айры3ша атады.
Ар Разиди4 философиялы3 к5з-3араслары 
К5рнекли ойшыл-энциклопедист Абу Бакр ар-Рази (iyt-9wt) медицина, химия 81м бас3а 
да илимлер бойынша к5п санлы трактатларды д5рети7 менен бирге философия менен де шу2ылланды. 
Оны4 философиялы3 к5з-3араслары Ирак 81м Индия диний философиялы3 системаларыны4 
материалистлерини4 т1лийматларыны4 т1сиринде 31липлести.

---

49 
Ар-Разиди4 тастыйы3ла7ы бойынша бес м14ги баслама бар` д5рети7ши (творец), абсолют 
ке4ислик, абсолют 7а3ыт (ямаса м14ги да7ам ети7шилик), жан 81м материя - усылар д6ньяны 
3урайды.
Ол Аристотель 81м бас3а да философларды4 81рекетти4 д1реги затлардан тыс3арыда де7 менен 
«биринши 81рекетке келтири7ши» (первый двигатель) т1лийматын к5терип шы33ан пикири менен 
келиспейди. *1рекет-затларды4 5злерини4 ажыралмас 31сийети 81м оны4 д1реги - затларды4 
5злерини4 ишинде.
Ар-Рази белгили д1режеде атомлар 81м бослы3 ту7ралы Демокритти4 теориясын 3айтадан 
тикледи. Идеализмге 3арсы шы2ып, жан 81м денени4 бирлиги 8а33ында тезисти к5терип шы3ты.
Гносеологиясында Ар-Рази т1биятты били7 м6мкинлигинен келип шы2ады. Ол т1жрийбеге 
6лкен 18мийет берди. *1ттеки бир адамны4 т1жрийбесин практикада тексерилмеген логикалы3 
жу7ма3, тужырымларды4 алдына 3ойды.
Дин м1селесинде Рази мутакаллимлерден, улы7ма 86ким с6ри7ши идеологиядан шегинип, 
пай2амбарлар 81м оларды4 миссиясы идеясын, сондай-а3 караматлы китаплар - Библия, №уран 
8.т.б. сын2а алды.
Рази бизге келип жетпеген еки еретиклик шы2армаларды4 - «махарик ал-анбийа» 
(Пай2амбарларды4 8ийлелери) авторы. Бул шы2армаларында ол пай2амбарлар 81м ру7ханыйлар деп 
аталы7шылрды4 ж1диг5йлигин 81м 5тиригин 1шкаралап, адамларды4 те4лиги идеясын 
н1сий8атлайды. (см. Каримов У. И. Неизвестное сочинение ар-Рази «Книга тайны таин». Ташкент. 
С. ee-et. , Шад П. Г. Рази - выдающийся материалист// Вопросы философии. qoti. #. y).
Ал-Кинди 
Абу Юсуф ибн Исхак ал Кинди к5рнекли философ, шы2ыс аристотелизмини4 басла7шысы.
Гейбир авторларды4 ма2лы7матларына 3ара2анда Ал-Кинди qt0ге жа3ын билимлерди4 81р 
т6рли тара7лары - геометрия, астрономия, оптика, метеорология, медицина, музыка 8.т.б. 
бойынша мийнетлер жаз2ан.
Ал-Кинди к5п 2ана философиялы3 трактатлар 81м 3алдыр2ан. Философияны4 предметин ол 
жеке илимлерди4 предметинен ажыратып 3арады. «Биринши философия 8а33ында» трактатында былай 
жазады - «Из человеческих искусств самым возвышенным и благородным является искусство 
философии, каковое определяется как познание истинной природы вещей в меру человеческих 
способностей. И далее` «частное не составляет предмета философии. Она имеет своим предметом 
лишь всеобщее и конечное, истинная природа чего может быть познана в совершенстве» 
(Избранные произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока. М. qoyq. с tu-ut).
Киндиди4 пикиринше, 31леген зат, денени4 бир-бири менен 5з-ара байланысы бес б5лектен 
турады: материя, форма, орын, 81рекет 81м 7а3ыт.
Мутакаллимлерге 3арама-3арсы т1биятта2ы себепли байланысларды мойынлап, 3удай менен 
д6ньяны4 5з-ара 3атнасын себеп 81м а3ыбет деп 3арайды. Калам2а ол 5зини4 6ш бас3ыштан 
турату2ын т1лийматын 3арама-3арсы 3ояды. Биринши бас3ыштан - логика 81м математикадан 
баслап, екинши этап - т1бияттаны7 ар3алы 6шинши бас3ыш3а - метафизикалы3 проблемалар2а 
5теди.

---

50 
Кинди математикалы3 81м т1бияттаны7 илимлерини4 илимий били7деги ролин айры3ша атап 
к5рсетеди 81м ортодоксаллы3 ру7ханыйлы3ты4 схоластикасын бийкарлайды.
Ал Кинди антик д17ирди4 мийрасына, 1сиресе Аристотельди4 мийрасына 86рмет пенен 
3арайды. Ол «Аристотельди4 китапларыны4 саны 81м философияны менгери7 ушын не з1р6рлиги 
8а33ында трактат» атлы мийнет жазды. Бул мийнетинде философ деп санайту2ын 81р бир адамны4 
Стагиритти4 философиясын 6йрени7 з1р6рлиги айтыл2ан. «Бес тийкар ту7ралы китап», «Пайда болы7 
81м жо3 болы7ды4 81рекеттеги себеплери» 8.т.б. мийнетлеринде 1ййемги грек ойшылыны4 
т1лийматын ра7ажландырады.
Ол №уран2а бираз скептик д1режеде 3атнас жасады. Мусылман ортодокслары ушын ол еретик 
саналды 81м реакция жыллары оны4 китаплары жо3 етилди.
Абу Хамид Газзалий 
Хорасанда Тус 3аласында ту7ылды. Билим алы7 ушын Нишапур2а атланады. q0it-жылы Низам 
аль-Мульк атлы сельжумы 81зирди4 хызметинде болады 81м Низам ал-Мульк о2ан Ба2дадта тийкары 
салын2ан Низалия медресесинде философия кафедрасын тапсырады. Т5рт жыл ол жерде ислеп, со4ынан 
кафедраны иниси Ахмад3а тапсырады 81м 5зи биротала илим менен шу2ылланады. Саяхатта болады. 
Мекке, Дамаск, Иерусалим, Александрия2а барып ири алымлар менен ушырасады, китапханаларда 
жумыс ислейди. Бул жыллар ол ушын на2ыз азатлы изленис жыллары болды. «Мен б1рин к5рдим` а7ыт3ы7лар, 
г6манланы7лар, бийкарла7лар, исенимнен айрылы7лар, шынлы3ты суфизмнен таптым» деп жазды 
со4ынан @аззали. @аззали алдында тур2ан тийкар2ы проблема` илим менен биринши гезекте грек 
илимини4 мусылманша ра7ажланы7ы менен дин арасында2ы 3арама-3арсылы3ты сапластыры7. Буны 
@аззалиди4 пикиринше, суфизмни4 базасында 2ана 1мелге асыры7 м6мкин. Ол Тус3а 3айтып 
келеди 81м к5п мийнетлер жазады. qqqq-жылы декабрьде Тарабан2а жа3ын жерде 3айтыс болды. 
@аззалийди4 мийнетлери философия, этика, дин 81м суфизм бойынша жазыл2ан. Тийкар2ылары` «Диний 
илимлерди4 жанланы7ы», «Философларды бийкарла7», «Бахытты4 философиялы3 тасы» 8. т. б 
@аззали Фараби 81м Ибн Синаны4 шы2армаларын жа3сы билген. Ол 5зини4 «Макосидуль 
фалсафа» (философларды4 ма3сети) атлы мийнетинде оларды4 к5з-3арасын баянлады. Фараби 81м Ибн 
Синаны4 философиялы3 системаларыны4 исламды беккемле7ге у3ыпсыз екенлигин айтып, олар2а 3арсы 
шы3ты. @аззалиди4 бас мийнети - оны4 т5рт томлы3 «Иха улум ад-дин» (Диний илимлерди4 
жанланы7ы) атлы мийнети. Китапты ал-Кинди ж6д1 18мийетли деп есаплады 81м оны4 арабша 
нус3асы менен бир 7а3ытта парсы тилиндеги же4иллескен 81м 3ыс3ар2ан вариантын 81м «Кимъен 
саъодат» (Бахытты4 философиялы3 тасы) деген менен жазып шы3ты. Бул мийнет «Чахар китаб» (т5рт 
китап) атына да ийе. Бул китапты4 ке4 тар3ал2анлы2ы соншелли, белгили исламды изертле7ши И. 
Гольдциер- «егер Мухаммедтен кейин пай2амбар болату2ын болса, ол 1лбетте ал-@аззали болар 
еди» деген еди.
@аззали улы7ма динге исени7ди4 сырт3ы р1смий к5ринисини4 сый3а3лы2ын 81м динге 
исени7шилерди4 барлы3 миннетлерин тек д1ст6рлерди механикалы3 бежери7ге ба2дарланату2ынлы2ын 
81м онда сезимге дерлик орын жо3лы2ын мойынлайды. Екинши жа2ынан 3ара2анда, ол @аззалиди4 
пикиринше, сезимлер 6лкен роль ойнайту2ын суфизм 5зини4 т1лийматларында 81мме 7а3ыт белгили 
5лшемге ийе бола бермейди, гейде ислам менен ж6д1 коллизия2а келип 3алады.

---

51 
Динди «жанландыры7ды4» м6мкиншилигин ол гейбир мистикалы3 элементлерди, суфизмнен 
алын2ан сезим, му8аббаатты динге киргизип о2ан 3атып 3вал2ан формалары менен айрылы7да 
к5реди. Олар бул экспериментти 1мелге асыра алды. Екинши т1рептен, ол суфизмни4 барлы3 
режелерин тексереди. С5йтип оны4 3айсысыны4 сунна менен с1йкеслигин, с1йкес емеслигин ашып, 
тутас 5лпе4 суфийлик системаны 3урады. Бунда элементлери пропорционаллы33а ийе, экстатикалы3 
т1реплери минимум2а жеткизилген 81м бас ды33ат сырт3ы д1ст6рлик т1репине б5линген. С5йтип 
ортодоксаллы3, ру7ханыйларды4 жо3ар2ы 3атламы ушын 3олайлы суфизм пайда болып, к6шейип, 
шейхларды4 т1сир ети7 сферасы тарылады.
Мусылман дини тарийхында @аззали исламны4 теориялы3 догмаларын жа4ала7шы, оны4 диний 
философиясы - каламны4 тийкар2ы системаластыры7шысы сыпатында белгили. Бул хызметлери ушын о2ан 
«уллы имам», «ислам динини4 3ор2а7шысы» ата2ы берилген.
@аззали философиялы3 81м диний т1лийматларды4 барлы3 71килерин т5рт категория2а б5леди. 
q) мутакаллимлер w) батишитлер e) философлар r) cуфийлер.
«Философларды бийкарла7» мийнети Аристотельге 3арсы 3аратылы7 менен бирге, оны4 избасарлары 
Фараби 81м ибн Сина сыя3лы Шы2ыс перипатетиклерине 81м 3арсы 3ойылды. @аззали оларды4 
31телерин 81м адасы7ларын жигирма принципке алып келеди. Оны4 пикиринше, буларды4 6ше7и 
3арама-3арсылы3лы, он жетиси еретикликке ийе. №арама-3арсылы3лы, 6ш тезиске мыналар киреди` q) дене 
тирилмейди, сыйла7 81м жазала7 денелик емес ру7хый характерге ийе w) уллы ийем Алла индивидуаллы3 
емес, ал универсаллы3 ту7ралы билимге ийе w) д6ньяны4 м14гилиги ту7ралы тезис.
@азалийди4 пикиринше Аристотель т1лийматы ортодоксаллы3 ислам ушын 317ипли, себеби оны4 
т1рептарлары д6нья 5зинен-5зи пайда бол2ан, д5рети7шиси бол2ан жо3, 8ай7ан ту3ымынан 
пайда болды, ал ту3ым 8ай7анны4 5зинде, усылай бол2ан 81м 1сирлер бойы бола береди деп 
т6синдиреди. Булар еретиклер дейди.
@аззалий суффизмди пантеизмнен тазала72а урынды. @азалийди4 пикиринше, 81р 3ыйлы ру7хый 
тазаланы7дан бий21рез адам 8еш 3ашан 3удай бола алмайды. Усылайынша @аззалий суфизм 
менен пантеизмни4 арасына "3ытай дий7алын" 3ойды.
Ибн-Рушд (Аверроэс) qqwy -жылы Кордовада ту7ылды. !кеси 3азы бол2ан. !кесини4 
басшылы2ында болажа3 философ кишкентай 7а3тынан баслап дин т1лийматын 81м мусылман 8у3ы3ын 
6йренип, араб 1дебиятыны4 81м поэзиясыны4 6лгилери менен танысып медицинаны, математика 
81м философияны 6йрени7ге кириседи. qqte-жылы Морокка2а кетеди. Бул жерде Ибн-Рушд 
а2арты7шылы3 
м1селелерин 
ш5лкемлестири7 
менен 
шу2ылланады. 
Мусылман 
билимин 
реформала72а актив 3атнасады. Т1бият таны7 илимлерин мусылман о3ы7 орынларында 6йрени7 
бойынша шарайытлар жаса7 м6мкиншилиги несиб етеди. Бул 1сиресе Абу Якуб Юсупты4 
бас3ары7 д17иринде ж6д1 к5ринеди. Абу Якуб Юсуп 5зин са7атлы, а2арты7шы монарх 
сыпатында 5зини4 атын 3алдыры7 ушын илим, искусство искерлерин философларды4 д5герегине жыйнайды.
Абу Якубты4 5лиминен кейин тах3а оны4 Абу Мансур атан2ан баласы Абу Юсуф отырады. 
Д1слеп ол Ибн Рушд3а 86рмет пенен 3атнас жасайды. Ибн Рушдты4 шы2армалары мусылман 
дини 71киллери арасында к6шли 3арсылы33а ушырайды. Оны4 философияны аристотелизм ру7хында 
т6синдири7и ру7ханыйлар т1репинен ислам догматларына 3арсы шы2ы7 сыпатында 3абылланды. 
Мусылман дин т1лийматшылары Ибн Рушдты4 д6ньяны4 м14гилиги 81м нызамлы ра7ажланы7ы 

---

52 
81м 8а3ый3атлы3ты а3ыл-ойды4 ж1рдеминде танып били7 м6мкинлиги ту7ралы к5з-3арасына 3арсы 
шы3ты. А3ырында Ибн Рушд 81ттеки 5зини4 ш1киртлеринен 81м б5лекленип 3алды. *1тте оны, 
баласы Абу Аллахты Кордова мешитинен шетлеткен 7а3ытлар 81м болды. Халиф Мансурды4 буйры2ы 
менен ол 6йинен шы2а алмай 81м 3алды. Тек 5леринен аз2ана бурын халиф т1репинен 
Марокко2а ша3ырылды 81м ол жерде 
1198 жылы 10
декабрьде 3айтыс болды.
Ибн Руш к5п мийнет 3алдыр2ан ойшыл. Дурыс, ол 1ййемги грек, араб 81м Орайлы3 Азия 
ойшылларыны4 шы2армаларына комментарийлер 81м жаз2ан. Бира3 оны4 5зини4 шы2армалары да 
к5п. Олар` «Бийкарла7ды бийкарла7», «Логика бойынша шы2армалары», «Аспан денесини4 
81рекети 8а33ында пикирле7лер», «?а3ыт проблемасы», «Биринши двигатель ту7ралы», «М14ги 5мир 
с6ри7 81м 7а3ытша 5мир с6ри7 8а33ында», «жан ту7ралы 5лимни4 проблемалары», «А3ыл-ой 
ту7ралы пикирле7лер», «Философия м1селелери», «Динни4 философия менен келисими 8а33ында» 8.т.б.
Ибн Рушдты4 д5рети7шилик 5мирбаянын изертле7шилерди4 пикиринше, оны4 ui китап 
81м трактаты бол2ан. К5пшилиги 3олжазба т6ринде жеткен, гейбир шы2армаларыны4 арабша 
нус3алары жетпей 81м 3ал2ан. Олар тек 1ййемги еврей 81м латын т1ржималары бойынша белгили. 
Шы2армаларыны4 ишиндеги ке4 тар3ал2аны «Бийкарла7ды бийкарла7» шы2армасы. Ол Газзалиди4 
мистикалы3 философиясына 3арсы 3аратыл2ан. Ибн-Рушдты к5п изертлеген француз алымы Э. Реман 
былай жазады- «Араб философиясыны4 п6ткил мазмуны, демек п6ткил аверроизмди еки т1лиймат3а, 
ямаса орта 1сирдеги пикирлерше еки 6лкен бир-бири менен байланыс3ан алжасы33а алып кели7и 
м6мкин 81м ол перипатетизмни4 толы3 т6синдири7ин 3амтыйды, материяны4 м14гилиги 81м 
а3ыл-ой теориясы». (Э. Реман. Собр. соч. Киев. Т. i c. u0).
Ибн Рушд комментатор сыпатында Аристотельди4 т1лийматын д1слепки таза т6рине алып келди 
(о2ан дейин Александриялы т6синдири7лер о2ан Платонизмни4 элементлерин киргизип бираз 
бурмала2ан еди). Оны4 пикиринше, Аристотельде адамзатты4 а3ыл-ойыны4 е4 жо3арысы билдирилди. 
Заманласларында «Аристотель т1биятты т6синдирди, ал Аверроэс Аристотельди т6синдирди» деген г1п 
бар.
Онтологиясы 
Ибн Рушд т1лийматыны4 уллы хызмети` м14ги, 3олдан жасалмайту2ын материяны4 
бириншилиги, оны4 81рекети, бирликлилиги ту7ралы пикири.
Ибн Рушдты4 пикири` д6нья бес денеден турады, а7ыр 81м емес, же4ил 81м емес, демек 
аспанны4 айналыста2ы сфералы3 денеси 81м т5рт т6рли бас3а денелерден турады. Со42ыларынан бир 
дене абсолют а7ыр. Бул - жер, сфералы3 денени4 орайы, ал бас3асы - абсолют же4или - от, ол 
айналыста2ы сфераны4 шетинде жайлас3ан. Жерден кейинги дене - бул су7, 8а7а2а салыстыр2анда 
а7ыр, жер менен салыстыр2анда же4ил. *1тте 8а7а су7дан кейин турады - ол су7 менен 
салыстыр2анда же4ил, от пенен салыстыр2анда а7ыр.
От неге же4ил дегенде, ол айналыс 81рекетине ж6д1 жа3ын жайлас3ан. От пенен жерди4 
арасында жайлас3ан денелер а7ырлы3ты 81м же4илликти 81м 5зинде жай2астырады` Егер айналыста2ы 
дене болма2анда т1биятта же4ил 81м а7ыр 81м, жо3ар2ы 81м т5менги 8.т.б. болма2ан 
болар еди.
Ибн Рущдты4 пикиринше, т1биятта 3ата4 з1р6рлик 86ким с6реди, п6ткил т1бият 
5зини4 нызамлары бойынша 86ким с6реди.

---

53 
Материя 81м форма Ибн Рушдты4 т6синдири7инше, субстанцияны4 еки принципи. 
Материя - затларды4 ишки тийкары, форма - оларды4 сырт3ы к5риниси. Оларды4 арасында бир-бирине 
5тпейту2ын шегара жо3. Ол 81м Ибн Сина т1ризли материя 81м форманы4 аристотельлик вариантын 
толы3 3абылламайды. (Белгили, Аристотель 8а3ый3атлы3ты4 81р бир т1репин бир-бирине ажырал2ан 
«субстанция2а», «акциденция2а», «потенция2а» айналдыр2ан еди).
Ибн Рушдты4 пикиринше, материя 81м форма т1биятта бирликли тийкар2а ийе. Материя 
5зинде барлы3 формаларды са3лайды 81м оларды 5зинен ша2арады. Егер материя 81м форма 
жо3ар2ы бирликте с1йкес келеди екен, онда демек м6мкинлик 81м 8а3ый3атлы3 та с1йкес келеди. 
Айтайы3, д6нья м14ги, демек, барлы3 м6мкинлик ерте ме, кеш пе 8а3ый3атлы3 болы7ы тийис.
*1рекетти4 д1реги - материяны4 5зинде. Материядан тыс3ары «формаларды4 себеби» жо3. 
Материя форма2а дейин 5мир с6реди, форма материяны4 к5ринисини4 усылы.
Ибн Рушдты4 пикиринше, конкрет предметте образ 81м материя бирликте 5мир с6реди, 
бира3 материя к5п т6рли образды 3абылла7ы м6мкин, бул материяны4 арты3машылы2ы.
Материаллы3 д6нья - ра7ажланы7да2ы объектив реаллы3, ол тек форманы емес, потенцияны 
81м пайда етеди.
Материяны4 м14гилигин Ибн Рушд ра7ажланы7 менен 5згеристи4 тура3лылы2ы деп 3арайды. 
Пайда болы7ды ол материяны4 81рекет ети7ини4 к5ринисини4 формасы деп есаплайды 81м сапа, 
сан менен байланыстырады. Бул тастыйы3ла7 Аристотельди4 81рекет материя менен байланыссыз 
т6синик дегенине 3арсы келеди. Ибн Рушд ушын материя - объектив реаллы3, диалектика бул 
81рекетти4 материяны4 барлы2ын тастыйы3ла7 2ана. Егер бул шарийат болмаса - материя жо3 
бол2аны.
Били7 теориясы 
Били7, Ибн Рушдты4 т1лийматы бойынша объектив реаллы3ты сези7лик с17лелендири7ден 
басланады. Бира3 предметлерди4 тийкарын 81м з1р6рли т1реплерин танып били7 ушын сези7лик били7 
жеткиликсиз, пикирле7 искерлиги з1р6рли.
Себеплиликти4 барлы2ын Ибн Рушд болмысты танып били7ди4 тийкар2ы ш1рти деп есаплайды. 
Бул бойынша себеплерди т1биятта 81м к6нделикли 5мирде 81рекет ети7ши деп 3арайды.
Себеп 81м 81рекетлерди изле7 логикалы3 пикирлерди талап етеди. Ибн Рушдты4 унверсаллы3 
а3ыл-ой ту7ралы т1лийматы адамда, а3ыл-ойыны4 д5рети7шилик характери ту7ралы, адамзат родыны4 
бирлиги, барлы3 адамларды4 интеллектуаллы3 бирлиги ту7ралы прогрессивлик ойды 5зинде ж1млеген.
Материаллы3 81м искерликли а3ыл-ой, Ибн Рушдты4 пикиринше, адамда илимлерди4 
ра7ажланы7ы менен байланыстырылады. Интеллектти4 ар3асында адам материаллы3тан м14ги 5мир 
с6ри7, жаса72а к5териледи.
Ибн Рушдты4 д5рети7шилиги - Жа3ын 81м Орта Шы2ысты4 халы3ларыны4 философиялы3 ойыны4 
шы4ын а4латады. Ол 5зине дейинги прогрессив ой2а жу7ма3 жасап, орта 1сирлик Европаны4 
халы3ларыны4 философиялы3 ойына к6шли т1сир етти.

---

54 
Орайлы3 Азияда Ертедеги 81м со42ы ренессанс д17ирини4 философиясы. (IX-XII 81м 
XIV-XVI 1сирлер) 
Жоба` 
l. IX-XIII 1сирлерде Орайлы3 Азияда экономикалы3, ж1мийетлик сиясый 3атнаслар 81м 
ру7хыйы м1деният. 
w. Шы2ыс ренессанс т6синиги, оны4 тийкар2ы белгилери. 
e. Шы2ыс ояны7 д17ири философиясы (Мухаммед Аль Хорезмий, Фарабий, Абу-Абдуллах-
Хорезмий, Беруний, Ибн-Сино). 
r. Юсиф Хос №аджипти4 Морал диалектикасы. 
t. XIV_XV 1сирди4 социаллы3 сиясый 81м м1дений турмысы.
y. Мир Саид Шариф Журжанийди4 философиялы3 к5з-3араслары.
u. Нахшбандия м1селеси. 
i. На7айы, Ж1мийди4 ж1мийетлик философиялы3 к5з-3араслары. 
!дебиятлар. 
И.А.Каримов «?збекистон` буюк келажак сари» Т.,looi й 
И.А.Каримов «?збекистон XXI 1сирге умтылма3та» Т., looo й 
И.А.Каримов «Амир Тимур фикиримиз, 2уруримиз» Т., looyй 
И..Ж. Жумабаев «?збекистонда фалсафа ва а3ло3ый фикирлар тарихидан» Т..loou й
М.М. Хайруллаев «?рта Осиеда илик уй2аниш даври маданияти» Т.lool 
И.Рахимов «Фалсафа» Т.looi й 
Основы философий Т.looi г
IX-XIII 1сирлер Орайлы3 Азияда тарийхый 7а3ыялар2а о2ада бай д17ир. Жа3ын 81м Орта 
Шы2ыс м1млекетлеринде бул д17ирди ш1ртли т6рде ренессанс д17ир деп атайды. Экономика, 
илим 81м м1дениятты4 г6лле7и бул д17ир ушын характерли деген бул д17ирдеги Орайлы3 
Азияны4 социаллы3 д6зими ту7ралы айтса3 онда2ы т6рлише м1млекетлер 81кимиятыны4 сиясый 
жа3тан то3та7сыз 5згерип тур2анлы2ын билемиз.
Белгили VIII 1сирди4 басында Орайлы3 Азия 81м Иран халы3ларыны4 араблар2а 3арсы 
81рекетлери дерлик бир ярым 1сир да7ам етти. Г6рек, Довожта, Ибн-Сурайж, Абу-Муслим, 
Му3анна, Рафи ибн-Лейс т1репдарлары 81м бас3алар басшылы2ы асытнда2ы азатлы3 г6реси Орайлы3 
Азия 81м Хорасанда Араб халифалы2ы 81кимиятыны4 3ула7ына алып келди. IX 1сирди4 биринши 
ярымында м1млекетти бас3ары7 жергиликли феодаллы3 династиялар - Саманийлер, со4ынан 
№араханийлер, ал кейинрек ѐазнабийлер, Селжукийлер 81м Хорезм шахлар 3олына 5тти. Орайлы3 
Азияны4 сырт еллик басып алы7шылардан азат етили7и м1млекет экономикасы 81м м1дениятыны4 
3айта тиклени7ине имканият берди. %ндири7ши к6шлерди4 ра7ажланы7ы тезлести.
Мавереннахр 81м Хорасанда Саманийлер д17ири м1дений 5мирди4 г6ллеп жасна7ы 
менен характерленеди. Бухара, :ргенч, Самар3анд, Мары уса2ан 3алалар м1дений орайлар 
сыпатында д6нья2а танылды. Илим, 1дебият, архитектура, т1сбирле7 исскуствосы г6лледи. Рудакий 
81м Дакикий сия3лы ата3лы с5з шеберлери «Ша8наманы4» д5рети7шиси Фердаусий, белгили алым 

---

55 
Ибн-Сина, 1жайып тарийхшылар Балами 81м Наршахи Саманийлер д17иринде жасады, д5рети7шилик 
пенен шу2ылланды.
№араханийлер тусында турмыс уклады 5згереди, кемба2аллар к5шпелиликтен отыры3шы турмыс 
кешири7ге 5теди. Отыры3шы турымыс образы *1кимият пенен халы3 арасында2ы 5з-ара 
м6н1себетлерди4 сиясый 3урамын 5згертеди.
М1млекетти бас3ары7да 81м 5згерис болады. %ткизилген реформалар тийкарында Орайлас3ан 
м1млекетти4 Амир таманынан жекке баслы3 усылда бас3ары7дан ибарат ески система 3алады. 
№араханийлер м1млекети бир неше районлар2а б5линди. Ш181рлер административ орайлар2а, 
5нерментшилик ж1мленген орайлар2а айнала баслады. Оларда ру7ханыйлер, илим 81м искусство 
искерлери беккем орналасты.
XII 1сирде ойы7 5нери к6шейди, бронзадан к5ркем б7ымлар исле7 5нери айыры3ша 
ра7ажланды. Ески ш181рлерди4 бири Пайкендти тикле7ге урынды. Бухарада qqwu жылы Арыслон хан 
3урдыр2ан tw метерлик 1жайып минара еле 31ддин к5терип тур.
:лкен сарайларда 6лкен-6лкен китапханалар, оларда араб 81м батыс Европа алымларыны4 
е4 жа3сы шы2армалары илимий мийнетлери ж1мленди. М1селен, «№удат2у билик», «*ибапул 
8а3ойи3», «№абуснама» 81м бас3алары мораллы3 дидактикалы3 шы2армалар арасында айры3ша орын 
ийеледи. IX 1сирге тийисли М. №аш3арийди4 «Девону Лу2атит Т6рк» фундаменталь шы2армасын 
алса3, онда тек т6рклерди4 2ана тарийхы емес, илимни4 бас3а тарма3лары 81м с5з етилген. 
ёазнабийлер тусында тек Иран Орайлы3 Азия халы3ларын 2ана емес, ар3а *индистан халы3лары 81м 
ѐазнабийлерди4 то3та7сыз бас3ыншылы3лары н1тийжесинде 3ыйналды. :лкен-6лкен 5нимдар жерлер 
тасландылы3лар2а айналды, су72ары7 ислери истен шы3ты. Усы2ан 3арамастан илим, социаллы3-
философиялы3 ой ра7ажланды. К5плеген алымлар бул жерге зорлап келтирилди. Оларды4 бири Беруний 
«*индистан» атлы шы2армасын усы жерде жазды. Бай8акийди4 фундаментал тарийхый шы2армасы, 
Гардизийди4 «Заин-Аль-Ахбер» шы2армалары жазылды.
Мавереннахр 81м Иранны4 ж6д1 6лкен териториясында Селжу8ийлерди4 6лкен 
м1млекетини4 пайда болы7ы ѐазнавийлер м1млекетини4 3ула7ына алып келди. Селжу8ийлер 
ѐазнабийлер династиясына 3ара2анда 3арапайым болды, деген менен бул туста м1деният3а 
унамлы т1сир жасай алмады.
Хорезм шахы Маъмун-Ибн-Маъмун тусында Хорезм 6лкен табыслар2а еристи экономикасы, 
илими, м1денияты ра7ажланды, 1скерий 36дирети беккемленди. :ргенчте сарай жанында Маъмун 
академиясы деп атал2ан илим орайы 3арар тапты. Бул жерде Ибн-Сина, Беруний 8.т.б. белгили 7а3ыт 
жасап мийнет етти.
XI-XII 1сирде 5нерментшилик к6шейди, са7да к6шейди. С5йтип, Хорезм батыс 81м 
шы2ысты4 барлы3 м1млекетлери менен са7да 3урды.
№оз2ала4лар 81м болды. qw0y жылы 5нерментлерди4 3оз2ала4ы, qwqw жылы Самарканд хал3ы 
3оз2ала4ы бастырылды. Мон2оллар 86кимлиги тусында дийханшылы3, су72ары7 системалары бузылды. 
XIV 1сирди4 y0 жылларында 5нерментшилик 5ндириси, 81тте qw-qe 1сирди4 басларында2ы а78ал2а 
жете алмады. qwei жылы елекши уста басшылы2ында 3оз2ала4 болды. Мон2оллар тусында 6лкен 
к5терилис - Сарбодарлар к5терилиси.
XIV 1сирде Орайлы3 Азияда Мон2олларды4 бир ярым 1сирлик 86кимине шек 3ойылды.

---

56 
IX 1сирден XV 1сирге дейинги д17ирде мусылман м1млекетлери ж1мийетлик сиясый, 
экономикалы3 81м мадений жа3тан к6шли ра7ажланды. Шайырлар, алымлар, ойшыллар, м1млекетлик 
2айраткерлер пайда болды. Антик д17ир м1дениятын мийрасла7 к6шейди. Д6ньяий п1нлер тез 
ра7ажланып кетти. Аристотель, Платон к5з-3араслары жа3ын Шы2ыс 81м Орайлы3 Азия философиясыны4 
ра7ажланы7ына т1сир жасады. Шы2ыс ренессанс д17ири т5мендеги улы7ма сыпатлар2а ийе. q. 
М1деният, д6ньяий илимлер 81м ислам а3ыйдашунаслы2ыны4 ра7ажланы7ы. w. Грек, Рим, Парсы, 
*инд 81м бас3а м1дениятлар жетискенликлерине с6йени7. 3. Минералогия, география, химия 
8.т.б. т1бияттаны7 илимлерини4 ра7ажланы7ы. r. Методологияда рационализм логиканы4 6стинлиги. 
t. Инсаний дослы3. y. Философияны4 ке4 д1режеде ра7ажланы7ы, 1дебият, поэзия, риториканы4 
ра7ажланы7ы. u. Билимданлы3ты4 6лкен 86рметке ийе болы7ы.
Мухаммед Аль-Хорезми (ui0-it0) 
Математика, 
астрономия, 
география 
тара7ларында 
изертле7лер 
ж6ргизди, 
Илимий 
экспедициялар2а 3атнасты. Баит ал-*икма-данышпанлы3 6йинде, Шы2ысты4 биринши илимлер 
Академиясында басшылы3 етеди. Бул жерде сол 7а3ытта2ы ири алымлар-Ахмад Ибн-Мухаммад ал 
Фер2аний, ал Мер2азий *алид Марваруди, Аббаз Жаухарийлер ислеген еди.
Хорезми жер меридианыны4 бир градусыны4 узынлы2ын 5лше7де 3атнасты. Астрологияны 3уры7 
ту7ралы шы2армасы бар. «Астрономиялы3 таблицалар», «Индия есабы 8а33ында трактат», «К6н 
саатлары 8а33ында трактат», «Музыка ту7ралы трактат» 8.т.б.
Хорезмиди4 илимий искерлиги е4 алды менен т1бийий-илимий билимлерди ра7ажландыры72а, 
т1биятты т1жирийбе жолы менен били7ге 3аратылды.
Т1биятты танып били7ге 3аратыл2ан т1жирийбелик-индуктив подход бул бир т1рептен, 
т1бияттаны7 илимлерине, соны4 ишинде астрономия, математика2а тийисли проблемаларды 3ойы7-
екинши т1рептен т1бийий-илимий ашылы7ларды4 18мийетли факторлары болды. Оларды4 бас 18мийети 
сонда, олар со4ынан Жа3ын 81м Орта Шы2ысты4, соны4 ишинде Орайлы3 Азияны4 илимпазлары 
арасында 6лкен 5згеристи-обьектив д6ньяны4 т1биятын есап3а алату2ын д6нья2а к5з-3араслы3 
принциплерди ислеп шы2ы72а м6мкиншилик берди.
Хорезмиди4 бас аш3аны - алгоритмди математикалы3 те4лемелерди шеши7ди4 улы7ма 
усылын шеши7и.
Алгебраны4 ашылы7ы - еки 3арама-3арсылы3лы му2дарды4(к5лемни4) - «белгили» 81м 
«белгисизликти4» ара-3атнасы 6стинде диалектикалы3 пикир ж6ргизи7ди4 н1тийжеси. №1леген те4леме 
- бирин-бири бийкарлайту2ын т6синиклерди4 бирлиги. №арама-3арсылы3ты4 бирлиги, белгили 81м 
белгисизди4 3арама-3арсылы2ыны4 бирлиги - бул есап (задача). Буны шеши7 - есапты шеши7.
Линейные (сызы3лы) 81м квадрат те4лемелер Хорезмиге дейин 81м белгили болды. Бира3 олар 
81мме 7а3ыт 5зинше, индивидуаллы3 жол менен шешилди. Улы7ма 31де, алгоритмлер болмады. 
Хорезмиди4 ашылы7ында 81р 3ыйлы жеке те4лемелерди анализле7ди4 тийкарында улы7ма т6рди 
жасады.
«Алджабр и алмукабала» китабында автор те4лемелерди4 алты типин жасады:: биринши 
д1режедеги 6ш те4леме (линейные) 81м 6ш екинши д1режедеги (квадратные) те4леме. Бул 
те4лемелер му2дарды4, к5лемни4 6ш т6рини4 ара-3атнасын а4латады: 3арапайым санлар, 
кореньлер, квадратлар.

---

57 
*1р бир те4лемени шеши7 ушын (Хорезми т1репинен ашыл2ан) ол т1репинен енгизилген 
методлар з1р6рли: алджабр 81м алмукабала. Алджабр-бул тикле7 я толтыры7. Усы методты4 
ж1рдеминде 3арама-3арсылы3лы белгилер бир о4лы33а (положительному) алып келинеди. Алмукабала 
биргелкили а2заларды 3арама-3арсы 3ойы7. Бул методларды4 бирлиги еки п1ллели т1резини яд3а 
т6сиреди. *1ттеки олар алджабр 81м алмукабаланы4 операцияларына дейин 81м со4ынан 81м 
те4 салма3лы3та болы7ы керек.
«Алгоритм» с5зи -ал-Хорезмиди4 латынша транскрипцияда2ы аты. Алгоритмлер теориясы 
81зирги математика, информатика 81м кибернетиканы4 18мийетли б5леги болып табылады.
Фергани Шахамиддин Ахмад ибн Мухаммад ал Фер2ани 
Ол Фер2анада ту7ыл2ан. Орайлы3 Азия, Ирак, Египетте жумыс иследи. Тийкар2ы изертле7лери 
астрономия, география, геодезия2а тийисли.
Фер2ани 5зини4 мийнетлеринде д6ньяны4 д6зилиси, жа3тырт3ышларды4 81рекети (к6н, ай, 
жулдызлар), календарь 81м география ту7ралы тийкар2ы ма2лы7матлар менен таныстырады. %зини4 
изертле7лерини4 н1тийжелерин араб, сирия, грек, парсы, египет 8. б. да еллерди4 жу7ма3лары менен 
салыстырады.
Фер2аниди4 т6синдири7и, есапла7ы бойынша аспан сфера т1ризли. Себеби, аспан денелерини4 
м6йешлик тезлиги бирдей. Аспанны4 айналы7ыны4 радиусыны4 му2дары, к5леми к5ринету2ын 
му2дарды4 - К6н 81м айды4 тура3лы2ы менен тастыйы3ланады. Жер 81м сфера т1ризли. Бул 
аспанны4 те4 ярымын к5ри7и менен тастыйы3ланады. Фер2аниди4 пикиринше, жер шары точка2а 
у3сайды 
Аспанны4 81рекети, Фер2аниди4 тастыйы3ла7ынша, еки т6рли` п6ткил аспан сферасыны4 
81рекети 81м планеталарды4 81рекети. Олар ба2дарланы7ы бойынша 3арама-3арсы. Оларды4 
к5шерлерини4 айналы7ы (демек, полюслар 81м) бирдей емес, у3самайды.
К6нни4 шы2ы7 81м баты7ыны4 механизмлерин 81р т6рли широталар (ке4лик) бойынша 
аны3 кели7и: полюсларда барлы3 3ыс т6нлери бир т6н, бул жерде жыл сутка2а те4, к6н-алты ай2а, 
т6н алты ай2а те4. Аспан экваторыны4 ше4бери горизонт пенен с1йкес, те4 келсе, тас т5бе 
(зенит) полюс пенен с1йкес келеди.
Сегиз сфера бар. Жети - №уяш, Ай 81м бес белгили планета ушын, ал сегизинши-о4 жо3ар2ы, 
барлы3 81рекетсиз жулдызлар ушын. Бира3 бул сфераларды4 орайлары 81р 3ыйлы.
Зодиак 81м к6нни4 сфераларыны4 орайлары Жерди4 орайына жайлас3ан, ал бас3а сфераларды4 
орайлары т1репке бурыл2ан. Усы2ан байланыслы планета2а 81р 3ыйлы жа2дайда-апогей, перигейге 
ийе. Усыннан 81рекетти4 тезлигиндеги айырмашылы3 - апогейде а3ырынла7, перигейде тезле7.
Фер2ани жа3тырт3ышларды4 81рекетини4 классификациясын береди. №оз2алмайту2ын 
жулдызларды4 81рекети - бул барлы3 планеталар ушын з1р6рли 81рекет. К6н еки 81рекетте 
3атнасады: батыстан шы2ыс3а 3арай 81м эклиптиканы4 полюслери д5герегинде. Ай бес 
айналату2ын 81рекетте 3атанасады.
Фер2ани планеталар менен жулдызларды4 Жер менен аралы2ын 5лше7 проблемасына, Айды4, 
К6нни4 тутылы7ы проблемаларына то3тайды.
Аспан сферасында2ы эклиптика менен экватор м6йешти4 ж6д1 аны3 н1тийжеси Фер2аниге 
тийисли. (Розенфельд Б. А. , Сергеева Н. Д. Стереографическая проекция. М. 1973). Оны 

---

58 
стереографиялы3 проекцияны4 тийкарын салы7шы десе болады. Астрологияны4 теориясын 81м 
практикасын бириншилерден болып ислеп шы3ты.
Фер2аниди4 бас хызмети: астрономия илимине д1лийлле7 методын алып келди. Ол т1репинен 
азимут, жулдызлар, альмукантаратлар, жо3ары к5терили7, радиуслар, параллельлер таблицалары 3урылды.
Фер2ани Каирды4 3асында2ы Рауд ата7ында2ы геодезиялы3 жумыслар2а басшылы3 етти. 
Гейбир тарийхшылар километрди4 3урылысын, д6зилисин Фер2аниди4 аты менен байланыстырады.
Фарабиди4 философиялы3 81м социологиялы3 к5з-3араслары 
Абу Наср ибн Мухаммад Фараби энциклопедиялы3 билимге ийе бол2анлы2ы ушын «Шы2ыс 
Аристотли» 81м «Екинши му2аллим» (Аристотельден кейин) атларына ийе болып, орта 1сирлик 
шы2ысты4 ата3лы философы.
873-жылы Фараб деген жерде (Арыс д1рьясыны4 Сырд1рья2а 3уяр жеринде) ту7ыл2ан. Илимлерди 
6йрене отырып, Фараби Шаш (Ташкент), Самар3анд, Бухара, Иранда болды. %мирини4 со42ы 
жылларын Фараби Халаб, Дамаскте ат3арды. 950 жылы Дамаскте 3айтыс болды.
Оны4 барлы3 мийнетлерин (олар 160тан аслам) еки топар2а б5ли7 м6мкин - а) 1ййемги 
грек алымларыны4 трактатларына комментарийлер формасында жазыл2ан мийнетлер. б)оригинал 
изертле7лер.
Онтология 
Фарабиди4 т6синдири7и бойынша бирликли болмыс алты бас3ыштан турады. Олар бир 7а3ытта 
п6ткил жасап тур2анны4 басламасы 81м олар бир-бири менен себеплик 21резлиликте байланыс3ан.
Биринши бас3ыш-биринши себеп (ас-сабаб ал-аввал демек, 3удай), екинши бас3ыш -аспан 
денелерини4 болмысы (ас-сабаб ас-сони), 6шинши бас3ыш-искерликли а3ыл-ой (деятельный разум-ал-
акл ал-фаол), т5ртинши бас3ыш - жан (душа -ан-нафис), бесинши бас3ыш - форма(-ас-сурат), 
алтыншы-материя (ал-модда).
Солай етип, 3удай 81м материя тутас бирликти 3урай отырып, бир-бири менен себеплилик 
жа2дайында бираз бас3ышлар ар3алы байланыс3ан. %злерини4 себеплик 21резлилиги бойынша бул 
басламалар еки т6рге б5линеди: з1р6рли барлы3 (необходимое сущее) - оны4 5мир с6ри7и, 
барлы2ы т1н8а 5зинен келип шы2ады.
«М6мкиншиликке ийе барлы3» (возможно сущее) - 5зини4 болмысында белгили себепке 
з1р6р 81м ол пайда бол2анда з1р6рли барлы33а айналады. М6мкин бол2ан затларды4 себеплик-
а3ыбетлик 3атары е4 со4ында з1р6рли барлы33а алып келеди.
Фарабиди4 басламалар, негизлер, тийкарлар ту7ралы т1лийматы о2ан неоплатониклерди4 
эмоционаллы3 теориясыны4 т1сирин а4латып, ортодоксаллы3 исламны4 позицияларынан тиккелей 
айрылып турады.
Биринши себеп м14гилик 31сийетке ийе бол2анлы3тан, материя, оны4 а3ыбети 81м м14ги 
болады.
Фараби: «З1р6рли барлы3 (необходимое сущее) барлы3 затларды4 болмысыны4 себеби» 
деген.
(«Необходимое сущее есть причина бытия всех вещей в том смысле, что оно наделяет их 
вечным существованием и вообще отличает их от несуществования». Фараби. Существо вопроса 
// В Книге Избранные произведения мыслителей Ближнего и Средного Востока. с 168).

---

59 
Фараби: д6ньяны4 пайда болы7ы 1сте а3ырын (постепенный) процесс. Ол белгили избе-изликте 
81м з1р6рликте 5теди. Демек, д6нья 81м 3удай еки 3арама-3арсы полюслар емес, ал бирликте 
себеплик, избе-излик, нызамлылы3 86ким с6рген болмысты, барлы3ты 3урайды.
Барлы3 жердеги 81м аспанда2ы сфералар денеликке, демек, материаллы33а ийе. Барлы3 
предметлер алты т6рге б5линеди: аспан денелери, а3ыл-ой2а ийе 8ай7анлар (адам), а3ыл-ой2а ийе 
емес 8ай7анлар, 5симликлер, минераллар, т5рт элемент-от, 8а7а, жер 81м су7. Со42ылары 
материаллы3ты4 тийкарлары, олар материяны4 ж6д1 3арапайым т6рлерин а4латады. №ал2ан алта7ы 
3урамлы болып, биринши элементлерди4 бириги7и н1тийжесинде пайда болады.
Фарабиди4 пикиринше, барлы3 затлар ушын улы7ма род-д6нья («общий род для всех вещей 
-мир»). №1леген дене, Фарабиди4 пикиринше, е4 алды менен потенцияда, м6мкиншиликте 
81м со4ынан 2ана 8а3ый3атлы33а айналады. М6мкиншиликтен 8а3ый3атлы33а 5ти7 материяны4 
белгили форма менен бириги7и н1тийжесинде 5теди.
Фарабиди4 3арсылы3лары формаларды4 3арама-3арсылы3лары 81м со3лы2ысы7лары 8а33ында ойы 
т1биятта2ы 5згерислерди4 д1регинен т6сини7ге умтылы7 сыпатында ба8алы33а ийе.
Илимлерди4 классификацисы 
Билимлерди Фараби практикалы3 (ремесло-5нер) 81м теориялы3 (илим) деп б5леди.
Илимни4 обьекти барлы3 реаль 5мир с6рип тур2анлар, оны4 81р 3ыйлы 31сийетлери 81м сапалары. 
Теориялы3 билим сферасында бас орын философия2а тийисли. Философияны Фараби болмысты4 улы7ма 
31сийетлери 81м нызамлары 8а33ында илим сыпатында белгилейди 81м оны4 конкрет илимлерге 
3атнасын улы7малы3ты4 жекеликке 3атнасы сыпатында минезлейди. Фараби системасында философия 
ту7ралы «Илимлерди4 илими» деген тезис 5з с17лелени7ин тапты.
Фараби илимлерди классификацияла7ды4 орта 1сир тусында2ы биринши 81м толы3 т6рин д5ретти 
81м ол сол д17ирди4 илимий билимлерди4 энциклопедиясы атанды. Барлы3 илимлерди Фараби бес 
топар2а б5леди.
q. Тил ту7ралы илим. Жети разделге ийе.
w. Логика.
e. Математика. %зиншеликке ийе жети илимге б5линеди. Арифметика, геометрия, оптика, 
жулдызлар 8а33ында илим, музыка 8а33ында илим, а7ырлы3 8а33ында илим (наука о тяжести), 
механика.
r. Т1бияттаны7 81м диний илимлер ямаса метафизика.
t. №аланы бас3ары7 ту7ралы илим (ямаса сиясий илим), юриспруденция 81м калам.
Фараби 5зини4 илимлерди классификацияла7ында 81р бир илимни4 обьектини4 айырмашылы3ларын 
2ана есап3а алып 3оймастан, оны4 5з нызам 81м 31делерини4 спецификасын 81м о2ан тийисли 
били7ди4 3уралларын 81м есап3а алады.
Фараби: илимлер, улы7ма барлы3 белгилер болмыстан ту7ынды бола отырып, субьектив тилектен 
емес, ал 1сте-а3ырын 81м избе-из о2ан адамны4 ра7ажланы7да2ы усылларыны4, з1р6рликлерини4 
н1тийжесинде пайда болады.
Фарабиди4 системасында 81р 3ыйлы илимлер бирин-бири бийкарламайды, ал 5з-ара байланыс 81м 
5з-ара белгилени7шиликте 3аралады. Оны4 классификациясы Шы2ыста 81м Европада 81м буннан 
со42ы классификациялар2а к6шли т1сир етип, 6лкен роль ойнады.

---

60 
Били7 теориясы 
Фараби` адам танып билету2ын субьект, ал бизди 3орша2ан т1бият - били7ди4 обьекти. 
Т1бият субьектти4 алдында болады` «позноваемое существует да относящегося к нему 
знания так же, как чувственно воспринмаемое - до относящегося к нему восприятия. 
Фараби. Комментарии к «Категориям» Аристотеля // В кн. Избранные произведения мысл. стран 
Ближ. и Сред. Востока. с. qoq.
Фараби т1биятты били7 процессини4 шексизлигин айтып, оны4 билме7ден били7ге 5ти7ге, 
а3ыбетли били7ден себепли били7ге, 3убылысты били7ден тийкарды били7ге, акциденциядан 
субстанция2а 5ти7 деп есаплайды.
Фараби адамда ту7ыларда оны «а73атландырату2ын, т1мийинлейту2ын к6ш (питающая 
сила)» пайда болады. А3ыл-ой к6шини4 ар3асында адам а3ыл-ой2а сыйымлыны, абстрактлы3ты танып 
биледи, г5ззаллы3ты 1бешийликтен ажыратып биледи, жа3сыны жаманнан, пайдалыны зыяннан айырып 
биледи, илим 81м искусствоны ме4гереди.
Фараби: адамны4 барлы3 били7лик-психикалы3 у3ыплары жанны4 81рекети 81м к6ши.
Бул к6шлерди4 дене органынан 21резлилигин, демек, психикалы3ты4 материаллы3 пенен 
белгиленгенлигин Фараби атап 5теди.
Фараби: Бул к6шлерди4 8еш бири материядан б5лек жасамайды. (Ни одна из этих сил не 
существует оторванно от материи (Фараби. Существо вопросов // Изб. произ. мысл. Ближ. и Средн. 
Востока. с. 149-150).
Фараби били7ди4 еки бас3ышын ажыратады - сези7лик 81м ойла7. Сези7лик били7ди4 ролин айта 
отырып, Фараби адамды сырт3ы д6нья менен байланыстыры7шы сезимлерди4 бес т6рини4 81р бирине 
то3тамайды.
Сези7ди4 81р бир т6рин Фараби сезимлерди4 белгили органлары менен байланыста 3арайды.
Фараби: 31леген сези7 адамларды4 сези7 органларына обьектив 5мир с6ри7ши 
предметлерди4 конкрет 31сийетлерини4 сырт3ы физикалы3 т1сирини4 н1тийжеси.
Фарабиде титиркени7ди4 к6ши менен сези7ликти4 (чувствительность) себеплик 21резлилик 
ту7ралы белгили к5з-3арас бар. Бас3аша айт3анда, титиркени7 3аншама к6шли бол2ан сайын, ол 
болдыр2анны4 изи сезимде уза2ыра3 са3ланады.
Фараби сези7лик били7ди тиккелей, конкрет с17лелени7 сыпатында т6синеди.
Фарабиде били7ди4 сези7лик этапы менен яд, елеслети7 81м 3ыялла7 байланыстырылады 81м 
олар2а сези7 менен ойла7ды4 арасында2ы орын бериледи. Фарабиди4 ядты4, 3ыялла7ды4 
т1биятын т6синдири7и оларды4 физикалы3 органын аны3ла72а умтылы7 менен характерли. Ол, оны4 
пикиринше, мийди4 алды42ы б5легине жайлас3ан. Бира3 адам ушын 5згешелик сези7 81м яд 
емес, олар гей бир 8ай7анлар2а да т1н, ал а3ыл-ой болып есапланады. Адамны4 8ай7анлардан 
айырмашылы2ы сонда, ол билимди а3ыл-ой 81м сези7лер ар3алы алады. (Фараби Таьликот // В сб. 
Мажму ат -расаил ал хукама. Тошкент, 1963. 255 а-б).
«А3ыл-ой к6ши» сырт3ы предметлерди4 ойша образларын береди. Сези7лерден айырмашылы2ы, 
ойла7 реаль затларды абстракт 3ыялла7 процессинде танып биледи. Буннан бас3а а3ыл-ой2а т6сини7 
(понимание) тийисли.
(См. Фараби. А-Масаил ал фалсафийа ва ала жавабанха//В сб. Мажму ал- Фараби, 94, 105-106 б).

---

61 
Абстракт илимий т6синиклер, соны4 ишинде математика2а тийислилери де, сырт3ы д6ньядан 
3аншама ажырал2ан болы7ына 3арамастан конкрет 5мир с6рип тур2ан даналарды4 31сийетлерин 
с17лелендиреди.
Били7ди4 еки формасыны4 - сези7лик 81м рационаллы3ты4 усыллары 81м айырмашылы3лары 
баянла7ды4 81м т6рин белгилейди. Сезилген сапаларды4 (от ощущающих качеств) 
ойланылату2ын тийкарлар2а, демек конкретликтен абстрактлы33а 81м денелерди ойла7 т1репинен 
оларды сези7 т1реплерине, бас3аша айт3анда абстрактлы3тан конкретликке.
Фараби а3ыл-ой менен (разум) танып били7де танып билинету2ын предметлерди4 тере4лигин 
к5рсетету2ын бас3ышларды ажыратады. Бул процесс еки момент пенен минезленеди~ конкретликтен 
улы7малы33а 5ти7, ойда2ы улы7малы3ты к5рсети7, со4ынан бул улы7малы3ты4 (конкретлиликте 
табыл2ан) ж1рдеминде конкретлиликти4 м1нисин тере4лестири7. Е4 со4ында а3ыл-ой (разум) 
жердегилерди4 б1рин танып билип, аспан денешелерин танып били7ге 5теди. С5йтип, жер-ж6злик, 
космослы3 денеге араласып си4иседи, бирлеседи. А3ыл-ойлы3 били7 (разумное познание) бул жер-
ж6злик а3ыл-ойды4 (мировой разум) т1сиринде 1мелге асырылады.
Били7де (адамны4 били7инде) искерликли (81рекетшил) а3ыл-ой (деятельный разум-ал акл ал-
фаол). Искерликли, 81рекетшил а3ыл-ойды4 роли: сези7ликти к6шейтеди 81м оны ойла7 ушын 
3олайластырады 81м е4 жу7ма2ында ра7ажланы7ды4 81р т6рли бас3ышлары ар3алы били7ди 
(познание) д6нья ту7ралы 81мме билимлер менен байытып, м14гиликке алып келеди. Искерликли, 
81рекетшил а3ыл-ой адам менен биринши себеп (первопричина) арасында д1лдалшы бола алады. 
Бул искерликли 81рекетшил а3ыл-ой денедеги жан менен 81м байланыспалы. Солай етип, 3удайлы3 
тиришиликти4 (божественные жизни) 31сийетлери адам2а 5теди, оны4 билими а3ыл-ой к6шинде 
м14гиликке айналады.
А3ыл-ойды4 проблемасыны4 былай шешили7и араб тиллес философияны4 буннан со42ы 
71киллери, е4 алды менен Ибн Сина 81м Ибн Рошд ушын 81м характерли болды.
Логика 
Фараби-тутас логикалы3 системаны - куллиятты д5рети7ши. Бул ушын айры3ша титул2а - }ал 
Мантики} (}Логичный}) ийе болды. Ол логика бойнша Аристотельди4 барлы3 шы2армаларына 
комментарийлер жазды. Фараби буларды4 81р бирини4 мазмунын тере4 билип 3оймастан, биринши 
рет орта 1сирлик философияда оларды система2а келтирди. Деген менен ол логика бойынша оригинал 
жумысларды4 81м авторы. Буларды4 ишинде Стагиритти4 тийкар2ы пикирлерин сын2а ал2ан пикирлери 
бар трактатларды4 81м авторы.
Фараби логикада илимий били7ди4 методын к5реди, бул оны4 рационалистлик позициясына 
с1йкес келеди (Логика, Фарабиди4 пикиринше, ойла7 процессини4 дурыслы2ын я надурыслы2ын 
аны3ла7 ушын хызмет етеди). !лбетте бул процесс - ойла7 процесси обьектти танып били7ге 
ба2дарланып, а3ыл жеткендей тийкарлар, демек категориялар менен ис алып бар2анда болады.
Фараби }логика, когда она применяется в тех или и них частях философии суть инструмент, 
посредством которого добывает достоверные знания всего того, что охватывает теоритическое 
искусство}.
Фараби логикалы3 терминологияны ислеп шы2ы72а 6лкен 6лес 3осты. Ол логика 81м 
грамматика, логикалы3 ой 81м оны4 с5зде с17лелени7и арасында байланысты табы72а умтылды. 

---

62 
Логиканы4 обьектин аны3лай отырып, ол 6ш моментти к5рсетеди~ q) категориялар менен ойла72а, 
илимлерди, искусстволарды ийеле7ге, 5зини4 81м бас3аларды4 ис-81рекетлеринде, ж6рис-турысында 
г5ззаллы3 пенен 1бешийликти ажыраты72а м6мкиншилик болдырату2ын у3ыплылы3лар.
w) адамны4 жанында (душа) пайда болып, 81м ишки с5з с5йле7 атанату2ын категориялар. 
e) а3ылда орны бар, сырт3ы с5з с5йле7 аталату2ынлар.
Ойла7 81м оны4 логикалы3 31делерин Фараби улы7ма адамзатлы3 деп есаплайды. Фарабиди4 
логиканы4 81м грамматиканы4 5з-ара 3атнаслары 81м 5згешеликлерин т6синдири7и усы б6гинге 
дейин 5з 18мийетин са3лап киятыр. Фараби логиканы сегиз б5лекке (разделге) б5леди.
q) №арапайым тиллик пикирлер- ойды4 о2ада 1пи7айы б5леклери сыпатында2ы т6синиклер, 
категориялар. w) 3урамлы категориялар-г1плер, пикирлер~ e)силлогизмлер. №ал2ан бес б5леги 
(разделлер) пикирле7ди4 метод 81м усыллары~ а) д1лилле7 методы~ б) диалектикалы3 метод (демек, 
дискуссия методы)~ в) софистикалы3 метод (демек, 3арсыласты алжастырату2ын метод)~ г) риторикалы3~ 
д) поэтикалы3.
Бул бес усыл силлогистлик искусствоны4 т6рлери болып табылады. Бира3 илим оларды4 бире7ине - 
д1лийлле7 усылына с6йенеди.
Фараби тийкар2ы логикалы3 формаларды: т6синиклерди, пикирлерди 81м ой-жу7ма3ларын 
3ара72а 6лкен ды33ат б5леди.
Т6синикти4 логикалы3 д6зилисин 3арай отырып, Фараби т6синикти4 теклик (родлы3)- т6рлик 
(родо-видовое отношение) 3атнаслар2а толы2ыра3 то3тайды. Сондай а3 т6синиклерди аны3ла7, 
били7, 81р 3ыйлы т6рлерин сыпатла72а 8.т.б. толы2ыра3 то3тайды. Илимий категорияларды4 
спецификасын 3арайды. Илимий категориялардан к6нделикли т6синиклерди4 айырмашылы2ы, тилде 
к5ринис табы7ы, демек, илимий терминология м1селелерине то3тайды.
Пикирлерди изертлей отырып, Фараби субьект 81м предикатты4 арасында2ы 3урамлы, 3ыйын 5з-ара 
3атнасларды к5лем 81м мазмуннан шы2а отырып 3арайды. Усы б6гинге дейин аны3ламаларды4 
логикалы3 т1биятын ашы7 81м сыпатла7лар, пикирлерди классификацияла7 ба8алы. !сиресе Фарабиди4 
предикат били7лерди 3атнаслы (олар предикатлар болады) б5ли7ге умтылысы 81м айры3ша ды33ат3а ийе.
Фараби ойла7ды4 3урамлы, 3ыйын формасы - ой жу7ма2ына 6лкен ды33ат б5лди. Д1слепки 
билимлер 8а33ында т1лийматы (Учение о первоначальных знаниях) - 8а3ый3ый, дедуктив ой 
жу7ма2ында тийкар2ы момент бола алату2ын т1лиймат оригинал характерге ийе. Силлогизмни4 
биринши тийкарын 3арайту2ын д1лилле7 аргумент болату2ын бул шынлы3лар т5рте7: макбулат 
(установление), машхурат (общепринятие), махсусат (частные ощущение, чувтвенные 
знания), макулати аввал (первичные категории, аксиомы).
Фарабиди4 жумысларында силлогизмни4 д6зилиси 81м формалары, логикалы3 31телерди4 пайда 
болы7 себеплери 3арама-3арсылы3 емеслик, тийкарды4 жеткиликли нормалары 8.т.б. ба8алы пикирлери бар.
Ж1мийет 81м мораль 
Орта 1сир ойшылларыны4 ишинде бириншилерден болып ж1мийетлик 5мирди4 5згешеликлери 
81м д6зилиси ту7ралы т1лийматты ислеп шы3ты. (Фараби. Трактат о взглядах жителей добродетельного 
города. Каир. qo0t. , Он же. О достижениях счастья. Хайдарабад, qowy. и др.). Оны4 бул хызмети 
жер ж6зилик илимий 1дебиятта мойынлан2ан %зини4 жумысларында Фараби к5п 2ана м1селерди 

---

63 
к5тереди: q) ж1мийетлик 5мир 8а33ында илимлерди4 предмети 81м 7азыйпалары w) Ж1мийетлик 
бирлеспелерди4 келип шы2ы7ы, 3уралы 81м т6рлери, адамзат ж1мийетини4 формасы, бул м1селелер 
бойынша, Фарабиди4 к5з-3арасынша, 31те теорияларды криткала7.
e) 
№ала-м1млекет, 
м1млекетлик 
бирлеспелерди4 
5згешеликлери 
81м 
турмысы, 
м1млекетти4 функциялары 81м оны бас3ары7 формалары. r) Ж1мийетте адамны4 орны 81м 
мийнетлери, интеллектуаллы3, 1деп-икрамлы3 т1рбия м1селелери. t) м1млекетлик бирлеспени4 
7азыйпалары 81м тийкар2ы ма3сети, 2алаба бахыт3а жетиси7ди4 жоллары 81м усыллары.
Ж1мийетлик турмыс ту7ралы илимлерге Фараби 3ала-м1млекет 8а33ында2ы, демек, сиясий 
илимди (ал мадания), юриспруденцияны (фикх) 81м мусулман теологиясын (калам) жат3ызады.
М1млекетти бас3ары7, Фарабиди4 пикиринше, еки типте болады` м1млекетти4 тур2ынларын 
8а3ый3ый бахыт3а 81м иллюзорлы3, жал2ан бахыт3а алып келету2ын бас3ары7.
Бас3ары7 искусствосы бас3ары7ды4 улы7ма нызамларыны4 теориялы3 билимлерин 81м 
бас3ары7ды4 практикалы3 искерлигин 81м талап етеди. Теориялы3 билимди практика менен 
ушластыры7 81р бир конкрет жа2дайда м1млекетти дурыс бас3ары72а м6мкиншилик береди.
Фараби этиканы 81м педагогиканы 5злеринше илимлер сыпатында б5лмейди. Олар сиясий 
илимни4 б5леги. Бул илим 2алаба бахыт3а жетиси7ди4 жолын белгиле7и тийис. Этика- адамны4, 
ж1мийетти4 а2заларыны4 1деп-икрамлы3 ис-81рекетлери ту7ралы билим, ал сиясий илим-улы7ма 
ж1мийетти4 барлы3 а2заларыны4 нравларын, поступокларын бас3ары7 ту7ралы билим.
Фараби ж1мийетти4 келип шы2ы7 проблемасын байланыслы адамларды4 ж1мийетке бирлеси7и 
урыслар 81м к6шле7, зорла7ларды4 н1тийжесинде 1мелге асырыл2ан деген пикирди наты7ры деп 
есаплайды. Ж1мийет адамларды4 5злерини4 талапларын 3анаатландыры72а умтылы7 н1тийжесинде 
пайда бол2ан~ ж1мийет адамларды4 5мир с6ри7и ушын з1р6рли. (См. Фараби. Трактат о 
взглядах жителей добродетельного города//В кн. Григорян С. Н. Из истории Средней Азии и Ирана 
VII-XII веков. М. , qoyq. c. qey)
Ж1мийет бир-биринен 5злерини4 1детлери, нравлары, характер 81м тили менен айрылып 
турату2ын халы3лардан турады. *1р3ыйлы халы3ларды4 нрав 81м характерли белгилерини4 5зиншелигин 
Фараби олар жасап тур2ан географиялы3 шараятларды4 5згешеликлери менен т6синдиреди.
Фараби 3ала-м1млекетлерди пазыйлетли ямаса идеаллы3 81м надан деп б5леди. Идеаллы3 
3ала-бул сондай 3ала, ол тур2ынларды4 5з-ара ж1рдеми тийкарында жасайды.
№ала-м1млекет сырт3ы 81м ишки 7азыйпаларды шешеди. Сырт3ы 7азыйпалар - бул 3аланы4 
3ор2анысын ш5лкемлестирип, оны сырт3ы топылыстан 3ор2а7. Ишки 7азыйпалар - оны4 тур2ынларына 
бахыт ба2ышла7.
Фараби бас3ары7ды4 6ш формасын атап к5рсетеди` жекке бас3ары7шылы3 (единовластие), 
адамларды4 аз2ана топарыны4 бас3ары7ы, халы3 сайла2ан о2ада ылайы3лы жекке адамны4 
бас3ары7ы. Бул бойынша шеши7ши характерге ийеси бас3ары7ды4 формалары емес, ал оны4 а3ыл2а 
сыйымлы2ы (разумность).
Жетилген ж1мийетлерде к1сипти еркин та4ла7 м6мкинлиги болады. Бул жерде 8а3ый3ый еркинлик 
81м те4лик 86ким с6реди, жекке бас3ары7 (единоличная власть) жо3. Бул 3алаларды4 басшылары 
5злерини4 искерлигинде те4лик, 1диллик 81м улы7ма абаданлы3 принциплеринен келип шы2ады (См. 
Фараби. Мажму ат-расаи ал хукама. wt0 а-б).

---

64 
Басшы - 5зини4 ш1киртлерин илимлерге, бахыт3а жети7ди4 жасларын 6йретип атыр2ан 
му2аллимге (устаз2а) у3сас. Бира3 барлы3 талапларды бир адам2а сый2ызы7ды4 3ыйын екенин 
т6синеди. Соны4 ушын топарлы3 бас3ары7ды 3олайлы вариант деп есаплады. Бира3 ж1мийетти4 81р бир 
а2засы бул сапаларды4 бире7ин бийкелесе (олицетворение) 2ана усылай болады.
Ж1мийетлик жетили7 81м 2алаба бахыт3а ериси7 илимни4 ж1рдеминде исленип шы2ыл2ан жо3ары 
д1режедеги интеллектуаллы3 81м 1деп-икрамлы3 нызамларды 5злестири7 процессинде 1мелге 
асырылады.
Адам 5зини4 т12дирин, 5зини4 бахтын 5зи жасайды. Фарабиди4 т1лийматында 18мийетли 
орынды улы7ма бахыт м1селеси тутады. О2ан жети7 ж1мийетти4 81м м1лекетти4 тийкар2ы ма3сети. 
О2ан жети7 жолы-илим 81м т1рбия. *а3ый3ый бахыт3а билимлерди ийеле7 ж1рдеминде жетеди. 
*а3ый3ый бахыт 31леген жаманлы3ты4 жо3 етили7и 81м адамны4 жаны 81м а3ыл-ойыны4 тийкарларды 
81м пазыйлетли ислерди танып били7деги жо3ар2ы д1режеге жети7и менен м14гилик болып табылату2ын 
жер ж6зилик а3ыл-ой менен бирлеси7и менен байланыслы. Адам 3айтыс болады, бира3 оны4 тирисинде 
жетилген бахыты ру7хый 81м к5тери4килик 3убылыс бола отырып, 5лмейди.
Фарабиди4 д6нья2а к5з-3арасы IX-X 1сирди4 м1дений жетискенликлерини4 синтези болды. 
Ол сол д17ирди4 к6шли 81м 1ззи т1реплерин 81м с17лелендирди. }Шы2ысты4 Аристотели{ - 
Фараби 5зини4 т1лийматын Жа3ын 81м Орта Шы2ысты4 м1дений жетискенликлерини4 тийкарында 
ра7ажландыры72а умтылыды.
Фарабиди4 тек Шы2ысты4 2ана емес, Батысты4 81м ж1мийетлик-философиялы3 ойында 6лкен 
роль ойнады. }Тазалы3, 8адаллы3 ту7ыс3анларына, Абу Сулайман Мантикиди4 к5з-3арасларына, Ибн 
Мискавеик, Ибн Баджа, Ибн Туфейли 8. б. т1сир етти. Ибн Сина оны 5зини4 тиккелей устазы деп 
есаплады.
Абу Абдуллах Хорезмиди4 философиялы3 к5з-3араслары 
Абу Абдуллах Хорезми X-1сирдеги ири алым энциклопедист. Хорезмде ту7ыл2ан, со4 ала 
Шы2ыста жасады 81м со4ынан }Мафотик ал-ум{ (}Илим гилтлери китабыны4{) - Жа3ын 81м Орта 
Шы2ыста биринши энциклопедияларды4 авторы болды. Мийнетлеринде право, философия, логика, 
поэтика астрономия, математика, медицина, музыка 8. б. илимлерди4 тийкарлары берилген.
Фараби сия3лы Хорезми 81м 5з д17ирини4 илимлерин классификацияла72а умтылады. Барлы3 
илимлерди Хорезми }шариатлы3{ 81м }шариатлы3 емес{ деп б5леди. }Шариат{ илимлери тийкарынан 
динге хызмет етеди, сондай-а3 араб тиллес ж1мийетини4 тиллик проблемалары менен байланыслы.
Ал }араблы3 емес{ илимлер (Хорезми }греклер{ бас3а халы3ларды н1зерде тутады) сол 
д17ирди4 билимлерини4 п6ткил жыйынын 5з ишине алады.
Д6нья7ий (светские) илимлер ол т1репинен динге ба2ынбайту2ын сыпатында т6синдириледи. 
М1селен, }шариат илимлери{ 81м араб тиллес ж1мийетлерди4 лингвистикалы3 проблемаларын 
3анаатландыры7 менен байланыслы илимлер 5з ишине мусылман 8у3ы3ы, калам, араб тилини4 
грамматикасы, поэтика 81м хронологиялы3 илимлерди киргизеди. }Араблы3 емес{ илимлер 
Хорезмиди4 т6синдири7инше, мазмунынан (оглавление) белгили, философия, логика, медицина, 
арифметика, геометрия, астрономия, музыка, механика 81м алхимияны 5з ишине алады.
Хорезмиди4 илимлерди классификацияла7ы т5мендегише`
I. }Шариат{ илимлери 81м оны4 менен байланыслы }араблы3{ илимлер` 

---

65 
q. Фикх мусылман 8у3ы3ы w. Калам e. Грамматика r. Поэтика t. Хронология 8а33ында 
илим.
II. }Араблы3 емес{ илимлери (}грек{ 8. бас3а халы3лар): 
q. Теориялы3 философия w. Практикалы3 философия` этика, 6йди бас3ары7, сиясат (3аланы 
бас3ары7-управление городом, госуд.). e. Метафизика r. Математикалы3 илимлер (арифметика, 
геометрия, астрономия, музыка ту7ралы илим) t. Т1бияттаны7 илимлери (медицина, 
метеорология, минералогия, алхимия, механика). y. Логика.
Тутас ал2анда Хорезмиди4 философиясын п е р и п а т е т и з м деп атайды.
Хорезми философияны4 5зин }затларды4 8а3ый3атлы2ы 8а33ында илим{ деп т6синеди. *1р бир 
зат материя менен форманы4 бирлиги. Биринши материя (первоматерия)-81рбир дене, форманы 
алып кели7ши. Форма - затты4 3урылысы 81м оны4 т6ри, ол первоматерияны4 31липлестири7и 
н1тийжесинде пайда болады.
Хорезми тутас философиялы3 категориялар2а аны3лама берди. Олар` орын, 7а3ыт, 7а3ытлы3 
аралы3 (временная деятельность), т1бийий дене 8. б.
Ол д17ирди4 актуаль проблемаларыны4 бири-денелерди4 б5лини7 проблемасы. Хорезми бир 
т1рептен, денелерди4 шексиз б5лини7 м6мкиншилигин мойынлады. Бира3 оны }концептуал 
били7{, демек 3ыялдан били7 деп атады. Со4ынан бира3, Ибн Сина мынадай дейди` }т1бийий{ 
демек материаллы3 б5ли7 шегине ийе, себеби б5лини7деги дене актуаль д1режеде кишиге жетеди. 
Бул киши 5зини4 т1бияты бойнша ж6д1 киши. Ол оны сези7лик 3абылла7 ушын философларды4 
айт3анындай, ж6д1 н1зик{.
Сол д17ирди4 проблематикасына с1йкес Хорезми рух т6синигин 3арайды. }Т1бийий рух{, 
}8ай7анлы3 рух{, }жеке рух{ т6синиклерин аша отырып, оларды тири денелерде 5тип атыр2ан 
материаллы3 процесслер менен байланыстырады.
}Жанды{ (}душа{) т6сини7и бойынша Хорезми тийкарынан платонизмни4 тийкар2ы 
жа2дайларын критикалайды. М1селен, улы7ма тийкарларды4 д6ньясы ту7ралы (существование 
некоего мира общих сущностей). Ол` }общая душа подобна (полярно) общий человек, 
который является видом по отношению, например, к Зеиду, Омару и всем человеческим 
индивидам. Всеобщая душа та, в которой охватываются души Зеида, Омара и каждого и 
животных индивидов. Она обладает бытием лишь в воображении, подобно тому, как существует лишь в 
воображении }общий человек{, а также }общий разум{. Что касается того, что общая душа 
обладает самостоятельным бытием, как это утверждают многие из философствующих, то это не так{ 
(Материалы по истории прогрессивной обществ-философской мысли в Узбекистане. с. ou).
Философские воззрения Абу Абдуллаха Хорезми, его классификации наук, энциклопедические 
сведение, содержащиеся в его труде }Ключи наук{ оказали большое влияние на формирование 
средневековой общественно-философской мысли в странах Центральной Азии, Ближнего и Среднего 
Востока.
Берунийди4 ж1мийетлик-философиялы3 к5з-3араслары 
Абу Райхан Мухаммад Ибн Ахмад Беруний уллы алым-энциклопедист, ойшыл 81м 
гуманист oue жылы №ыятта Хорезмни4 ески пайтахтында ту7ылды. qy-жасларында а3 экватор2а 
эклиптика ийили7ини4 тегислигин 6лкен д1ллик пенен аны3лады. Жас Беруни Орайлы3 Азияда 

---

66 
бириншилерден болып жер глобусын жасады. q000-жылы Беруний }%ткен 17ладларды4 естеликлери{ атлы 
6лкен шы2арма жазады. Бул оны п6ткил Орта 1сирлик Шы2ыс3а танытады. q0q0 жылы Абу-л- Аббас 
Мамун ибн Мамунны4 сарайында 6лкен ла7азымды ийелейди.
Ибн Мамун 5з сарайында ири алымларды жыйнайды. Олар` Абу Али Ибн Сина, Абу Сахл ал-
Масихи, т1ржиман 81м философ Абу-л Хаир Хаммар, шайыр 81м 1дебиятшы Абу Мансур ал- 
Саалиби, математик 81м астроном Абу Наср Ибн Ирак 8. б.
Беруний 5зини4 д5рети7шилик жолыны4 басында а3 жас Ибн Сина менен хат жазысады. Онда 
бас философиялы3, космологиялы3 81м бас3а да м1селелер 3аралады. q0qu-жылы Хорезм Махмуд 
ѐазнавийди4 1скерлерини4 басып алы7ына тап болады. Махмуд т1репинен ѐазна2а алып кетилген 
алымларды4 арасында Беруний 81м бар еди. q0wt-жылы ол 5зини4 18мийетли шы2армаларыны4 бири - 
Геодезияны жазып питкерди.
ѐазнада Беруний индологиялы3 изертле7лер ж6ргизди. Н1тийжеси - }Индия{ (q0e0) мийнети. 
Со4ынан }Маъсуд канонлары{ мийнетин жазады. Бунда математика, астрономия, геофизика 8. б. 
м1селерди 3арайды.
q0re-ж. }№ымбат ба8алы затларды танып били7 бойынша ма2лы7матларды4 жыйна2ы{ мийнетин 
жазады. Бул 1дебиятта }Минералогия{ аты менен белгили. }Фармакология{ мийнетин жазы72а 
киристи. Бира3 5лим кесент берди. Оны4 qt0 ге жа3ын мийнети бар.
Онтология 
Берунийди4 пикиринше, философия2а жол т1бияттаны7 илимлери менен болады. Т1бияттаны7 
илимлери философияны тере4 т6сини7ге м6мкиншилик береди. Т1бият илимлери философияда2ы метод 
81м д1лилле7лерди ислеп шы2ы7 ушын ж1рдем береди. Тутас ал2анда Беруний философияны, 
болмысты танып билету2ын илим деп аны3ла7 пикирине 3осылады. Т1бият белигили нызамлар2а 
ба2ын2ан барлы3 материаллы3 3убылысларды, п6ткил 3орша2ан д6ньяны 5з ишине алады. Беруний 
}т1бийий к6шке{ ийелерди4 81ммесин де, 8а3ый3атлы3ты4 нызамлы процессин а4латату2ынны4 
б1рине жийи-жийи т1бият деп атайды. Т1бият илимлер фактларды алату2ын область 2ана емес, соны4 
менен бирге обьектив реаллы3ты4 фактларын, т1биятты т6синдири7ди4 тийкар2ы себеби. Ол Абу 
Машарды4 }Т1бият 81ммесинен к6шлирек{ деген пикирине 3осылады.
Ибн Сина менен келиспе7леринде Беруний 8а3ый3ый деистлик позиция2а 5теди. }То, что ты 
говоришь это со слов Аристотеля, который считает, что у мира нет начала, не следует отрицания 
деятеля и творца, то это бесмодные слова, поскольку если не предположить начало действия, то не 
будет мыслиться какой-либо деятель{.
(Приложение к ст. А. Шарипова - Малоизвестные принципы переписки между Беруни и Ибн 
Сина//Общ. науки в Узб. Т. qoyt. N qq. c. eo).
Астрономиялы3, геологиялы3 81м бас3а да т1биятты4 3убылысларын анализлей отырып, 
7а3ытты4, жерди4 аспан денелери 8. б ту7ралы мынадай жу7ма33а келеди` }вычислетелю не 
возбраняется говорить о тысячах миллионов лет{.
Т1бият3а т1бийий-илимий 3атнасты 3олланы7ды4 з1р6рлиги 81м жо3ар2ы басламаны 
мойынла7 Берунийге деизмнен 5тип, материяны4 м14ги болмысын мойынла7 ту7ралы идеяны 
айты72а м1жб6рледи.

---

67 
№оршап тур2ан д6ньяны4 тийкарында материаллы3 басламалар бар. Ибн Сина менен 
полемикасында т5рт элементин атайды. Олар` су7, от, 8а7а, жер. Ол олар ту7ралы мынадай деп 
жазады` }№арапайым субстанциялар преиодлы3 пайда болы7ды 81м 5ли7ди билмейди{.
Беруний жанны4 барлы2ын ма3уллайды. Бира3 ол жан дене менен ты2ыз бирге 81рекет етеди, 
жан тек денеде 5мир с6ри7и м6мкин деди. Берунийди4 денени4 81м жанны4 5з-ара байланысы 
8а33ында2ы к5з-3араслары 8а3ый3ый материалистлик характерге ийе. Жан к5пшилик жа2дайда жан 
денени4 темпераментине ба2ынады, сонлы3тан оны4 жа2дайы 81рт6рли 81м 5зини4 характери 
бойынша 81р т6рли{ болады.
(Абу Райхан Беруни Индия. //Избр. произв. В. б. т. Т. , qoye. т. w. c. eqq). Берунийди4 
пикиринше, 8а7а, жер, от б5линбейту2ын б5леклерден-атомлардан турады. Ол денени4 шексиз 
б5линбеслиги ту7ралы т1лийматты4 надурыслы2ын айтты. }Не себеп Аристотель б5лекти4 
б5линбейту2ыны ту7ралы т1лийматты{ надурыс дейди, денени4 шексизликке дейин б5лини7и 81м 
нату7ры.
Беруний` Геометрлер арасында ж6д1 белгили тартыслы тастыйы3ла7лар атомистлерге тийисли. Ол бул 
оны еки теорияны4 атомизм 81м теориясыз да 3арама-3арсылы2ын шешкендей жол излейди. 
Беруний атомларды ма3уллай отырып, бослы3ты бийкарлайды. Бул сол 7а3ытларда2ы философиялы3 
д1ст6рлерге ту7ры келмеди. Себеби атомизм бослы3ты4 болы7ын ма3уллады.
Берунийди4 пикиринше, 3арапайым элементлер 81м оларды4 атомлары-т1биятлы3 затларды4 
структуралы3 д6зилисини4 со42ы бас3ышы. Барлы3 т1биятлы3 3убылыслар б5лекшелерди4 81м 
элементлерди4 31сийетлерине тийкарлан2ан болы7ы керек.
Аристотельди4 айт3аны` барлы3 дене 81м элементлер 5злерини4 т1бийий орнында турады 81м 
тынышлы3та, 81рекетсизликте. Оларды бул 8алдан шы2арату2ын сырт3ы к6ш болма2анда усылай.
Солай етип Аристотель биринши сырт3ы 81рекетке келтири7шини мойынлады.
Беруний бу2ан г6манланады. Беруний бу2ан геометриядан мысал келтиреди. }Орай{ 
т1синиги т1бийий орын. Т1бийий орын2а а7ыр денелер 5мир де 81м жетисе алмайды, оны4 
д5герегинде болады, демек 5зини4 т1бийий, орнынан тыс3ары болады. Же4ил элементлер ушын 81м 
усындай.
%зини4 Ибн Сина менен келиспе7шиликлеринде д6ньяны4 к5плиги ту7ралы к5з-3арасты 
айтты` егер 3удай 36дирет бол2анда, ол бул д6ньдан бас3а д6ньяларды жаса7 м6мкин еди.
Аристотель м14ги 81м 5згермейту2ын 81рекетти ту7ры линиялы 81рекетке 3арсы 3ояды, ал 
Беруний д54гелек 81рекетти аспан денелерини4 айры3ша 81рекети деп есапламайды.
Жер бетинде 2алаба 5згерис идеясын Беруний }Минералогия{ мийнетинде 3ойды` На ней 
(земле) нет ничего, что оставалось бы устойчивым. Более того, весь мир подвержен этому 
процессу{. (№ара4ыз` Материалы по прогрессивной общественно-философской мысли в Узбекистане. 
Т. qoow. c. ue).
Беруний жерди4 ра7ажланы7ында секири7ди4 ролин айтады.
Берунийде адамны4 организминдеги 3арама-3арсылы3ларды4 г6реси ту7ралы 81м пикирлер 
бар.
Цикллик теориясы, Берунийди4 ойынша, д6ньяны4 м14гилиги идеясына алып келеди. Бул 
бойынша Индия философларыны4 д6ньяны4 цикллик ра7ажланы7ы бойынша т1лийматын ма3уллайды. 

---

68 
}Их представления о цикличности повторяющихся периодов времени соответствуют тому, что 
наблюдаются в действительности{. (Абу Райхан Беруни. Индия. c. qyq).
Гносеология 
или7ди4 тийкары, бизи4 д6нья ту7ралы билимлеримизди4 д1реги-сези7лик билимлер, олар сези7 
органлары ар3алы алынады.
Беруний сези7ди4 81р бир т6рин сыпатлап жазды. Со2ан ылайы3 81р бир 8ай7ан сырт3ы 
д6нья2а ориентация жасайды. }Благодаря этим чувствам устанавливается порядок его 
(животного) жизни и постоянное восстановление ее{ (Абу Райхан Беруни. Минералогия... с. i) 
Беруний` Р а з д р а ж и т е л ь (титиркендири7) - материаллы3. *1р бир сезим 
титиркендири7шини4 белгили т6рине реакция бери7ге 3аратыл2ан. Адамны4 8ай7аннан 
айырмашылы2ы сонда, ол а3ыл-ой2а ийе.
Беруний билимлерди тексери7де т1жирийбени4 ролин айтты. М1селен, изумрудты4 (8асыл тас) 
жыланны4 к5ри7ине т1сири ту7ралы улы7ма г1пти4 бар екенлигин, бира3 оны4 т1жирийбе ар3алы 
тастыйы3ланба2анлы2ын айтады.
Ж1мийет 
Берунийди4 пикиринше, а3ыл-ойды4 к6ши адам2а еле толы3 шеши7ши арты3машлы3 бере 
алма7ы м6мкин. Буны ж1мийет д1лиллейди. Ал ж1мийетти4 пайда болы7 тийкарында-адамларды4 
материаллы3 талапларыны4 пайда болы7 тийкарында д1лийлленеди.
Беруний` }человек же из-за своей наготы и немощности, из-за отсутствия органов (защиты), 
подвергался со стороны других, чувствует постоянную необходимость в том, что его 
защищало бы, и потребность в том, что удовлетворяло бы его нужды{. (Беруни. Минералогия... c. 
i).
№ор2аны7 з1р6рлиги 81м бас3а да талап. 3атнас. з1р6рлиги адамларды бирге жаса72а 
м1жб6рлейди.
Беруний` }Потребности разнообразны и многочисленны и только сообщество нескольких 
человек может их удовлетворить. Для этого люди придаются в основании городов{.
Беруний` }... дело в том, что (человек) вледствие множества его потребностей и малости 
воздержанности при ограниченности средств защиты и обилии врагов неизбежно был вынужден 
обьяденяться со своими сородичами в обществе в целях взаимоподдержки и выполнения каждой 
работы, которые обеспечили бы и его и других{.
Демек, Беруний ж1мийетлик 5мирдеги келисимлик басламаны4 з1р6рлигин мойынлайды.
Усы2ан с1йкес ж1мийетте адамны4 5зин, оны4 функцияларын 3арайды. Адамны4 бас 
миннетлерини4 бири-мийнет. Себеби адамны4 тилегиндеги мийнет ар3алы 1мелге асады.
Беруний а3шаны4 пайда болы7ын мийнет б5линиси менен байланыстырады.
Беруний` алтын, г6мис 5зинше ба8алы3 емес. Ал а3ша сыпатында болып 18мийетке ийе. 
А3шаны4 айналысыны4 ж1рдеминде а3ша эквивалентини4 2алаба эквиваленти д1режесине ийе 81м 
бул оларды4 тийкар2ы функциясын 3урады.
Бас3ары7ды4 хызмети (Сан правителя).

---

69 
Ж1мийетти бас3ары7 бас3ары7шыны4 ж1мийетке хызмети - }Суть правления и возглавления-
лишение себя покоя ради страдавших (от насилия) со стороны притеснителей. Это утомление тела при 
охране и защите их семей, их имущества и жизни{.
Беруний Магрибтеги 3алаларды4 биринде бас3ары7 гезек пенен 81ммени4 3олына 5тету2ын 
айтады.
Патша }д5рети7шилик а3ыл-ой2а{ ийе болы7ы тийис. Себеби д6нья жерди исле7шилерди4 
ар3асында, ал жерди исле7 властты4 ар3асында 1мелге асады.
Беруний` !дил бас3ары7шы (81ким, правитель) жо3ар2ы 81м т5менги, к6шли менен 
1ззилер арасында 1дилликти орнаты7.
Соны4 менен бирге Беруний` бирде-бир халы3 сада, надан 81м басшылардан азат емес.
Беруний` елди4 г6ллени7и илим 81м оны4 г6ллени7и менен байланыслы. Адамны4 жо3ар2ы 
бахты-били7де. Себеби ол а3ыл-ой2а ийе.
Беруний миллий 81м диний шеклени7шиликлерге 3арсы шы3ты. Оны4 ойынша миллий 81м диний 
шеклени7шиликлер халы3лар арасында дурыс 5з-ара 3атнасларды орнаты72а кесент береди.
Беруний адамда2ы жа3сы ислерди улы2лады. Оны4 пикиринше, адамны4 ру7хый келбети, оны4 
турмыс 31лпи адам ар3алы, оны4 т1рбиясы, ру7хый мазмуны ар3алы белгиленеди.
Ибн Синаны4 философиялы3 к5з-3араслары 
Абу Али Ибн Сина (Авиценна) - Орайлы3 Азияны4 уллы ойшылы. Жа3ын 81м Орта Шы2ыс 
халы3ларыны4 т1бийий-илимий 81м ж1мийетлик-сиясий ойына, оны4 ра7ажланы7ына 6лкен 6лес 3осты. 
Бира3 Ибн Сина 5з д17ирини4 ири философы болды. Ибн Сина белигили д1режеде Орта 1сир 
философиясыны4 81м илимни4 ра7ажланы7ына 6лкен 6лес 3осты. Оны }Шайхур-раис{ - }Алымларды4 
басы{ деп атады. oi0-жылы Бухарадан онша алыс емес жердеги Афшона а7ылында (селосында) ту7ылды. 
Ибн Сина беске шы33анда семьясы Бухара2а к5шеди. Бухара сол 7а3ытлары ири экономикалы3 
81м м1дений орай еди. Д1слеп мектепте, со4ынан педагогларды4 басшылы2ында астрономия, 
математика, логика, физика, метафизика, нызам шы2ары7 81м бас3а да илимлерди 81р т6рли 
педагогларды4 ж1рдеминде 6йренди. Ибн Сина медицина менен шу2ылланды 81м жаслайынан а3 
емле7 5нери менен да433а б5ленди.
ooo жылы Бухараны №араханийлер басып алады 81м Ибн Сина Ургенчке Хорезмни4 пайтахтына 
3ашады. Бул жерде Маъмун академиясында ислейди. Академияны Беруний бас3арату2ын еди. К5п 
узамай Бухараны ѐазна7ийлер м1млекети т1репинен жа7лап алынады 81м Хорезмге 317ип 
д5неди. Ибн Сина Иран2а 3ашады 81м уза3 7а3ыт 3алаларды гезип ж6реди. Ибн Сина q0eu жылы qi-
июньде Хамаданда 3айтыс болады. Бул жерде ол со42ы жыллары сарай врачы 81м 71зир болды. 
%лимини4 алдында 5зини4 п6ткил мал-м6лкин хызметкерлерине 81м жарлы адамлар2а б5лип 
берди.
Ибн Синаны4 д6нья2а к5з-3арасы 5з д17ирини4 синкретикалы3 м1дениятын 
с17лелендиреди.
Ибн Сина2а Индия т1бияттаны7ы ойы, сондай а3 1ййемги грек философиясыны4 т1сири 
к6шли. Ибн Сина Гален, Гиппократ, Евклид, Архимед, Пифагор, Порфирий, айры3ша Аристотельди4 
мийнетлери менен ж6д1 жа3сы таныс болды 81м оларды 5зини4 мийнетлеринде д5рети7шилик пенен 
ра7ажландырды. Ибн Сина2а к6шли т1сир еткенлерди4 бири-Закария Ар Рази 81м Фараби.

---

70 
Ибн Сина 6лкен 1дебий 81м илимий мийрас 3алдырды. *1ммеси wy0 атамадан 81м арты3. 
Соны4 ели7ге жа3ыны медицина, 3ыр3ы бас3а т1бияттаны7 81м гуманитар илимлерге, 6ш трактат- 
музыка2а, qit трактат философия, логика, психология, этика 81м социаллы3-сиясий илимлерге тийисли. 
Ибн Синаны4 бир3анша философиялы3 -к5ркем повестьлери 81м 3осы3-рубайылары 81м бар. Бира3 
бизге келип жеткени qy0. Соларды4 ишиндеги е4 ириси-}Китаб аш шифа{ (}Жанды емле7 китабы{). Ол 
ww томнан турады 81м оларда орта 1сирлик философияны4 т5рт б5леги - логика, физика, математика 
81м метафизика бар. Бул мийнетти философиялы3 билимлерди4 энциклопедиясы десе болады. }Канон 
фи тибба{ (}Врачлы3 илим каноны{) 6лкен бес китаптан турады. Олар Ташкентте биринши м1ртебе 
5збек 81м орыс тиллерине а7дарылды. }Китаб ан нажот{ (}№ут3ары7 китабы{) т5рт б5лектен турады. 
}Китаб-ал-ишорат ва танхибат{, }Китаб ал-инсоф{, }Даниш-намэ{(}Билимлер китабы{ парсы тилинде) 
орыс тилинде Душанбеден басылып шы3ты.
Ибн Синаны4 }Рисола ат-таир{, }Соломон 81м Ибсол{, }Хай Ибн Якзон{ атлы к5ркем 
шы2армалары 81м бар.
Оны4 д6нья2а к5з-3арасында медициналы3 билимлерди4 айры3ша орны бар.
Ибн Синаны4 геология, минералогия, химия, математика, ботаника бойынша 81м 6леси 
18мийетли. Оны4 алапларды4 81м материклерди4, жер силкини7лерди4 келип шы2ы7ы, 
метеоритлерди4 3урамы, 5симликлерди4 физиологиясы, тири ма3лу3ларды4 т1бийий т6рде пайда 
болы7ыны4 себеплери 8а33ында идеялары орта 1сир тусы ушын батыр пикирлерден есапланады 81м 
со42ы д17ир илимий ашылы7лары ушын жа3сы тийкар болды.
Ибн Синаны4 астрономиялы3 ба3ла7лар ушын жа4а прибор 8а33ында айры3ша тарактаты бар. 
Механика бойынша }А3ыл-ой 5лшеми{ - 3урылыста 81м а7ыр ж6клерди тасы7да 3олланылату2ын 
3арапайым машиналар ту7ралы трактаты бар.
Ибн Сина астрология2а сын к5з бенен 3арады.
Онтология 
Ибн Синаны4 пикиринше болмыс з1р6рли болмыс-тийкар 81м м6мкин болмыс-тийкардан 
турады.
З1р6рли болмыс-тийкар-биринши тийкар, 3удай, барлы3 затларды4 басламасы, ал м6мкин 
болмыс-тийкар-биринши тийкардан келип шы2ату2ынлары.
З1р6рли болмыс-тийкар - бул биринши тийкар, ол 5зинше жасайды 81м жекке болады. Ал 
м6мкин болмыс-тийкар биринши себептен келип шы2ады 81м к5плик болады, демек, к5п т6рли 
затларды4 пайда болы7 м6мкинлигин 5з ишине алады. Солай етип, болмыс б5линбейту2ын бирликтен 
81м б5линету2ын к5п т6рлиликтен турады. Бира3 к5плик бирден емес, ахырынлап, себеп 81м 
ахыбет формасында пайда болады.
Солай етип, болмысты4 81мме формалары д1слеп бирликте болады~ т1бийий д6нья бар 81м 
оны4 к5п т6рли формалары биринши себепти4 к5риниси. Со4 ала себеплик - а3ыбетлик 3атнаслар 
формасында болмысты4 81р т6рли формалары к5ринис табады. Бул формалар д1слепки себептен 
ажыралып 5зиншеликке ийе болады 81м тиккелей 5зини4 алды42ы себебинен 21резли болады. Солай 
етип, 81р т6рли тийкарлар з1р6рли болмыс-тийкар2а (неоходимо сущее) 3арата 81р т6рли 
д1режедеги жа3ынлы3та болады. Оны4 6стине а3ыбет процессинде з1р6рли-болмыс тийкарды4 
31сийетлери оннан со42ы барлы3 тийкарлар2а бериледи. Ибн Сина жазады` }Необходимо сущее 

---

71 
таково, что все (получающее) от него свое существование, необходимо существует, так как 
в противном случае, у неоходимого сущего было бы такое состояние, которое у него не было, и 
тогда оно было бы необходимо сущим во всех отношениях{. (А. А. Ибн Сина. Книга 
Спасения//В кн. Антология мировой философии. М. , qour. c. ue0).
Бул т1лийматты деистлик ба2дары к6шейген пантеизм десе болады.
М6мкин тийкар-болмыс субстанция 81м акциденциядан турады 81м тийкар болмысты4 
оннан со42ы иерархиясы - атал2ан категорияларды4 81р т6рли к5ринислери. К5п т6рли к5ринисти 
3амты2ан о2ада универсаллы33а ийе субстанция - д1слепки элементлер (жер, су7, от, 8а7а). 
Материя, жан, форма 81м а3ыл-ой-3арапайым субстанциялар, ал дене-3урамлы субстанция. 
Денени4 5зи к5п т6рлиликке ийе` 5симлик, 8ай7ан 81м адам. Дене- бул 6ш 5лшемге -
узынлы3, ке4лик тере4ликке ийе. (Материалы по истории. . . cwiw). Cолай етип, 81мме затларды4 
минезлемеси-денелиги, ол материядан 81м формадан турады. Олар 5з-ара байланыслы, бирисиз-бири 
болмайды. Ибн Сина былай дейди` }Материя имеет телесную форму и без телесной формы не 
существует в действительности. Стало быть, она является действительно существующей субстанцией 
благодаря телесной форме. Стало быть телесная форма на самом деле является субстанцией{. 
(А. А. Ибн Сина. Дониш-намэ. c. qtw).
Ибн Сина п6ткил денелик д6ньяны4 тийкарын бар деп есаплайды.
*1рекет м1селесин т6синдиргенде, 81рекетти денени4 тийкарынан шы33ан сыпатында 
анализлейди. *1рекет тынышлы3 пенен бирликте 3аралады.
Ибн Сина 81рекетти механикалы3 т6синдири7ди критикалайды 81м т1биятта таза бослы3 81м 
ке4исликти4 барлы2ын бийкарлайды. Ол тастыйы3лайды` }Ана7 я мына7 затты4 31леген 8алаты 81м 
81рекети{, егер ол зат болату2ын потенциаллы33а ийе болату2ын болса, усы потенциаллы2ы себепли 
81рекет деп аталады. (Ибн Сина. Даниш-намэ. c. wew).
Ибн Синаны4 онтологиясы орта 1сир шараятында2ы д6нья ту7ралы идеалистлик 81м 
материалистлик к5з-3арасларды4 пантеизм формасында тутасы7ы болып табылды. Улы7ма м1селелер 
идеалистлик позицияда турса, жеке м1слелерде материалистлик позиция2а 5ти7ге умтылы7 сезиледи.
Илимлерди4 классификациясы 
Барлы3 философиялы3 илимлерди Ибн Сина еки т6рге б5леди` теориялы3 81м практикалы3. *1р 
бири 81м б5леклерге ийе` практикалы3 илим (философия)-сиясат, 8у3ы3, 6й хожалы2ы (домоводство) 
81м этика~ теориялы3 илим-метафизика (жо3ар2ы илим), математика (орта илим), 81м т1бият 
ту7ралы илим-т1бияттаны7 (т5менги илим).
Метафизика абсолют болмысты 81м оны4 улы7ма 8алатын изертлейди. Ол 5з ишине теологияны 
- 3удайды танып били7ди 81м алады. Математика - санлы3 3атнасларды, 5лшемлерди 81м санларды 
изертлейди, ша3апшаларына ийе. Олар - геометрия, арифметика, астрономия, музыка, оптика, 
механика, 81рекеттеги сфералар ту7ралы илим, приборлар 81м о2ан кирету2ын бас3алары ту7ралы 
илим.
Т1бияттаны7 т1биятты 81м денелик д6ньяны изертлейди, алты б5лекке ийе` п6ткил 
т1бият3а улы7ма м1селелер-материя, форма, т1бийийлик, 81рекет 8. б. ~ денени4 8алаты, булар 
д6ньяны4 тийкарын 3урайту2ынлар - аспан денелери, элементлерди4 б5леклери, оларды4 саны 8.т.б. 
~ т1бийий процесслер - денени4 31липлеси7и (становление), пайда болы7ы (зарождение), жо3 болы7ы, 

---

72 
5си7и, 5ли7и 8. т. б т5рт элементти4 оларды4 орнын алмастыраман дегенше 8алаты, сондай а3 
аспанлы3 3убылыслар - метеорит, жа7ын, г6лдирмама, жасын, самал, шу2ла 8. б. органикалы3 емес 
д6нья, 5симликлер д6ньясы, 8ай7анлар д6ньясы~ адамны4 жаны 81м ру7хый к6шлери.
Т1бияттаны72а Ибн Сина медицинаны, астрономия, физиогномика, т6слерди т6синдири7 
8а33ында, талисманлар, алхимия, к5з боя7шылы3ты киргизеди.
Били7 теориясы 
Сези7лик били7, Ибн Синаны4 пикиринше, т1биятты били7ди4 бас жолы. Ибн Сина сезимлерди 
екиге б5леди` с ы р т 3 ы 81м и ш к и. Оны4 т1лийматына с1йкес 6ш сырт3ы сезим-к5ри7, есити7, 
д1м, ийис, тийки сези7 сырт3ы били7 к6шлери болып табылады. Ишки к6шлер` улы7ма сези7, 
к6тилету2ын 81м 3ыяллайту2ын к6ш.
Сези7лер м1селеси Ибн Сина т1репинен оригиналь д1режеде анализленеди. М1селен, к5ри7 
процессин т6синдири7де ол Платонны4, Демокритти4 81м бас3а да философларды4 к5з-3арасларын 
критикалы3 жа3тан 3арай отырып, былай тастыйы3лайды. К5ри7 ар3алы биз обьектив предметлерди4 т6рин 
сеземиз. Бул мисли сырт3ы предметлерди4 айна2а с6лдери т6скендей.
Дурыс, Ибн Синада 3абылла7 сези7лик били7ди4 айры3ша формасы сыпатында жо3. Бира3 3абылла7 
м1нисинде }улы7ма т6синик{ 81м }болжа7, шамала7 сезими{ т6синиклерди 3олланылады. Улы7ма 
т6синик сырт3ы сезимлерди4 ж1рдеминде, демек, сези7лерди4 ж1рдеминде затларды4 образларын 
тутас т6рде с17лелендиреди. Бас3аша айт3анда сези7 органлары ж1рдеминде алын2ан б5лек-
б5лек, бири-биринен ажырал2ан сези7лер улы7ма сези7 органларыны4 ж1рдеминде бирликли били7ге 
биригеди. М1нисти 3абылла7 функциясы Ибн Сина т1репинен бас3а сези7ге, болжа7 к6ши атал2ан 
сези7ге ж6кленеди. №абылла7 еки т6рли м1ниске ийе` бириншиден, 3абылла7 сези7лик били7ди4 
формасы сыпатында 81м екиншиден, 3абылла7 ойды4 формасы сыпатында. Бул билимни4 т6рлери 
ойшыл т1репинен биринши 81м екинши 3абылла7 болады. Оларды4 айырмашылы2ы сонда биринши 
3абылла7 формасы тиккелей 3абыллайды. Екинши 3абылла7 затларды бас3аларыны4 к5мегинде 
3абыллайды 81м о2ан форма береди. Бас3аша айт3анда, екинши 3абылла7, ой болып сези7лик 
били7ди4 тийкарында пайда болады.
Ибн Сина 3ыялла72а да (воображение) ке7ил б5лди. Ол еки формада сыпатламалы3 81м 
5згерти7шилик, 3айта 3уры7шылы3-д5рети7шилик формаларда 1мелге асады.
Елеслети7 - бул 81м фантазия 81м 3ыялла7 сыя3лы сези7ди4 ишки формаларына тийисли. Бул 
- предметти4 образы ямаса бас3аша айт3анда затты4 формасы, ол затты4 жо3лы2ында санада 
са3ланады. Елеслети7ди4 к6ши мийди4 алды42ы 3арыншасыны4 изинде жайлас3ан. Бул к6ш бе 
сези7ден улы7ма са3лайды 81м ол 3абыллан2ан сези7ши предмет жо3 бол2аннан кейин 81м 
са3ланады.
Ибн Сина жан денелик 3ор2ансыз сези7лик затларды 3аббыллайды деген неоплатониклерди4 
пикирине 3арсы шы3ты.
Ибн Сина сези7лик били7ди4 физиологиялы3 тийкарларын к5рсети7ге умтылды. М1селен, жан 
ж6рек пенен байланыслы. Мийде белгили орган бар. Ол орган ар3алы мийге ж6ректен сези7 81м 
81рекет бериледи. Мийде сези7 органларыны4 басламалары бар. Нервлар соннан басланады` Мий-нерв 
системаыны4 орайы.

---

73 
Адамны4 жаны, Ибн Синаны4 пикиринше, жо3ар2ы 81м жетилген д1режеде. Жанны4 бул 
формасын а3ыл-ойлы3 81м ойла7лы3 десе болады. Адамны4 8ай7аннан айырмашылы2ы абстракт 
т6синиклерди ме4гери7и, а3ыл жетету2ын универсалийлерди били7и 81м а3ыл2а сыйымлы минез-3улы3.
Теориялы3 а3ыл-ойды4 н1тийжеси-улы7ма т6синиклер. Олар обьектив реаллы3 болып, жеке конкрет 
образлардан б5леклени7, абстрактланы7, улы7маланы7 ар3алы 1мелге асады.
А3ыл-ой (разум) Ибн Синаны4 т6синдири7инше-адам жаныны4 жо3ар2ы к6ши. К5п 
жа2дайда Ибн Сина а3ыл-ойды адам2а абстракт ойла72а у3ыбы 81м улы7малы3ты били7ге у3ыбы, ал 
интеллектти адамны4 жаныны4 к6ши десе, интуицияны адамны4 жаныны4, ру7хыны4 белгилиден 
белгисизге, ал2ыш т1рептен жу7ма33а 81м кери тез 5ти7шини4 у3ыбы деп есаплайды. Ибн Сина 
а3ыл-ойды (разум) м6мкин 81м искерликли а3ыл-ой деп б5леди. Индивидуаллы3 жанны4 айры3ша 
к6ши- бул м6мкин а3ыл-ой. Искерликли а3ыл-ой индивидуаллы3тан б5линген улы7ма принцип.
Били7 процесси ойшыл т1репинен материаллы3 д6ньяда затларды4 пайда болы7 процесси 
сыпатынд т6синдирилди. Материя м6мкиншилик, ал а3ыл-ой актив баслама сыпатында болады. Актив 
баслама материаллы3 обьектлерге м6мкиншилик сыпатында форманы бери7 менен со42ысы 
8а3ый3атлы3 болады. Сонлы3тан потенциаллы3 а3ыл-ойды материя менен салыстыры7 м6мкин. 
Искерликли а3ыл-ой о2ан били7ди4 фомасы сыпатында материяда болмысты4 формалары сыпатында 
болату2ынларын киргизеди. Н1тийжеде 8а3ый3ый били7 болады. Бира3 ол ушын сези7лик били7 ж1рдеми 
з1р6р. Сези7 органлары ар3алы алын2ан материаллар2а к5ре а3ыл-ойлы3 били7 1мелге асады. 
Сези7лер а3ыл-ой2а 81р т6рли усыллар ар3алы ж1рдем береди. Оларды4 бире7и, сези7лик 3абылла7 
а3ыл-ой жанына бериледи 81м т5рт а3ыл-ой2а сыйымлы 81рекетти билдиреди.
Бириншиден, жан жеке затлардан 1пи7айы универсалийлерди б5леклейди. Оларды4 т6синиклерин 
оларды4 материясынан, материаллы3 байланысларынан 81м атрибутларынан ажыратады. Усыны4 
н1тийжесинде 3ыялла7 81м болжа7ды4 к6шин пайдаланы7 менен тийкар2ы т6синиклер пайда 
болады.
Екиншиден, жан, ру7х 81м 1пи7айы универсалийлер арасында бийкарла7 81м тастыйы3ла7 
орнатады. Демек, т6синиклер пайда бол2аннан кейин а3ыл-ойды4 (рассудок) ендиги 81рекети 
т6синиклерди тастыйы3ла7 81м бийкарла7 ар3алы пикирге бирлестири7 болады.
:шиншиден, а3ыл-ой (рассудок) т1жирийбелери ал2ы ш1ртти я сези7лик 3абылла7 ж1рдеминде 
басла7ыш ушын тастыйы3ла72а я бийкарла72а баянла7ыш излейди. Т6синиклерди4 3атнасы 
пикирлерде нызамлы характерге ийе.
Т5ртиншиден, а3ыл-ойды4 искерлиги улы7ма 3абыллан2ан пикирди4 с5зсизлиги менен 
байланыслы.
Солай етип, Ибн Синаны4 т6синик теориясы бойынша жекелик реаль 8а3ый3атлы3ты4 5зинде, ал 
улы7малы3 затларда 81м адамзат санасында 5мир с6реди. Буны н о м и н а л и с т л и к десе 
болады. Ибн Синаны4 пикиринше, улы7малы3, у н и в е р с а л и й л е р затлар2а дейин, затларда 81м 
затлардан кейин 81м 5мир с6реди.
Бул м1селеде Ибн Сина Аристотельди4 форма 81м материя 8а33ында2ы дуалистлик 
т1лийматын устанады. Аристотель Стагирит сыя3лы формаларды 81рекетше4, искер, д5рети7шилик 
баслама, ал материяны-ба2ыны43ы, пассив характерде т6синеди. Бул т1лийматты Ибн Сина 
индивидуаллы3ты4 т1биятын материалистлик т6синдири7 менен жолы3тырды. Индивидуаллы3ты материалистлик 

---

74 
т6синдири7 материяны4 м14гилигин мойынла7 менен бирге оны4 философиялы3 сисетмасында2ы 
теология менен идеализмди тийкарынан шекле7 болып табылады.
Логика 
Ибн Синаны4 били7 теориясы оны4 логикалы3 идеялары менен ажыралмас байланыста. Логикалы3 
теориясында ол Аристотельден шы2ады, бира3 ол м1селеде п6ткил д6нья2а к5з-3араслы3 
м1селелер сыя3лы тек }биринши му2аллимни4{ еликле7шиси 2ана болып 3ал2ан жо3. Ибн Сина 
логиканы былай аны3лайды` }. . . наука логика{ есть наука, которая изучает способ перехода из 
значений, наличных в уме человека к значению, которое желает приобрести, а также 
познаются положения того значения и множества видов порядка и форм, свойственных этому 
переходу, поскольку те и другие ведут к правильным выводам, и тех видов, котрые к ним не ведут{. 
(Абу Али Ибн Сина. Логика//Книга указаний и поставлений. М., qoyw. c. w).
Ибн Сина 5зини4 логикалы3 идеяларында Фарабиди4 т1лийматына с6йенип 2ана 3оймастан, 
оны ра7ажландырды да. Фарабиди4 пикиринше, затларды танып били7 сезимлер 81м а3ыл-ой ар3алы 
1мелге асады. Логика затларды танып били7ге с6йенеди, бас3аша айт3анда затлар ту7ралы т6синик 
81м пикир менен т6синик алып барады. Сол себепли логика илим емес, ойла7 5нери. Ибн Сина 
бу2ан 3арсы шы3ты` логика илим, ол жал2анды 8а3ый3аттан айры7 ушын, билимди г6манлы пикирден 
ажыраты7 ушын керек.
Алын2ан т6сисклерди4 ж1рдеминде биз жа4а т6синиклерди белгилеймиз, жа4а пикирлер 
шы2арамыз, усы себепли логика - илим.
Ибн Сина логиканы4 к5п 2ана м1селелерин анализледи. Олар` т6синик, т6синикти4 белги 
менен байланысы, т6синикти4 структурасы, т6синикти т6рлерге б5ли7, аны3лама, оларды4 сыпатламасы 
81м т6рлери~ пикир 81м оны4 д6зилиси, 3арапайым 81м 3ыйын пикирди4 т6рлери, ой-жу7ма3лары 
81м оны4 д6зилиси` силлогизм, оны4 фигуралары, модуллары, 31делери, 3ыс3ар2ан, 3урамлы, 3урамлы 
3ыс3ар2ан силлогизмлер 81м оларды4 т6рлери~ м6мкин бол2ан жу7ма3лар~ индукция 81м оны4 
т6рлери, аналогия 81м оны4 3урылысы~ бийкарла7ды д1лийлле7ди4 т6рлери, д1лийлле7ди4 
тийкарыны4 т6рлери, д1лийлле7деги 31делер 81м м6мкин бол2ан 31телер.
Ибн Синаны4 логикалы3 т1лийматы 1ййемги 81м 1ййемги шы2ыс логикалы3 ойыны4 жу7ма2ы 
2ана емес, логиканы4 ра7ажланы7ында жа4а этап болып есапланады.
Социаллы3-сиясий к5з-3араслары 
Ж1миийетти4 социаллы3 д6зилиси, м1млекетти4 келип шы2ы7ы 81м функциялары, адамны4 
минез-3ул3ыны4 нормалары 81м 31делери, г5ззаллы3 81м оны4 5мирдеги 81м искусствода2ы 
т6рлери 81м бас3а да м1селелерди Ибн Сина практикалы3 философия2а киргизеди.
Практикалы3 философия этика (оны4 предмети-адамны4 ийгилиги), экономика (предмети-
семьяны4 ийгилиги), сиясат (предмети-м1млекетти4 ийгилиги) болып б5линеди.
Социаллы3-сиясий к5з-3арасларында Ибн Сина Фарабиди4 идеяларына жа3ын келеди` идеаллы3 
ж1мийетти4 т1репдары болды. Оны4 пикиринше, бул идеаллы3 ж1мийетти4 басында са7атлы, 1далатлы 
монарх туры7ы керек.
Ж1мийетте адамларды4 жаса7ыны4 ш1рти-оларды4 бирге ислеси7и болады. Ол бул ушын 
ж1мийетти4 барлы3 а2заларына бирдей а3ыл2а сыйымлы нызам 81м 8у3ы3 керек.

---

75 
Ж1мийетти4 а2заларын Ибн Сина 6ш топар2а б5леди. Олар` администраторлар, 5ндири7шилер 
81м 1скерлер.
Ибн Сина адамларды4 социаллы3 жа2дайында2ы айырмашылы3ларды т1бийий жа2дай деп 
т6синдиреди.
Барлы3 ж1мийет а2залары ушын улы7ма нызамлар орна2ан ж1мийетте 1далатсызлы3ты4 болы7ы 
м6мкин емес. Егер 81кимни4 5зи 1далатсыз болса, онда о2ан 3арсы 3оз2ала4 8а3, ж1мийет 
3оллап-3у7атлады. Ибн Синаны4 эстетика бойынша пикири оны4 }Ишк{ (Мухабат) атлы трактатында 
жа3сы берилген.
Ойшылларды4 пикиринше, му8аббатты4 м1ниси таза г5ззаллы3та. Ол болмысты 6ш бас3ыш3а 
б5леди` 
q. Жетили7ди4 жо3ар2ы бас3ышында тур2анлар 
w. Жетили7ди4 ра7ажланы7ы бойынша кемшиликке ийелери
e. Жетили7ди4 атал2ан бас3ышлары арасында2ылар 
Бул 6шинши бас3ыш 8а3ый3ый болмыс3а ийе емес.
Адамзатты4 1сирлер бойы 1рманы-му8аббат 81рекетке т6сирген г5ззаллы33а умтылы7. Ал 
г5ззаллы3, Ибн Сина к5з-3арасынан, жетилгенге бара-бар, бирдей. Денелерди4 барлы3 т6рлерини4, 
затларды4, жасап тур2анларды4 ра7ажланы7ыны4 81м жетили7ини4 тийкарын му8аббат 3урайды 81м 
оны4 ар3асында 81рекет, 5згерис 81м ра7ажланы7 1мелге асады.
Му8аббат, Ибн Синаны4 т6синдири7инше м14ги ра7ажланы72а, жетили7ге умтылы7.
А3ыл-ой2а ийе адам2а 2ана жетили7ге умтылы7ды4 81м 81рекетти4 жо3ар2ы формасы тийисли.
Ибн Сина-гуманист. А3ыры, оны4 пикиринше, адам-т1биятты4 ра7ажланы7ыны4 шы4ы, 
адам2а 2ана жетили7ди4 81м г5ззаллы3ты4 жо3арысына тез 81рекет ети7ди4 жо3ары к6шлери 
81м у3ыплары т1н.
Юсуф Хас Хаджибти4 д6нья2а к5з-3арасы. XI-1сирди4 белгили шайыры 81м ойшылы. 
Баласугун 3аласында ту7ылды. Баласугун 3араханийлерди4 административлик-сиясий орайларыны4 бири. 
}Кутадгу билиг{ (Бахыт инам ети7ши билим). Оны4 6ш т6ри (гератлы, каирлы 81м ташкентли) бар.
Бира3 бул поэма бизге дерлик толы3 жеткен.
Автор оны №аш2арды4 81кимине арнайды. Бул ушын о2ан Хас Хаджиб деген ата3 бериледи. 
Хас-Хаджиб уллы ханны4 айры3ша ке4есг5йи дегенди а4латады.
Хас Хаджиб-жо3ары са7атлы адам. Адамны4 а3ыл-ойына, рационаллы3 ойла72а к5бирек ке7ил 
б5леди.
%зини4 этикасында жердеги адамны4 моралын н1сий8атлайды. Оны4 поэтикасыны4 
3а8арманлары` 81ким Кюн-Тогды (К6нни4 шы2ы7ы)-1далатлы3ты4 символы (Адль), 71зир Ай 
Толды (Толы3 Ай) - бахытты4 символы (Д17лет), 61зирди4 баласы Огдулмуш (Ма3та7лы) - а3ыл-
ойды4 символы (Угут). Булар ойдан табыл2анлар болса 81м реаль 5мирди4 71киллери болады.
Ойшылды4 пикиринше адам тек ж1мийетте 2ана жетиледи.
}Адам2а пайда келтирмейту2ын адам-5лим{ дейди Хас Хаджиб. Ол мийнеткеш халы3ты (жер 
исле7шилерди, малшыларды, 5нерментлерди) жер бетинде барлы3 ийгиликти жараты7шы деп ба8алады.
Ол 81кимлерге 1далатлы болы7ын ке4ес берди. А3ыры, нызамсызлы3, бассыны7шылы3 халы3ты4 
3оз2ала4ына алып келеди. Оны4 пикиринше, 81кимлерди4 5злерини4 1деп-икрамлы3 жа3тан 

---

76 
жетили7и керек. Сондай а3 1деп-икрамлы3 жетилиси7 тек патшалар ушын емес, ал оны4 
3ара7ында2ылар ушын 81м керек. Бул м1млекетти4 сиясий жа3тан беккемлени7ине алып келеди. 
Бундай м1млекетте бас3ары7ды4 тийкар2ы нормасы а3ыл-ой 81м 1диллик болады. Бас3ары7ды4 
бул системасы 2алаба бахыт3а 81м адамларды4 абаданлы2ына алып келеди. Адамлар арасында 
моральды4 улы7маадамзатлы3 нормаларын тастыйы3ла7 з1р6р болады.
Юсуф Баласу2ун2а халы3 ушын г6ллеп-жасна2ан 5зинше идеал м1млекетти жаса72а 
умтылды.
Бул м1млекетте Хас Хаджибти4 пикиринше, 81р бир адам 5зини4 7азыйпасын берилип 
ат3арып турады. Оны4 пикиринше, 81ким са7атлы, а3ыллы, а3ыл-ой2а ийе (угут), билимлерге (билиг), 
п1нге (рассудок) ийе болы7ы керек.
Юсуп Хас Хаджибти4 пикиринше, 81ким са7атлы адам болы7ы тийис. Ал 1ййемги т6ркий 
естеликлерде к5шпели 1скерий-демократиялы3 м1млекетлерге т1н н1рсе ханны4 жеке батырлы2ы, 
1скерий билимлери, 1скербасылы3 талапты 2ана з1р6рли еди.
}Кутадгу билигте{ 81кимни4 а3ыл-ойы биринши илимге шы2ады 81м илимни4 к5меги 
менен бас3ары72а к5бирек ды33ат б5линеди.
Ж1мийетти4 социаллы3 3атламларыны4 ма7асалы2ы 81м усы тийкарда 1дил 81м г6ллени7деги 
ж1мийетти жаса7-Юсуф Хас Хаджибти4 китабыны4 бас идеясы.
Ойшылды4 пикиринше, д6ньяда жа3сылы3ты4 еки т6ри, жаманлы3ты4 еки т6ри бар.
Биринши-жа3сылы3 81м жаманлы3-ту7ма, екиншилери-5мирден алын2анлар. Усы2ан с1йкес 
адамларды4 81м еки т6ри бар-жа3сылар 81м жаманлар (т1бияты бойынша и орта т1рбиялан2ан).
Билим- 1деп-икрамлы3 бойынша жетилген инсанды 31липлестирету2ын тырна3.
Хас Хаджиб с5йле7 м1дениятына ды33ат б5леди.
Орайлы3 Азияда мон2олллар д17ири. 150 жыл да7ам етти. Бул а7ыр жыллар болды.
:ргенчти су72а бастырды, жер менен бирдей етип тегиследи. Самар3анд хал3ыны4 т5рттен 
6ш б5легин 3ырып таслады. Бухара, Хожент, Термез 81м бас3а 3алалар2а к5п зыян тийгизди. 
Халы3ты, тур2ынларды он мы4лап 3ырып таслады.
Мавереннахр 81м Орайлы3 Азияда мон2оллар2а 3арсы г6реслер болып турды.
М1селен, Хорасанда миллий-азатлы3 г6рес н1тийжесинде пайда бол2ан м1млекет 45 жыл 
5мир с6рди. (Сарбадарлар м1млекети) Амир Темурды4 а2асы (1мекиси) *ожи Барлас таманынан 
Шахрисабз 81м №аршы ш181рлеринде пайда бол2ан 81м бирнеше жыл 86ким с6рген 
бий21рез м1млекет д6зилгенлигин бийкарла7 м6мкин емес.
Мавереннахр халы3ларыны4 мон2оллардан азат болы7ында Амир Темурды4 роли жо3ары. 
Са8иб3иран Амир Темур 1370-жылы Амир Хусайнды же4ип, Балхты басып ал2аннан со4, 5зин 
Мавереннахрды4 бирден-бир 86ким с6ри7шиси деп да2азалады. Со4ынан, Бухара, Хорезм, 
Алтын Орда, Ирак, Кавказ арты, Киши Азия, Мыср2а дейин, Арал те4изини4 ар3асынан 
*индистан2а дейин бол2ан 6лкен империяны 5зине 3аратты.
Президент И. Каримов Амир Темурды4 660 жыллы2ына байланыслы салтанатта «Амир Темур - 
1далатпарвор, маърифатпарвор 86кимдар, д17 ж6рек с1ркарда 81м уза3ты к5ре алату2ын буюк 
аллома» деген еди.

---

77 
Амир Темур с5з жо3, мон2олларды4 азабынан халы3ты 3ут3арды, орайлас3ан уллы м1млекет 
3урды.
Мавереннахр 81м Хорасанда 5нерментшилик, са7да-саты3 ке4 д1режеде ра7ажланды. 
Дийханшылы3 жа3сы ра7ажланды, 3алаларды 3айта тикле7 81м ремонтла7 ислери 1мелге асырылды. 
!жайып архитектура биналары салынды. А7ылларда ирригация ша3апшалары, егислик майданлар 
ке4ейди.
Ш181рлер г6ркиреп ра7ажланды. Илим 81м м1деният г6ллеп ра7ажланды. Темурийлерди4 
пайтахтлары бол2ан Самар3анд, 81м Герат айры3ша табыс3а еристи. Самар3анд ж6д1 абат болып 
кетти.
Ша8изинда, Гур-!мир ма3баралары, Бийби-Ханым мешити, Регистан майданы, Абу Дари 
комплекси, медресе, мешитлер, монументаль биналар сыя3лы ансамбллер ш181рди ж6д1 безеди.
Улы2бек заманында аны3 илимлер: математика, астрономия ж6д1 ра7ажланды. Диний 
билимлерди 81м т1бият, тарийх, а8ло3 8.т.б. к6шли итибар берилди. Жо3ары Олий мактаб - илимий 
ра7ажланы7 орайын ра7ажландыры7 ушын бир 7а3ытты4 5зинде Улу2бек 6ш медресени 
ш5лкемлестирди. 1417-жылда Бухарада, 1417-1420 жылы Самар3андта, 81м 6шиншиси 
ѐиждивонда 3урылды.
qrwi-qrwo жыллары Самар3андта обсерватория 3урылып, Улы2бек 1437-жылы жулдызлар таблицасы 
д6зилди. Китапханада 15000 китап са3ланды. Улы2бекти4 5лиминен кейин китапхана мусылман 
ру7ханийлери т1репинен талан-тараж етилип, бир б5леги Стамбул2а алып кетилди.
К5п 2ана монументаль биналар !лийшер На7айыны4 аты менен 81м байланыслы. Олар 
сарайлар, мешитлер, медреселер, ма3баралар, моншалар, кеселханалар, 817излер, к5пирлер, жоллар. 
Гератта А. На7айы 21режетине Интил каналыны4 бойына Холосия ямаса Ихлосия деп аталату2ын 
медресе илим, 1дебият 81м искусство2а тиккелей 3араталы2ан еди. .
В. В. Бартельсты4 пикиринше, XV-1сирди4 екинши ярымында Гератты4 м1дений турмысы 
Самар3анд3а 3ара2анда бираз жо3ары еди{.
На7айы менен бирге парсы-т1жик 1дебиятыны4 е4 ири 71киллеринен Абдурахман Жамий, 
с67ретши Камолодин Бекзод, султан Али Машхадий 81м Мир Али котиб, сазенде №улмухамед, 
тарийхшы *афиз Абру, Абдураззо3 Самар3андий, Мирхонд, Хондамир, Исфизоний, 8. т. б болды.
Мир Саид Шарип Журжониди4 философиялы3 к5з-3араслары. (qer0-qrqe).
qer0-жылы ту7ыл2ан. qeyt-жылы Герат3а билим алы72а келеди. бул жерде Кутбиддин ат-Тахтоний 
деген философтан т1лим алады. qeyi жылдан qeuu-жылар2а шекем Рим, Мыср, Иранда 5з билимин 
жо3арылатады 81м Шираз Дор-ут-Шифосы (медицина о3ы7 орнында) о3ыты7шылы3 3ылады. qeiu-жылы А. 
Темур т1репинен Самар3анд3а алдырылады. Самар3андта w0 жыл жасады 81м Шыраз2а 3айтып 
кетеди. qrqe-жылы д6ньядан 5теди.
Журжоний грамматика, логика, риторика, 8у3ы3таны7, философия 81м бас3а тара7ларда 
д5рети7шилик пенен шу2ылланды. t0 ден арты3 шы2армалары бар. Олар` }Болмыс 8а33ында 
трактат{, }Оинаи ютинамо{ - }(Ж181нди пайда ети7ши айна){, }Ат-Тахтонийди4 }Шамсийа{ 
шы2армсына жолы7», Катиби Казвиниди4 }*икматул-аин{ (}илим тийкарыны4 8икметлери{) сыя3лы 
философиялы3 шы2армасына шолы7лар, хорезмли белгили философ 81м астроном Ма8муд 

---

78 
Ча2минийди4 }Муллаххас ал-хана{ шы2армасына шолы7лар 81м Насриддин Тусий 
шы2армаларына шолы7лар.
Логика бойынша }Ат Таьрифат{, }Усули манти3ийа{, }Одоб ул мунозара{ сия3лы китапшалар 
жаз2ан.
Журжонийди4 философиялы3 к5з-3араслары Аристотель, Аль Фараби, Беруний, Ибн Сина т1сиринде 
31липлескен.
Журжонийда пантеистлик к5з-3араслар к5ринис табады.
Бес тийкарды айтады` а3ыл (интелллект), ру7х, мо3ат, шакл 81м б5лек.
Т1бийий болмыс физикалы3 3арапайым 81м 3урамалы т6рлерге б5линеди.
№арапайымлары` аспаный физикалы3 3убылыслар, 3урамлылары` минераллар, 5симликлер, 8ай7анлар 
81м адамлар.
Журжоний ру7хты4 т6рлери, оларды4 инсанны4 т1биятын, болмысты били7деги роли 8а33ында 
пикир ж6ргизеди. Ол он сези7 (сезги) 8а33ында айтып, оларды4 бесе7и (к5ри7, ийис, есити7, д1м 
81м сези7 (туй2ы, т6йин) буларды сырт3ы ж1не бесе7ин (улы7ма сези7, ой, нерв (81р бири) пикир, 
фантазияларды ишки сезги деп атайды.
Журжоний философиясы диалектикалы3 ру78 пенен су72арыл2ан. Ол т5рт унсурды4 мудамы 
81рекетте екенлигин 81м бир формадан екинши форма2а айналы7ы 8а33ында жаз2ан 81м 
д6ньяны бир п6тин яхлит денеге у3сас берип, бул денени4 81р бир а2засы нызамлы т6рде узвий 
байланыс3а у3тыр2ан. Логика илиминде 81м Журжоний Арасту, Ибн Сино, Насриддин Тусий, Асириддин 
ал-Ахрорларды4 традицияларын да7ам еттирди. Журжоний жу7ма3 шы2ары7ды4 6ш т6рин` силлогизм, 
индукция 81м аналогия 8а33ында айтады. Соны4 менен бирге индуктивлик жол менен арттырыл2ан 
билим 81мме 7а3ыт 8а3ый3ат3а ту7ры келе бермейту2ынын айтады.
Буларды4 81ммеси Журжонийди4 Орайлы3 Азия 81м Иран ж1мийетлик-философиялы3 ойыны4 
ра7ажланы7ына 6лкен 6лес 3ос3анлы2ын д1лийиллейди.
Улу2бек. (qeor-qrro) 
Улу2бек жас уа3тынан баслап Платон, Аристотель, Гиппократ, Птолемей, Му8аммад 
Хоразмий, Ахмад Фар2аний, Беруний, Ибн Сина 81м бас3аларды4 шы2армаларын 6йренген. Ол 
86кимлик 3ыл2ан уа3ытта Самаркандта медреселер 81м мешитлер, т6рли илим орайларын 
3ур2ыз2ан. qrwt-qrwi жыллары 3урылып питкерилген обсерватория заманог5й еди. Улу2бек 5зини4 
асторономиялы3 ба3ла7ларын таблицада к5рсетип, онда q0qi (я2ный q0qo) жулдызды4 аны3 
координаталарын береди. К5плеген жулдызларды4 атларын берип т1рийиплейди де.
Улу2бек 5зини4 а2арты7шылы2ы менен 81м белгили. Ол Бухарада 3ур2ыз2ан 
медреселерди4 бире7ине араб тилинде «81р бир мусылманны4 илим 6йрени7и 81м 3арыз 81м 
парыз» деп жаздыр2ан. Улу2бек «Чи8л устун», «Бо2и майдон» сия3лы бир неше ба2 орнат3ан.
Улу2бек искусства шеберине 81м шайырлар2а 2ам3орлы3 к5рсеткен. Низамийди4 
«Хамсасын» к5п 7а3ыт мутасала 3ыл2ан еди. Ма2луматлар2а 3ара2анда, Улу2бек музыка 
жаратып 3осы3лар жаз2ан.
Улу2бек заманыны4 алымлары 1дебий 81м искусство шеберлигини4 жо3ары ба8асына ийе 
бол2ан еди. Логиканы, музыканы4 тийкарын, 1дебият теориясын жа3сы билген.

---

79 
Улу2бекти4 изертле7лери астраномияны4 ра7ажланы7ында 6лкен роль ойнады. Ол жер шарыны4 
31леген точкасыны4 географиялы3 координаталарын аны3ла7ды4 нызамлы3ларын к5рсети7ге умтылды. 
К6нни4 81м айды4 тутылы7ыны4 алдын-ала болжа7ды4 методларын ислеп шы2ы72а умтылды. 
Сондай-а3 жылды4 7а3ытыны4 5згери7инни4 нызамлы3ларын, аспан денелеринни4 81рекетлерини4 
нызамларын ашы72а умтылды. Ба3ла7ды4 тийкар2ы 3урасы -секстант болды. Бул 3урамны4 
ж1рдеминде, жылды4 аны3 му2дары - eyt сутка y саат q0 минут i секунд есапланады.
Улу2бек тек к6нни4 81м айды4 тутылы7ын есапла7ды4 усылларын жа3сы 6йренип 3оймастан, 
оннан да аны2ыра3 5зини4 методын ислеп шы3ты.
Улу2бек тийкарын сал2ан астраномиялы3 мектеп сол д17ирди4 илимий к5з-3арасларыны4 
31липлеси7инде 6лкен роль ойнайды. Улу2бек д5герегине талантлы алымлар жыйнайды. Астоаномия 
бойынша бас3а еллерден жа3сы 31нигелер ша3ырылады. №ашаннан Гиясиддин Джамшид ал Каши 
(qre0 ж. 5лди) ша3ырылды. :лкен астраном 81м математик болды. Ол «Сулланус-само» (Аспан2а 
баспалда3), «Рисола ал-му8имий» (Д54гелек ше4бер ту7ралы трактат), «мифтох-ул 8исоб» 
(Арифметиканы4 жолы) мийнетлерини4 авторы. Ал-Каши оныншы дроб (десятичные дроби) аш3ан. 
XVI 1сирден баслап десятичные дроби Европа математиклерини4 мийнетлеринде 3олланылып 
баслайды.
Улу2бек 5лиминен кейин оны4 исин ш1кирти да7ам етеди. Е4 белгилиси - белгили математик 
81м астраном Али - Кушчи (qr0e-qrur) болды. Оны4 тийкар2ы шы2армасы «Астраномия 
ту7ралы трактат».
Али-Кушчи объектив дуньяны4 барлы2ына исенеди, материаллы3 затлар 81м 3ублысларды4, 
денелерди4 81рекети 81м оларды4 3арапайымнан 3урамлы2ына 3арай ра7ажланы7ы бойынша пикир 
айтты.
На3шбандия 
Бахоуддин Му8аммад б. Бурханаддин Му8аммад ал Бухари На3шбанд (qeqi-qeio) -
Орайлы3 Азиялы3 суфизмни4 XIV 1сирдеги ири 71кили. Оны4 5неринен (на3шбан-чеканщик) 
на3шбандия суфизм ту7ыс3анлы2ыны4 атамасы келип шы2ады. Бира3 ол ту7ыс3анлы3 (братство) оны 
на3шбандияны4 тийкарын салы7шы деп есаплайды. Ол на3шбандия шынжырынды2ы басшыларды4 
бесикшиси. На3шбандияны4 ру7хый тийкарын сал2ан адам ходжа Юсуф ал-Хамадани (qqr0ж). Ол 
Абухалик ал Толдиваниди (qqi0 жылда) т1рбиялады.
На3шбанд Касрп *индистан семьясында (со4ынан оны4 86рметине ылайы3 Каср арифан2а 
5згеритилген) ту7ылды. Бул жер Бухарадан онша уза3 емес.
Дереклерге 3араса3, На3шбанд аз2а разы, ерикли жарлылы33а разылы3ты н1сий3атла2ан. Ол 5зи 
нанды мийнети менен жеген адам. Г5не сабаннан то3ыл2ан т5секке а3, сыны3 3ум2а а3 разы 
болып, суфи ушын хызметкер алы7ды г6н1 деп есаплады.
Ол 5лиминен кейин 31сийетли му3аддес адам деп мойынлады. Оны4 31бирини4 6стиндеги 
мавзолей зиярат ушын ж6д1 ке4 тарал2ан жер болды.
На3шбанд ходжаганлар жолы менен киятыр2ан общинаны4 басына шы2ып, келешектеги 
на3шбандия ту7ыс3анлы2ыны4 тийкарын салды 81м бул оны4 мийрасхорлары тусында а3 1бден 
31липлести. Ол Абдухалик ал Гиждуваннды4 д1стурлерин 81м к5з-3арасларын 3айтадан тикледи 
81м да7ам еттирди. Ал-Гиждивуани 7а3тында ламатия а2ымыны4 идеяларын 3абылла2ан еди. Ол 

---

80 
5зини4 т1лийматында жергиликли мистицизмни4 еки мектебини4 31делерин А8мад-Ясса7и 81м 
Абулхати ал- Гиждивуани мектеплерини4 д1слеп атларын бириктирди. На3шбанди т1лийматы Орайлы3 
Азияда туркий 317имлер арасында сунна исламын тар3атты 81м беккемледи.
На3шбанд 8а3ый3ый мистикти екинши т1репке 3арай бурату2ын к5з бояма кудайшыллы3ты 
81м д1стурди бийкарлайды. М1селен, 3ыры3 к6нлик пост (м1селен бир н1рсеге тыйым), 
3а42ыбаслы3, дий7анашылы3, к5пшиликти4 к5зинше музыка менен 3осы3 айты7 81м ойсызлы3 
пенен пикир салы7, 3атты зикир.
Рухый (тазалы3, сы3марлы3тан бас тарты7, властьта2ылар менен 8еш 3андай 3атнасларды4 
болма7ы, орталы3та (обительде) жаса7 оны4 тийкар2ы талабы. Суфий Пай2амбарды4 суннасына 3ата4 
ба2ыны7ы тийис, оны4 исин алып бары7шылар2а ба2ынып, шариатты4 барлы3 буйры3ларын орынла7ы тийис. 
Ал-Гиждивиниди4 сегиз принципине (катимати кудсийа) На3шбанди та2ы 6ше7ин (бул он бир 
жа2дай накшбандия тууысканларыны4 тийкаргы т6синиклери болды) 3осты.
1. Вакуф-и-замани- 7а3ытша то3та7.
Суфийди4 7а3тын 3алай 5ткизип атыр2анын мудамы 3ада2ала7, егер 8а3 5ткизип атыр2ан 
болса, 3удай2а сыйыны7, егер 8а3 емес 5ткизип атыр2ан болса, ислеген исине ылайы3 кеширим 
сорасын.
2. Вакуф-и-адаби- есапла7 ушын то3та7.
Ойша билдирилген индивидуаллы3 зикрди 3айтала7ды4 орнатыл2ан санына 3ата4 с1йкесликте 
81м буйырыл2ан формула менен келисимде 1мелге асыры7ын 3ада2ала7.
3. Вакуф-и- калби-ж6реклик пауза (сердечная пауза). Ойша мисли 3удайды4 аты менен 
ойыл2андай ж6ректи4 образын к5з алдына келтири7. Буны4 м1ниси: ж6ректе 3удайдан бас3а 
8еш н1рсени4 жо3лы2ына к5зи жети7.
Бахоуддинни4 5лиминен кейин оны4 халифи 81м мийрасхоры Алауддин Аттар (qr00 жылда) 
81м айры3ша Ходжа Мухаммад парсы (qert-qrw0ж.) накшбандияны бирлесири7де, оны4 
д1стурин ке4ейти7де 81м ш5лкемлестири7де, структурасын беккемле7де тийкар2ы ролин ойнады. 
Социаллы3 базасы бойынша 3алалы бол2ан ту7ыс3анлы3 са7да 81м 5нерментшилик ш5лкемлер 
менен байланыста болып к5шпели турк 317имлерине 5зини4 т1сирин тийгизе баслады. %зини4 
д1стурини4 жо3ар2ы д1режесине накшбандия Ходжа Убайдулла Ахрар (qr0r-qro0ж.) тусында жетти. 
Са7да 81м жер ийели7шилерини4 3оллап 3у7атла7ына с6йенип Тимурды4 5з-ара урысларына актив 
81м шеберлик пенен араласып турды 81м 3ыры3 жыл бойына п6ткил регионны4 81кими болды. Оны4 
девизи: Д6ньяда 5зи4ни4 ру7хый миссия4ды ат3ары7ы4 ушын сиясий властьтан пайдаланы7 
з1р6р. Бул лозунг накшбандияны4 келешектеги социаллы3 сиясий активлигин белгиледи. Бул жер 
менен шу2ылланту2ын халы3ты 81м 3ала хал3ын 1скерий к5шпели баспашылы2ынан 3ор2а72а 
умытылы7 еди.
Хофиа Акрарды4 исин Махдуми Аъзам -уллы бий Ходжа Ахмад Кагани (Фер2ана) да7ам етти. 
Ол qtqt-жылы ту7ыл2ан. №анлы3ты4 басшысы болды. Махтумий Аъзам qtro-жылы 3айтыс боды. Буннан 
со4 оны4 мийрасхорлары бухара ру7ханый феодаллар- джуйбар шейхлары (XIV-ортасы-XVII а3ыры) 
болды. Булар Шейбанндлер 81м Аштарханлер тусында шынтлап сиясий власть3а ийе болды. 
Ту7ыс3анлы3 Мавереннахрды 3ыр2ыз ру7ларын, 3аза3 317имлерини4 бириги7лерин сондай-а3 биротала 
исламластыры7 исинде ж6д1 6лкен роль ойнады. Накшбандия Орйлы3 Азияда 81м Поволжьеде 

---

81 
(№азан) 81рекет етти. Бул жерге ол XVIII 1сирде келип кирип, ХХ 1сирди4 w0 жылларына дейин 
да7ам етти. Накшбандияны4 тийкар2ы к5з-3араслары оны4 барлы3 ша3аблары ушын 7лы7ма 
болды. Тек власть3а 3атнас постулатында айырмашылы3 бар, Ходжа А3рар 7а3тынан баслап 
накшбандия властьлылар менен оларды4 ру7хын же4и7 ушын келисим д6зи7ге рухсат етип 2ана 
3оймады, ал масса2а байланыслы оны4 атына т1сир ети7де миннетли ис деп 3арайды. Накшбандия 
ту7ыс3анлы2ын айрып турату2ын сиясий активликти4 д1режеси мине услылай.
На7айы (qrrq-qt0q) 
Гератта ту7ылды. Мектепте На7айы Хорасанны4 81кими Хусейин Бай3ара менен бирге 
о3ыды. Балалы2ында ол 1дебият, поэзия областында 6лкен у3ыплылы2ын к5рсетти. %зини4 алдында 
5ткенлерди4 поэтикалы3 шы2армалары менен танысты. Аттарды4 «Мантик-ут-тайр» (№усларды4 тили) 
шы2армасын яд3а билген. Хорасанны4 81кими Шохрукты4 5лиминен кейин елде т1ртипсизлик 
басланды. На7айыны4 семьясы Иракка к5шеди. qoty жылдан баслап Мешхедте жасайды. qryr-жылы 
шайыр Герат3а 3айтып келип, Хорасанны4 81кими Абу Саид3а хызметке киреди. qryy жылы Абу Саид 
оны Самар3анд3а жибереди. Бул жерде На7айы илимлер менен 1дебият пенен шу2ылланады, 
3осы3лар жазады.
qryo жылы Гератта тах3а Хусейн Бай3ара минди 81м На7айы менен Герат3а 3айтады. qruw 
жылы ол 71зир болып тайынланады. Бул ла7азымда 5зин м1млекетлик 2айраткер сыпатында к5рсетти. 
На7айы 3ур2ын адам болып, 5зини4 байлы3ларын больницалар салы72а, мешитлер, к5пирлер, 
медреселер, иррригациялы3 3урылыслар салы72а жумсады. Илим 81м м1денияты ра7ажландыры7 ушын 
к5п н1рсе иследи, шайыр, алымларды4 317ендери болды.
Алишер На7айыны4 мийнетлери 1дебият3а, философия2а, этика2а, лингвистика2а, эстетика2а, 
музыка2а, тарий33а, поэзия2а 81м табият таны7 илимлерине арнал2ан. Ол e0 аслам шы2арма 
жазды. Олардан о2ада беллилери: «Искандерди4 дий7алы», «Фар8ад 81м Шийрин», «Лайли 81м 
Мажнун», «Саъбан сайер (жети планета)», «Хайратгул аброр (Дилбарды4 албыра7ы)», «Еки тил ту7ралы 
пикир», «С6йген ж6рек», «Пал7ан Махаммедти4 5мир баяны», «Пай2амбарлар 81м 
данышпанларды4 тарийхы», «Муншоат» («Са2а»-«Исток») 81м та2ы бас3а.
На7айыны4 к5з-3арасыны4 31липлеси7инде 1ийемги грек философларыны4 философиялы3 81м 
гуманистлик к5з-3ара3аслары, IX-XII 1сирдеги Орайлы3 Азия 71киллерини4 миллетинен шайырлар 
Фирдоуси, Низами, Саади Ширади, Хысра7 Дехлеви 8. б. табият таны7 81м философиялы3 мийрасы 
6лкен роль ойнады.
На7айыны4 д6нья к5з-3арасы пантеизм 81м суфизм идеяларына тийкарлан2ан. Ол 5зини4 
д6ньяны т6сини7де ол 3удайды4, т1биятты4 81м адамны4 бирлигинен келип шы2ады. Ойшыл бир 
н1рсеге исенеди, адам жер бетинде бахыт3а ериси7и м6мкин. Бул ушын ол шаршамастан т1бият 
сырларын били7ге умытылады, оны уйренип байлы3лары менен пайдаланы72а умытылады.
Шайыр адамды улы2лайды 81м оны 3удай деп санайды. №удай оны4 ойынша !лемни4, 
соны4 ишинде адамны4 дад5рети7шиси 81м д1реги. %з гезегинде адам 81м т1бият, 3удай 
д5реткенини4 е4 жа3сысы.
Гносеология м1селесинде На7айы рационализм позициясында турады. Оны4 ойынша, 
рационалы3 били7 процессини4 т17ира3 жетилген бас3ышы. Себеби, оны4 к5мегинде, ар3асында 

---

82 
сези7лик берилгенлерди улы7маластыры7, 3ублысларда улы7малы3ты 81м тийкар2ылы3ты аны3ла7 болады. 
А3ыл-ой ба8алы сый, адамны4 байлы2ы. Адам 81ммесинде а3ыл-ойды4 ар3асында сынап биледи.
«Дороже всех богатств тебе дана 
Бесценная жемчужина одна- 
И это разум. Не сравниться с ним 
Рубинам и алмазам дорогим».
На7айы билимни4 сези7лик бас3ышына 81м 6лкен ды33ат б5леди. Адам предметлерди4 
81м 3ублысларды4 сырт3ы т1реплерин т1бият 81м 3удайдан берилген сезим органлары 3абыллайды.
«Вот зрение, осязание, вкус и слух,
И обаяние-клички этих слуг.
С их помощью дана нам благодать,
Весь мир нас окружающий познать». (Навои А. Сочинения. Т. qoyi. c ro).
На7айыны4 пикиринше, бахытлы болы7ды 31лейту2ын адам жер бетиндеги 5мирге 81р 
т1реплеме 3ызы2ады, т1бият к6шлерин 5зине пайдаланы7ы 81м ба2ындыры7ы керек, 5зин 5зи 
жетилдири7 менен шу2ылланады 81м мийнет ети7и тийис.
В. Ю. Захидов. «Навои занимает первое место среди мыслителей-пантеистов, мировоззрение 
которых нополнялось реальным содержанием». (За8идов В. Ю. Мир идей и образов. А. Навои. Т. 
qoyq. с. wrt).
Белгили, На7айы суфилик к5з-3арасларды изертле7де накшбандизм 5зини4 гуманистлик 
идеяларын жетикизи7ди4 жолы болды. Со4 сиясий к5з 3арасларында На7айы м1млекетти4 ролине 
18мийет берди, елди бас3ары72а, 81кимни4 ислерине 81м ж6рис турысларына, оны4 пухаралар2а 
3атнасына 8. т. б 6лкен ды33ат б5лди.
М1млекетти4 басында са7атлы 81ким туры7ы тийис. Ол 5зини4 пухараларына 1дил 3арайды, 
5злерини4 абаданлы2ы ушын т1мийинлейди, елди г6ллендири7 ту7ралы ойлайды.
Гуманизм 81м улы7ма адамларды4 идеялары урыс 81м парахатшылы3 проблемасына 
байланыслы оны4 3атнасында к5ринеди. %мир бойы шайыр урыслар2а, 5з-ара со3ылы2ыслар2а, 
к6шле7ге, аразласы7лар2а 3арсы шы3ты. Ол 81кимлерди 1ззиллерге 3ол к5тери7ге, г6насыз 
адамларды 5лтимрме7ге ша3ырады. Фар8ад 81м Шийрин поэмасыны4 бас ка8раманы Фар8ад, 
Харса72а муражаат 3ылып, оны4 басып алы7шылы3 урысларын 3аралайды.
Шайыр 5зини4 мийнетинде 1далат, адамгершилик, кишипейиллилик, а3ыллы3, 5з-ара ж1рдем, 
халы3ларды4 дослы2ы ту7ралы жазады.
Азербайжан, Иран, Андижан, Орайлы3 Азия 1дебий мийрасын жа3сы уйренеди. %з гезегинде 
оны4 д5рети7шилиги 81м Жа3ын 81м Орта Шы2ысты4 еллерини4 поэтикалы3 ойыны4 ра7ажланы7ына 
т1сир етти.
На7айы адамлар арасында2ы 8а3ый3ый дослы3ты жырлады. На7айыны4 шы2ырмаларында2ы бас 
ка8раманлар 81р 3ыйлы халы3ларды4 71киллери: Искандар (Александр) - грек, Мажнун-араб, 
Ширин-армиянка, Шапур-иранлы, Фархад-3ытайлы 8.т.б.
На7айыны4 ка8раманлары 81р т6рли илимлерди 6йренеди, т1биятты4 сырларын 6йренеди. Сырт3ы 
билимлерди 3оллана отырып, халы3ты4 5мирин же4иллестиреди, адамлар2а бахыт 1келеди.

---

83 
Науайы бир хал3ыты екиншисине 3арсы 3ойы7ды ма3улламады. %зи де бас3алар менен дос 
болады.
Жамий 
Абдурахман Жамий (qrqr-qrowж.) Гераттдан алыс емес жерде Джан округини4 Харджир 
а7ылында ту7ыл2ан. Балалы2ында ана тилини4 81м араб тилини4 грамматиксын уйренди. 
Самаркандт3а к5шип келгеннен кейин Джами Кази-заде Руми 81м Ходжа Али Самаркандиден 
геометрия, алгебра 81м астраномия бойынша лекциялар ты4лайды. Шайырды4 бул ас3ан таланты 
ту7ралы Кази -заде Руми былай дейди: «С тех пор, как существвует Самарканд, через воды 
Амударьи на наш берег не преходил такой способный и умный молодой человек, как Джами». 
(Раджабов М. Абдурахман Джами и таджикская философия XV в. Душанбе, qoyi. c. yu).
Со4 ала Джами шейх Саадиддин Кашгария (qrtyж.) ш1кирт болды, накшбандияны 81м 
уйренеди. Со4ынан на3шбандияны4 тийкар2ы 31делерин толы2ы менен 3абыллады 81м 
На3шбандия орденини4 к5рнекли теоретик 81м искерлерини4 бири болады.
Джами энцеклопедиялы3 билимге ийе ойшыл болды. Ол геометрияны, астраномия, 
космографияны, математиканы, араб тилин, философияны, этиканы, риториканы жа3сы билди. Поэтикалы3 
д5рети7шилигинде Алишер На7айы менен таныслы2ыны4 6лкен роли бар. А. На7айы Джамиди 
5зини4 устазы деп есаплады.
Джами- пантеист. №удай - д5рети7ши, 81ммесини4 биринши себеби. №удай -м14ги, 
3ал2анлары 5ткинши 81м 7а3ытша. Реаль 81м 3ыялый д6ньяны Джами форма, ал 3удайды 
мазмун деп атайды. Егер 3удай бир м1ртебеден к5п бол2анда д6нья бул нызам бойынша 
жасарма еди? Онда д6ньяны4 есиклери жабылады.
Джамиди4 гуманистлик концепциясыны4 орайында адам турды. Адамны4 били7 
м6мкиншиликлерин, жеке адамны4 еркинлиги, 1диллик, мийнетти с6йи7, 8а3ый3атлы3, кишпейлик 
81м бас3а да м6мкиншиликлерди тастый3лайды.
Джамийди4 ойынша, материаллы3 д6ньяны4 3ублысларын мийнет искерлиги процессинде били7 
м6мкин.
Джами: «Мудрецом называет того, кто стремиться познать истину обо всем настолько, 
насколько он может это сделать и принять их в делах своих из познанного ими, что может 
применять» (Джами А. Весенний сад. Душанбе, qoyr. с. ty).
%зини4 поэтикалы3 шы2армаларында Джами 5з д17ирине сын к5з бенен 3арады, 
зорла7шыларды 81м ези7шилерди 3аралайды.
*1кимлерди, м6лкке ылайы3лы дийханларды 3олла7ды, оларды4 мийнетин ба8ала72а ша3ырады. 
Джами д17иринде 31лендерлерди4 мийнет ислемейту2ын, жатып ишер, 8арам тама3ларды сын2а 
алып, 3арапайым адамларды улы2лайды, себеби елди4 байлы2ы оларды4 м1ртлик мийнетлери менен 
д5реген.
Билимге ийе болы7, илим менен шу2ылланы7ды Джами адамны4 жа3сы 31сийети деп есаплады. 
Ол илимни4 ж1мийет ушын практикалы3 18мийетин айыры3ша атайды. Джами ж1мийетке пайда 
берету2ын илим менен шу2ыланы7ды айтты.
Джами м1млекетлерди4 басында дана, 1дил 81м са7атлы патша туры7 керек деп есаплайды. 
Ол: «Мудрец монархов проявляется в справедливости и правосудии, а не в блеске и великолепии 

---

84 
царствования». (Книга мудрости Искандера. М.). Искендерди4 данышпанлы3 китабында идеал 3ала, 
м1млекет ту7ралы айтады. Искендер походтан шаршап киятырып, 8айран 3аларлы3 3ала2а киреди. 
Бул 3ала патшаларсыз, князьларсыз, тиран, деспотларсыз. Бул жерде м6лкий те4сизлик, жарлы жо3 8.т.б.
Джамиди4 утопиялы3 идеалары гуманизмге жол болы7ы менен 18мийетке ийе болды.
Таяныш с5злер` ислам, суфизм, хариджитлер, исмаилитлер, мутазалитлер, мутакаллимлер, 
пантеизм, онтология, гносеология, логика.
Со42ы феодализм д17иринде Орайлы3 Азияда философиялы3 ойларды4 ра7ажланы7ы (XVI-XIX 
1сирлер) 
Жоба 
1. Д17ирди4 3ыс3аша минезлемеси.
2. Мирза Абдул3адир Бедилди4 ж1мийетлик сиясий к5з-3араслары.
3. Бабарахим Машрабты4 д6нья2а к5з-3арасы.
4. XVIII 1сирди4 а3ыры XIX 1сир басларында %збекстанда ж1мийетлик-сиясий пикирлер. 
Мухаммад Ризо Ога8ий.
5. XIX 1сир 81м XX 1сирди4 басында2ы ж1мийетлик-сиясий, философиялы3 ой-пикирлер.
6. Жадидизм.
!ДЕБИЯТЛАР 
И. А. Каримов Узбекистон буюк келажак сари Т. , qooi.
Узбекистон хал3лар тарихи Т. , qoow.
Узбекистонда ижтимои-фалсафаи фикрлар тарихидан Т. , qoot.
И. Ж. Жумобоев Узбекистонда фалсафа ва а8ло3ий фикрлар тарихидан Т. , qoou.
Б. Х. Эргашев Идеология и национально - освободительное движение в Бухарском эмирате Т. 
, qooq.
Берда3. Та4ламалы шы2армалары. Н. , qoou.
К. Худайбергенов. Мировоззрение Бердаха. Н. , qoiu.
У. К. Худайбергенова. Эстетические взгляды Бердаха. Н. , qooe.
Б. Исмаилов. К6нхожаны4 5мири 81м творчествосы. Н. , qoyy.
Основы философии. Т. , qooi.
И. Рахимов. Фалсафа. Т. , qooi.
Фалсафа. Т. , qooo.
XV 1ñèðäè4 à3ûðû XVI 1ñèðäè4 áàñëàðûíäà Ìàâåðåííàõð 81ì Õîðàñàíäà Òåìóðèé 
86êèìëèãè òàìàìëàíûï, Øåéáàíèéõàí 86êèìëèãè îðíàòûëäû. Øåéáàíèéõàí qtq0 жылда Эронлылар 
ìåíåí áîë2àí óðûñòà 5ëãåííåí ñî4 ì1ìëåêåò áèðàç ò5ìåíëåé áàñëàäû. Í1òèéæåäå Áóõàðàíû 
àøòàðõàíèéëåð èéåëåãåííåí ñî4 (qtooæ), áèðèíåí êåéèí áèðè Áóõàðà, Õîðåçì 81ì XVIII 1сирди4 
а3ырында №о3ан ханлы2ы ж6зеге келеди.
Буларды4 81ммесине 3арамастан м1неуиятта На7айы д17ирини4 ру78ы еле 81м сезилип 
турату2ын еди. !дебият, т1спирий искусство, архитектура, 8.т.б. искусство т6рлери ра7ажланады.

---

85 
XVI 1сирди4 а3ырында 5збек тилинде жазыл2ан к5ркем 81м тарийхый шы2армалар пайда 
болды. М1селен, «Бабурнамада} Орайлы3 Азия, Иран, Аф2анстан, *индистан халы3лары тарийхы, 
турмыс образы бул жерлерди4 географиясы, 8ай7анаты, 5симликлери 8.т.б. 8а33ында к5п 
ма2лы7матлар берилген. Буннан тыс3ары «Бабурнамада} турмысы-искерлиги, к1сип-талабы 8а33ында, 
халы3ларды4 т6рли 6рп-1детлери 81м оларды4 келип шы2ы7ы 8а33ында жазады. Айры3ша, тарийхый 
д1рек сыпатында «Бабурнама} ба8асыз.
XVI 1сирди4 екинши ярымында д5рети7шилик пенен шу2ыллан2ан шайырлардан 
Мушфи3ий белгили. Мушфи3ий Абдуллахан сарайында хызмет 3ыл2ан. Мушфи3ийди4 31лемине 
лирикалы3 3осы3лардан ибарат 6ш топлам 81м к5плеген сатиралы3 3осы3лар тийисли. Мушфи3ий 
На7айы сия3лы жалатай шайыхларды, зулым 86кимдарларды сын астына алады.
Мутрибий «Тазкират шу-шуаро} шы2армасы менен белгили.
Математика бойынша есап усылы бойынша трактат, Амин А8мад Розийди4 география 
бойынша «*афт и3лим} лу2ати бу2ан мысал.
Тиббиет
илими 81м ра7ажланып барды. 1541-жылда Мухаммед Мирак Самар3андий 
медицина 81м д1ри таны7 (фармацевтика) бойынша 6лкен трактат жазды. XVIII 1сирди4 емшиси 
Абдул2азий «Манофеъ ун-инсон} шы2армасында кеселликти4 бир ж6з жигирма дан аслам т6рин 
табады, оларды емле7 жолларын к5рсетеди.
Музыка илими бойынша да 6лкен жетискенликлерге еристи. XVI 1сирде жаса2ан бухаралы 
Мавлабий Кавлабий музыка бойынша шы2армалар жазды. Дарвешали Чангий «Тут фат-ус-сурур} 
атлы музыка 8а33ында трактат жазды.
*аттотлы3 искусствосы бойынша д5рети7ши Султан Али Машхадий, Мир Али Харавий, Дуст 
Мухаммед Бухарийлер 5з заманында белгили болды.
Камаллиддин Бекзод 81м оны4 мектеби д1ст6рлерин XVI 1сирде Жамоллиддин 
Самар3андий 81м бас3а с67ретшилер (мусаввирлер) да7ам етти.
XVI-XVII 1сирлерде халы3 а7ызеки д5рети7шилиги д1станлар менен байыды. Бул д17ирде 
Алпамыс, Г5ру2лы, Тахир 81м Зухра, Ашы3 ѐ1рип 81м Шас1нем
8.т.б. д1станларды4 т6рли 
вариантлары ж6зеге келди.
XVII 1сирде диний 1дебиятта А3санийди4 «Силсила-ул-авлие}, Суфи Аллиярды4 «Мурод-ул-
орифон}, 
«Тухфат-ул-толиби}, 
«Маслик-ул-мутта3ин}, 
«Саббот-ул-ожизин}, 
сия3лы 
суфийлик 
шы2армалары ж6зеге келди. Бул д17ирде (XVI- XVII) æàñà2àí èðè ôèëîñîô - Þñóô ¹àðàáî2èé 
(1647-æûëû 5ëãåí). ¹àðàáî2èé Èáí Ñèíî, Òóñèé êèáè Øû2ûñ ôèëîñîôëàðûíû4 ò1ëèéìàòûí äà7àì 
åòòèðåäè. Îíû4 ò1ëèéìàòûíäà ïåðèïàòåòèçì òàñàââóô áåíåí àðàëàñ3àí. Áóë í1ðñå óëû7ìà Øû2ûñ 
ìóñûëìàí ôèëîñîôëàðûíà ò1í` Îëàð ò6ðëè ôèëîñîôèÿëû3 81ì äèíèé ê5ç-3àðàñëàðäû áèð, óëû7ìà 
ò1ëèéìàò3à áèðëåñòèðåð åäè.
Мине усыларды4 бири философ 81м шайыр Ìûðçà Áåäèë (qyrr-quqwж.). Èðôîí -×îð Óíñóð- 
øû2àðìàëàðû 81ì õûçìåòëåðè ñî42û ä17èð àäèáëåðè, ôèëîñîôëàðûíà ò1ñèð åòòè.
XVI-XVIII 1сирлерде архитектура тара7ында 81м 6лкен жетискенликлерге ерисилди. Ташкентте 
Шайхонто8ур ма3барасы, Кукалдаш медресеси, Бара3хон ма3барасы, Бухарада Мирараб 
медресеси (qtet-qteyж.), Масжиди Калон (qtr0-qtrqж.) Абдуллахан медресеси (qto0ж.), 
Самар3андта «Шердор} (qyqoж.), «Тиллокори} (qyriж.), Нодир Девонбеги медреселери, «Хожа 

---

86 
Ахрор мазорати} (qyewж.), Хий7ада Араб Мухамммед медресеси, Анушаны4 «А3 мешити} 8. 
б. мешитлер, медреселер салынды.
XVIII 1сир 81м XIX 1ñèðäè4 áèðèíøè ÿðûìûíäà àðõèòåêòóðà òàðà7ûíäà Õîðåçì ìåêòåáè 
ïàéäà áîëäû. Áóë æåðäå 3óðûë2àí «Ìàäðàñàè Øåð2îçèõîí} (quqoж.), «Ìàäðàñàè Ìó8àììàäàìèí 
èíî3} (quuoж.), «Мухаммад Ра8имхон} медресеси, «Алла3улихон медресеси} (qiewж.), 
«Ра8им3ули медресеси}, «Му8аммадниез Девонбеги} меäðåñåñè 8. ò. á. òàðèéõûé ÿäãàðëû3ëàð.
Áóë ä17èðäå Áóõàðàäà «Ìàäðàñàè Äîìëî Òóðñèíæîí}, ¹î3àíäà «Ìàäðàñàè Ìèð}, 
«Îôòîáîéèì}, «Õ7æàäõî3} ìåäðåñåëåðè 81ì áàñ3à äà áèíàëàð áîé ê5òåðäè.
Ìèðçà Àáäó3àäèð Áåäèë (qyrr-quwqж.) Àçèì-Àáàäòà (Èíäèÿäà) òó7ûëäû. Îíû4 5ìèðè 81ì 
ä5ðåòè7øèëèãè Øàõ Äæàõàí, Àâðàíãçåá 81ì áàñ3à äà Áàáóðèäëåðäè4 äèíàñòèÿñûíà òèéèñëè 
81êèìëåðäè4 òóñûíà òó7ðû êåëåäè.
Áåäèë êèøêåíå 7à3òûíàí áàñëàï 81ð ò6ðëè èëèìëåðäè 6éðåíè7ãå 3ûçû2àäû. Îë ìåäðåñåäå 
î3ûäû, ñî4ûíàí 1ñêåðèé õûçìåòêå êèðäè, ñî4ûíàí îíû 3îéûï, Äåëèãå ê5øèï êåëèï, 5ìèðèíè4 
à3ûðûíà äåéèí èëèì 81ì 1äåáèÿò ïåíåí øó2ûëëàíàäû. Êèøêåíå 7à3òûíàн баслап 3осы3лар жазы7ды 
баслады, философияны 6йренип баслады, искусство, 1дебият, тарийх пенен шу2ылланады.
Мырза Бедил 5зинен кейинге к5п 2ана мийнетлер 3алдырды` «Чор унсур} («Т5рт 
элемент}), Нукот («%ткизгишлер}), «Ирфон} (Били7), Рубойет (Т5рт 3атарлы3), «Газали} 
(ѐ1ззеллер) 8. б.
Бедил 5з шы2армаларында шы2ыс перипатетиклерини4 е4 жа3сы д1ст6рлерин да7ам еттирди. 
Ибн Сино сия3лы ол д6ньяны4 м14гилигин 81м 5згерислилигин тастый3лайды. Материя баслама2а 
да, а3ыр2ы2а да ийе емес. Ол пантеист болды. «Вахдат-мавжуд} позициясында болды. М1ниси` 
жасап тур2анны4 бирлиги. %зини4 шы2армаларында д6ньяны4 бирлигин ма3уллады 81м онда 
3удайды4 3атнаслы2ын, предметлер менен затларды4 м14ги 5згериси ту7ралы айтады. «Ирфонда} 
ойшыл жазады`}Барлы3 затларда б5лекшелерди4 5згериси болады, усы2ан ылайы3 жа4а пайда болады` 
бул та4 3аларлы3 сырлы 3убылыс з1р6рликтен 1мелге асады}, бул з1р6рлик предметлерди4 5злеринде 
81м оларды4 5з-ара 3атнасларында 86ким с6реди. М1селен, май, пилик 81м отты4 бирлиги 
з1р6рлик бойынша отты берип тур. Уза3 5мир 81м а73атланы7 барысында 8ай7анларды4 
ас3азанында тас пайда болады. Пу7ланы7ды4 а3ыбетинде «жа7ын жа7ады} 8.т.б.
Д6нья м14ги 81м мудамы 81рекетте. Бедил д6ньяны4 тийкары сывпатында 8а7аны алады. 
Бедил форма 81м материя 8а33ында пикир айтады. Оны4 пикиринше олар бирликте. Ол` форманы4 
пайда болы7ына шекем мазмун жо3, материяны4 пердеси ашыламан дегенше форма 
белгиленбеген. Материя формалар д6ньясында жасырын-ишки, ал форма материяда м6мкиншиликке 
ийе. Егер материя формасыз болса, онда форма 3ая3тан пайда болады, егер форма к6шли кийим 
болса, онда материя неге кийинен болады?
Бедил адамны4 били7 м6мкиншилиги ту7ралы 81м айтады. Оны4 пикиринше, били7ди4 
биринши бас3ышы сырт3ы сезимлер ар3алы 1мелге асады. А3ыл-ой, ойла7 били7ди4 бираз жетилген 
бас3ышы. Философ сези7лик 81м рационаллы3 били7ди бирликте 81м 5з-ара байланыста 3арайды. Ол 
а3ыл-ойды4 били7лик м6мкиншиликлерине 6лкен 18мийет берди.
Д6ньяны рационаллы3 били7де илимди ийеле7, илим менен шу2ылланы7 6лкен 18мийетке ийе. 
Билимди адамзатты4 8инжи-маржаны дейди ол. Ра7ажланы7 билимсиз болмайды. Болмысты танып 

---

87 
били7де, т1биятты4 сырларын танып били7де философия 18мийетли роль ойнайды. Философия - 
данышпанлы3, ол илимни4 сырларын ашады. Ру8ты4 затлар2а 81м предметлерге 3атнасын 6йренеди.
Бедил еркинлик 81м з1р6рлик м1селелерин 81м айтады. Оны4 пикиринше, адам 5зини4 
81рекетлеринде еркин. Ол 5зи ушын 5зи 2амхорлы3 3ылы7ы керек, 5зини4 81рекетлерин 5зи 
белгиле7и тийис. Бедил т1бийий з1р6рликти, т1биятты4 нызамла2ын мойынлайды. Екинши т1рептен 
з1р6рликти №удайды4 еркини4 к5риниси деп 3арайды.
Бедилди4 д6нья2а к5з-3арасыны4 ишинде оны4 ж1мийетлик 81м гуманистлик идеялары 
18мийетли орын ийеледи. Мийнет 81м 5нер адамды улы2лайды.
Бедил айры3ша дийханны4 мийнетин жо3ары ба8алады.
Машраб Бабора8им. Машраб (машраб- ило8ийда майдан, сар8уш деген с5з) qyte-жылы 
Андижанда ту7ыл2ан. Ол д1слепки билимин ма8аллий мектепте алды.
Наманган2а келип, Шаих Базар Охунга ш1киртлик етти. Ил18иятты 6йренеди. Кейин 
№аш3ар2а барады. Себеби, характери батыр, еркинликти с6йи7ши болды. Маш8ур Ийшан Офо3 
Хаджига мурид болады. Жети жыл оны4 хызметин 3ылады.
Машраб 5з шы2армаларында ру7ханыйларды 1шкарала2аны ушын 1711-жылы Балх 
81кими Ма8мудбий №ато2ан таманынан дар2а асылады. Машраб - суфий. Жарат3ан2а му8аббаты 
к6шли. Оны 3осы3ларында баян етеди. Баязид Бистомий, Мансурий Халож Насимит, Фариддин Аттар 
8.т.б. суфиларды4 5зини4 шы2армаларында тилге алады.
Машрабта «яр} образы бар. Ол ар3алы 3уданы т1спирлейди. О2ан мас кели7 ушын к5п 
н1рселерди исле7 керек. Онда «топыра3} с5зи бар. «Топыра3} - диний исенимлерге тийкарлан2ан 
на3ш. Тасаввуф философиясында топыра3тан шы2ату2ын сыпатлар - сабыр, 6мит, мири7бет келгенлиги 
зикир етилди. Топыра3 - ж1ннет м6лки, шамал 81м от - доза3 ишиндеги н1рселер. Ке4ирек 
м1ниде топыра3 - ана ?атан. Адам ана-?атан менен бирликке ериси7и ш1рт. Машрабты4 ойы` 
шын мусылман болы7 ушын мешит болы7ы ш1рт емес, к5киректе 3уда болы7ы керек.
«Ески д6нья} - Каъба. Алла2а бол2ан му8аббат Каъба2а бол2ан му8аббаттан 6стин. 
Машраб 3осы3ларыны4 3удирети оны4 халы3шыллы2ында. Оны4 21ззеллери, 3осы3лары халы3ты4 
а7зынан т6спеген. Машраб 5ткенни4 к5п 2ана ойшыллары сыя3лы ислам тийкарына 81м 
догмаларына 3арсы шы33ан жо3, ал гейбире7лерине исенимсизлик пенен 3арайды. Ол 5зини4 
3осы3ларында мистицизм 81м аскетизм идеясын н1сиятла7шы суфизм 71киллерин 1шкаралайды. 
Ол адамларды о д6ньядан, доза3тан 3оры3па72а, ал 8а3ый3ый к6нделикли жердеги ислер менен 
шу2ылланы72а ша3ырды. Со2ан 3арамастан ол на3шбандизм менен ты2ыз байланыслы 
31лендерлерди4 суфизм 81рекетин ма3уллайды. Бул Машраб т1репинен 5зини4 еркинликти с6йи7 
идеяларын к5рсети7и, еки ж6зликти, н1пси3а7шылы3ты, жу78алы3ты, менменликти, м6лкке ийелерди 
сын2а алы7ы ушын 3олланылды. Машрабты4 д6нья2а к5з-3арасыны4 орайында адам турады. Ол - 
бунтарь, еркинликти с6йи7ши шайыр болып тарийх3а кирди.
Шайыр 5лиминен со4 Шавкат Бухарий «Сен Машрабты 5лтиргени4 менен б1рибир, о2ан 
86рмет арта береди} деген еди. Буны 5мир д1лийллеп отыр. XVIII 1сирди4 екинши ярымы XIX 
1сирди4 басларында2ы %збекстанда2ы ж1мийетлик-сиясый ойлар м1селесине келсек, ол ханлы3лар - 
Бухара, Хий7а, енди 2ана пайда бол2ан №о3ан ханлы2ы д17ири менен байланыслы. Бул д17ирде 
Сола8ий, *увайда, Умар Ба8ий, Киромий, Нишотий, Амир (амир Умархан), Фазлий, Адо, 

---

88 
Гулханий, ѐозий, Махмур, Нодир, Нодирабегим, *ози3, Шав3ий, Ого8ий, Маъдан, Комил 
Хорезмий киби шайырлар, шайралар шы3ты. Буларды4 ишинде Машраб3а еликлеп 3осы3лар жаз2анлары 
81м к5п болды. Маш8ур шайыра андижанлы Мо8ирайым Нодира (Холила) тасаввуф д1ст6рлерин 
да7ам еттирди. Бул д17ирде 1дебий сатира 81м юмор ке4 3улашын жайды (Па8лованкули, 
Равна3, Мужрам, Обид, Му8анди, Ш1рип Гулханий, Махмур 8. б.).
Му8аммад Ризо Ога8ий. XVIII 1сирди4 екинши ярымы XIX 1ñèðäè4 áàñëàðûíäà æàñàï, 
ä5ðåòè7øèëèê ïåíåí øó2ûëëàíäû. Ò1ðæèìàíëû3 81ì 3ûëäû, 3îñû3ëàð 81ì æàçäû. Òàðèéõûé-ê5ðêåì 
ïðîçà æàçäû. %ç çàìàíëàñëàðûíàí áóë áîéûíøà áèðàç 6ñòèí òóðäû. Îãà8èé Õèé7à õàíëû2û òàðèéõû 
òó7ðàëû Ìóíèñ áàñëà2àí «Ôèðäîâèñ-óë è3áîëäè} òàìàìëàäû. Ôàðñèé, ò6ðê òèëëåðèíäå 3îñû3ëàð 
ä6ðêèìè- «Òàúâèç-óë îøè3òè} æàðàòòû. Îãà8èé Ñàäèéäè4 «Ãóëèñòàí}, «Íàõèé3àøíàìà Êàéêîâóñ}, 
Æàìèäè4 Ба8орийрон «Саломон 81м Абсол}, «Юсуп-Злейха}, Низамийди4 «*афт Пайкар}, 
Хусаин Воизды4 «А3ло3ий Му3синий} шы2армаларын, Хысра7 Дехлевийди4 Би8ит шы2армасы, 
Хондамирди4 «Равват-ус-сафо} 8. б. шы2арманы парсышадан 5збек тилине а7дар2ан.
Ога8ийде пантеизм элементлери к5бирек ушырасады. Ога8ий тасаввуфда2ы пантеизм 
т1рептары. Реаль турмысты, н1рселерди инсанны4 жырла7ын мойынлайды. Д6нья2а к5з-3арасыны4 
тийкары, инсан2а му8аббат, тарийхый реаллы3ты танып били7ге умтылы7, халы33а 2амхор болы7.
Ога8ийди4 ж1мийетлик-сиясий к5з-3арасларыны4 характерли белгисини4 бири инсанны4, динни4 
инсанпар7арлы3 м6мкиншиликлерин пайдаланы7. М1млекет басшысыны4 арна7лы пазыйлетине 
байланысы Феруз2а 3ыры3тай м1сл181т берди. Оны4 ойынша патша мийрим-ш1п11тли, 1далатлы, 
3айыр-са3а7атлы болы7ы тийис.
XIX 1сирде Хий7а ханлы2ында экономикалы3 турмысты4 тийкар2ы 5згешеликлерини4 бири 
товар-а3ша 3атнаслары. Пулды4 бай феодалларды4 3олында топланып 3алы7ы, материаллы3 байлы3ларды4 
м1млекеттен тыс3ары2а шы2ып кети7и 8. т. б бойынша 5зини4 позициясына ийе. М1селен, пул 
фетишизмин жа3сы а4лайды, бу2ан байланыслы унамсыз ислерди, 1сиресе, ж1мийетти4 ру7хый жа3тан 
саламатсызлы2ын айтады.
Ога8ийди4 эстетикалы3 к5з-3араслары Шы2ыс эстетикалы3 ойыны4 тасаввуфлик моментлери 
менен су72арыл2ан. На7айы мектебинен са2а алы7, онда2ы инсанды е4 31дирли байлы3 деп 
улы2ла7 бас принцип. Соны4 ушын 81м гуманизм Ога8ийди4 д6нья2а к5з-3арасыны4 тийкары.
Комил Хорезмий 
XIX 1сир 5збек 1дебиятыны4 ири 71киллерини4 бири. qiwt-жылы Хий7ада ту7ыл2ан. *аслы 
исми Му8аммадниез, Комил 1дебий ла3абы.
Комил Хорезмий - 5з д17ирини4 белгили с5з устасы 81м к5зге к5ринген м1млекетлик 
2айраткери. Хий7ада Саид Мухаммед хан, Мухаммед Рахим хан тусында 81м сарайда 
ислеген.
Оны4 инициативасы менен Хий7ада баспа ш5лкемлестирилди. Бунда д1слеп !лишер На7айы 
81м бас3а данышпанларды4 шы2армалары басып шы2арылды. qiie-жыл орыс-тузем мектеби ашылды. 
qioo жылы uq жасында 3айтыс болды. Оны4 бизге бир 3атар шы2армалар менен бирге «Девани} 81м 
жетип келген. «Девонда} К. Хорезмийди4 т6рли д17ирде жаз2ан 2аззел 81м м1сне7ийлери бар.
Комил Хорезмийди4 д6нья2а к5з-3арасларыны4 эклектик характерге ийе екенлиги к5зге 
тасланып турады. *1мме н1рсени4 тийкары Алла. Оны4 басламасы 81м а3ыйры жо3. Бул ф1ний 

---

89 
д6нья 81м о д6нья бар. Деген менен реаль болмысты4 инсан 5мири ушын 18мийетин ж6д1 
ма3уллайды.
Ма3тым3улы (quee-quieж.) 
Уллы т6ркмен шайыры, ойшылы. Мектепте, Хий7ада, Бухарада 81м Андижанда медреселерде 
о3ы2ан. Азербайжан, Индия, А72анстанды аралап шы3ты. К5п 2ана философиялы3 ой2а ийе 
лирикалы3 3осы3ларды4 авторы.
Ма3тым3улыны4 д6нья2а к5з-3арасыны4 31липлеси7инде о2ан дейинги социаллы3-сиясий 
идеялар 81м д1ст6рлер 6лкен роль ойнады. !сиресе бу2ан Орайлы3 Азия 81м Азербайжан 
халы3лары мысал болады.
А7ызеки д5рети7шиликти 81м к5ркем 1дебиятты (Фердаусий, О. *айям, Н. Гянджауи, 
Саади, Насимий, Физули, Жами 81м На7айы) 3унт пенен 6йренди 81м оларды4 д5рети7шилик 
сырларын жа3сы ме4герди.
Ма3тым3улыны4 пикиринше, 81мме н1рсени4 тийкары - №удай. Ма3тым3улы 3удайды 
д6нья менен пантеистлик жа2дайда жал2астырады. Соны4 менен бирге ойшыл д6ньяны4 
обьективлигин, мудамы 81рекетти предметлер менен 3убылысларды4 мудамы жа4аланы7ын 
мойынлайды. Адам, оны4 ма3сетине жети7и, бахты м1селелери, 5мирден л1ззетлени7и Ма3тым3улы 
д5рети7шилигинде тийкар2ы орынды ийелейди. Ол байларды, ханларды, ру7ханыйларды 1деп-
икрамсызлы2ы ушын 1шкаралайды. !сиресе ол бул д6ньяны4 3ызы2ынан 7аз кеши7ди ж6д1 
1шкаралайды. Адамны4 31дир-3ымбаты, адамгершилиги, оны4 халы3 пенен бирге жаса7ында. 
Жа3сылы3, ойшылды4 пикиринше, бул мийнет адамына адамгершиликли 3атнас, жарлы, аш-
жала4ашлар2а ж1рдем, халы3ты4 са7атланы7ы. Жа3сылы3 81м 7азыйпа, ар-намыс 8. т. б ты2ыз 
байланыслы. Ол 5зини4 3осыларында т6ркмен 317имлерин, ру7ларын бириги7ге ша3ырады. 
Д5ретпелери гуманистлик, улы7ма адамзатлы3 идеялар2а толы.
Чо3ан Валиханов (qiet-qiyt ж.) 
Алым, демократ, а2арты7шы Султан Шы42ыс Валихановты4 семьясында ту7ыл2ан. Омск 
кадет корпусында о3ыды. Илимлерди 6йренди, англичан, француз тиллерин 6йренди. Корпусты питкерип 
Батыс Сибирь губернаторыны4 адьюданты болады. Ол к5п саяхатта болады. Комиссияны4 3урамында 
№ыр2ызларды4 ишинде болып, а7ызеки халы3 д5рети7шилигин изертлейди. «Манас} пенен танысады. 
Орыс-3ытай са7дасы бойынша Кулжа 3аласында с5йлеси7лерге 3атнасады. Орыс 86киметини4 
тапсырмасы бойынша Шы2ыс Т6ркстанда ислейди. Петербургта илимий-изертле7 менен шу2ылланып, 
№аза3станда фольклорды жыйнайды. Суд реформасында актив 3атнасады.
Оны4 тийкар2ы мийнетлери` }Ыссы3 к5л к6нделиги}, «Сахарада2ы мусылманшылы3}, «№ыр2ыз 
шежиреси}, «Джунгария очерклери}, «Суд реформасы бойынша жазбалары}, «Абылай}, «№ытай 
империясыны4 Батыс 6лкеси 81м №улжа 3аласы} 8.т.б.
Ру7ханыйлы3ты, оны4 фанатизмин критикалайды. Ч. Валихановты4 философиялы3 д6нья2а к5з-
3араслары белгили д1режеде материалистлик характерге ийе. Оны4 пикиринше 81р т6рли материаллы3 
3убылыслар 5з нызамлары менен ра7ажланады. Д6ньяны4 3убылыслары арасында себепли байланыс бар.
Т1бият 81м ж1мийетти4 ра7ажланы7 нызамларын били7 са7атлы адам2а 2ана 3олайлы. 
Социаллы3 к5з-3арасларында ж1мийетти4 нызамларын мойынлайды. Оны4 пикиринше, тарийхый процесс 
ра7ажланы7ды4 5з нызамларына ба2ын2ан. Валиханов 5з хал3ыны4 у3ыбына исенди. Оны4 

---

90 
пикиринше, 3аза3ларды4 1сирлер бойы артта 3алы7ы, олар жаса2ан географиялы3 сфера2а емес, ал 
оларды4 «317имлик организми менен} байланыслы.
Мукими (Мухаммед Амин Ходжа- qitq-qo0e ж.) 
Ойшыл, халы3 шайыры-сатириги. Ол дийханларды4 81м халы3 жарлыларыны4 м1пин с17лелендирди. 
Соны4 ушын 81м оны4 шы2армалары 8а3ый3атлы2ы 81м реаллы2ы менен айрылып турады.
Мукими аскетизмди ма3улламады. Илимди, 5нерди 6йрени7ге ша3ырып, надан моллаларды 
сын2а алып, зулымлы33а, бассыны7шылы33а 3арсы г6рести. %зини4 «Жа4а бол2ан бай}, «Вексель} 8. 
т. б шы2армаларында Мукими 5з д17ирини4 реалистлик картинасын д5ретти, езилген халы3ты4 типлик 
портретин с17лелендирди. Ол 5зи жаса2ан ж1мийетте 81р т6рли социаллы3 топарлар арасында 5ткир 
3арама-3арсылы3лар бар екенлигин т6синди. Бира3 Му3ими бул 3атнасларды жа4алары менен 
алмастыры7 ту7ралы айтпады. А2арты7шылы3ты4 искерлиги 5збек хал3ыны4 тарийхында 6лкен рольге ийе 
болды.
А2арты7шылы3ты4 д1слепкилеринен бири Ахмад Дониш (qiwu-qiouж.).
Ахмад Доништи4 8а3ый3ый аты Ахмед Махдум. Ол Бухараны4 экономикалы3-социаллы3 
сиясий жа3тан бираз артта 3ал2анлы2ын аны2ыра3 сезип, оны 3айта 3уры7да жол излегенлерден 
есапланады. Бул бойынша тийкар2ы 3урал, оны4 пикиринше, а2арты7шылы3, илимге, м1деният3а 
ериси7. Д6нья7ый билимлерди тараты7.
Философиялы3 к5з-3арасларында идеалистлик позицияда туры7 менен бирге, сол д17ир ушын 
бираз прогрессивли характерге ийе стихиялы-материалистлик идеяларды айтады. Ол д6ньяны4 танып били7 
м6мкиншилигин ма3уллап, мысал сыпатында к6нни4 тутылы7ын алдын-ала болжа7ды келтиреди.
%з хал3ы ушын прогресске, билимге, а2арты72а жол ашы7 иси Фур3атты4 (qiti-qo0oж.) 
д5рети7шилигине 81м т1н. Оны4 а2арты7шылы3 ойларыны4 31липлеси7инде Европа м1денияты 
менен оны4 таныслы2ы 6лкен роль ойнады.
Îë èëèì õàëû33à õûçìåò åòè7è êåðåê äåäè. %çèíè4 øû2àðìàëàðûíäà ôåîäàëëû3 õàíëû3 
ä6çèìãå æåê ê5ðè7øèëèê ïåíåí 3àðàäû.
XIX-1сирди4 екинши ярымында2ы №ыр2ызыстанны4 ж1мийетлик-сиясий ойы ушын халы3 
а3ынларыны4 д5рети7шилиги 6лкен рольге ийе болды. Оларды4 бири То3то2ул Сатыл2анов (qiyr-
qoeeж.) жарлы семьядан шы33ан. Оны4 ж1мийетлик-сиясий, философиялы3 к5з-3арасларыны4 
ра7ажланы7ында 6лкен роль Сибирде с6ргинде болы7ы ойнады.
То3то2ул Сатыл2анов ушын т1бият 3убылыслары ту7ралы сада-материалистлик к5з-3арас тийисли. 
Су7ды4 а2ысы, б181рди4 кели7и, ба2ды4 г6лле7и 8.т.б. Бул 5згерислерди4 барлы2ы 5зи менен 
5зи болады. Ол 5зини4 3осы3ларында мусылман ру7ханыйларын сын2а алады.
Т. Сатыл2ановты4 д5рети7шилигини4 к5п б5легин этикалы3 м1селелер ийелейди. Мийнет 
с6йгишлик, 8адаллы3, ар-намыс, кишипейиллик 8.т.б. улы2ланады.

---

91 
5-тема. Европада орта 1сирлер философиясы. Европада ояны7 д17ири философиясы.
Жа4а д17ир философиясы. Немец классикалы3 философиясы 
Жоба 
q. Орта 1сирлер философиясыны4 теоцентристлик характери.
w. Орта 1сирлер философиясында 3удай, т1бият, адам проблемасы.
e. Номинализм 81м реализм м1селеси.
r. Ояны7 д17ирини4 характерли белгилери.
t. Антропоцентризм 81м ояны7 д1уири философиясыны4 жо3ар2ы
гуманизми.
y. Н. Кузанский, Д. Бруноны4 диалектикасы 81м натурфилософиялы3 к5з-3араслары.
u. Н. Коперник т1лийматында д6ньяны 81м 1лемни4 д6зилисин жа4аша т6сини7.
i Жана д17ир философиясы жер-ж6злик философияны4 ра7ажланы7ында2ы жа4а сапалы бас3ыш 
сыпатында.
o. XVII -1сир англичан философиясы 
q0. XVIII-1сир француз материализми. Билимлендири7 философиясыны4
тийкар2ы белгилери.
qq. Немец классикалы3 философиясы. Кант, Фихте, Шеллинг 
Гегельди4 философиясы
qw. Фейербахты4 антропологиялы3 материализми.
!ДЕБИЯТЛАР 
История философии в кратком изложении. Москва. qooq.
Ю. Боргош, Фома Аквинский. Москва. qout.
И. Рахимов. Фалсафа. Тошкент. qooi.
Основы философии. Тошкент. qooi.
Фалсафа. Т. qooo.
Соколов В. В. Европейская философия XV-XVII веков. М. qoir.
История философии в кратком изложении. М. qooq.
Асмус В. Ф. Иммануил Кант. М. qoue.
Кузнецов В. Н. Западно-Европейская философия XVIII в. М. qoiy.
История диалектики (Немецкая классическая философия). М. qouq.
Егер грек философиясы антиклик 3ул ийеле7шилик ж1мийетти4 негизинде пайда бол2ан болса, 
оpта 1сиpлик философиялы3 ой феодализм д17иpине (V-XV 1сиpлеp) тийисли. Биpа3 м1селени булай 
к5з алдымыз2а елеслети7, биp ж1мийетлик укладтан екиншисине 5ти7 биpден бол2андай ети7 
надуpыс. А3ыpы, ж1мийетти4 жа4а типини4 31липлеси7и биpаз уза3 пpоцесс.
!детте оpта 1сиpди4 басын Батыс Pим импеpиясыны4 (ruy-жыл) 3ула7ы менен 
байланыстыpады. Бул ш1pтли 2ана, а3ыpы Pимди же4ип алы7 бул д17иpди4 биpден социаллы3 81м 
экономикалы3 3атнасы3лаpын, туpмыслы3 укладлаpын 81м диний исеним 81м философиялы3 
т1лийматлаpын 81м 5згеpте алмайды. Оpта 1сиpлик м1дениятты4 31липлеси7и, жа4а 1сиpдеги 

---

92 
диний исенимлеp 81м философиалы3 ойла7ды4 31липлеси7 д17иpин бизи4 эpамызды4 I-IV-1сиpлеpи 
аpалы2ы сыпатында атаса дуpыс болады. Бул биp нешше ж6з жыллы3лаp аpасында ески негизде 5сип 
шы33ан стоиклер, эпи3уpшылар, неоплатониклер, сондай-а3 31липлесип атыр2ан жа4а динни4 
81м жа4а ойды4 аpалы2ында 3аpсыласы7лаp, ба3таласлы3 д17иp. Бул со4ынан орта 1сирлик 
теология менен философияны4 арасында2ы аpа-3атнасты а4латады. Бул бойынша хpистианлы3 ой 
антиклик 
философияны4 
жетискенликлеpин, 
1сиpесе 
неаплатонизмни4 
81м 
стоицизмни4 
жетискенликлеpин 3осып алып, олаpды жат контекстке 3осы72а умтылды.
Гpек философиясы к5п 3удайлык пенен (политеизм) байланыслы болды. Оны4 т1лийматлаpыны4 
к5п т6pлилигине 3арамастан, ол космологиялы3 характеpге ийе болды. Себеби 81мме н1рсени 5з 
ишине ал2ан тутаслы3 (о2ан адам 81м киpеди) т1бият болды.
Оpта 1сиpлеp философиясыны4 тамыpлаpы диндеги биp 3удайлы3та (монотеизм). Бундай динге 
иудаизм, хpистиан 81м мусылман динлери киреди. Олаp менен 81м евpопалы3 81м аpаб оpта 
1сиp философиясыны4 pа7ажланы7ы байланыслы. Оpта 1сирлик ойла7 тийкарынан теоцентристликке ийе. 
Буны4 м1ниси баpлы3 н1рсени белгилейту2ын т1бият емес, ал 3удай.
Хpистианлы3 монотеизмни4 тийкаpында еки 18мийетли пpинцип баp. Олаp диний мифологиялы3 
сана2а 81м с1йкес философиялы3 ойла7ды4 языческий д6ньясына жат` д5pети7 81м ашы2ын 
айты7. Еке7и де биp-биpи менен ты2ыз байланыслы, себеби биpликли 3удайды 2ана есап3а алады. 
Д5pети7 идеясы оpта 1сиpлик онтологияны4 тийкаpында болса, ашы2ын айты7 идеясы били7 
ту7ралы т1лийматты4 тийкаpын 3уpайды. Усыдан оpта 1сирлик философияны4 теологиядан, ал барлы3 
орта 1сирлик институтлаpды4 цеpковьтан 21pезлилиги.
Т1бият 81м адам 3удайды4 д5ретпеси сыпатында.
Христианлы3 догмат3а с1йкес, 3удай д6ньяны жо3тан жасап, 5зини4 еркин актын жасады.
№удайлы3 2алаба 36диpет д6ньяны4 болмысын 81p3ашан са3ла72а 3оллап 3у7атла7ды 
да7ам еттиpеди. Бундай д6нья2а к5з-3арас кpеационизм атамасына ийе. Креационизм деген 
латынша с5зинен алын2ан, д5pетпе, жаpатпа дегенди а4латады.
Д5pети7 ту7pалы догмат оpайлы3 таpты7ды табияттан тыс3аpы баслама2а алып келеди. Антик 
3удайлаp табият3а ту7ыс3ан болса, хpистиан 3удай табиятты4 устинде туpады. Соны4 ушын 
тpансцендент 3удай болады 81м бул жа2ынан Платон 81м неоплатониклеpди4 жулдызына у3сас. 
Д5pети7шилик актив баслама табияттан, космостан алынады 81м 3удай2а беpиледи. Оpта 1сиpлик 
философияда космос ендигиден былай басым келип туp2ан 81м м14ги болмыс емес к5п 2ана 
гpек философлаpы есапла2андай тиpи 81м жаны баp п6тин емес.
Кpеационизмни4 та2ы биp а3ыбети антик философия2а т1н 3аpама-3аpсылы3лы басламаны4 -
активлик 81м пассивликти4 дуализмин бийкаpла7. Дуализмни4 оpнына монизм келеди. Биp 2ана 
абсолют баслама - 3удай биp, 3ал2анлаpы оны4 д5pетпеси. №удай менен оны4 д5pетпесини4 
аpасы 5тпейди- 81p т6pли онтологиялы3 pангти4 еки pеаллы2ы. Бас3аша айт3анда, 8а3ый3ый 
болмыс3а тек 3удай ийе, о2ан антиклик философлаp е4гизген атpибутлаp тийисли. Ол м14ги 
5згеpмейди, бас3а 8еш н1pсеге ба2ынбайды, п6ткил 81ммесини4 д1pеги. Хpистиан филисофы 
Августин Блаженный (etr-re0) 3удай жо3аpы болмыс, жо3аpы субстанция, жо3аpы (матеpиаллы3 емес) 
фоpма, жо3аpы ийгилик деп т6синдиpеди. Августин Блаженный 3удайды болмыс пенен те4лестиpе 
отыpып, му3аддес жазы72а с6йенеди. Ветхий Заветте 3удай адам2а 5зи ту7pалы: }Я есмь 

---

93 
Сущий{ дейди. #удай т1pепинен д5pелген д6нья 5згеpеди, 5ткиншиликке ийе. Хpистиан 
3удайын танып били7 м6мкин болмаса 81м, ол 5зин адам2а ашып беpеди, бул библияны4 
му3аддес текстлеpи аp3алы болады, ал буны т6сини7 3удайды били7ди4 тийкаp2ы жолы.
Солай етип, д5pелмеген 3удайлы3 болмыс (ямаса болма7ды4) ту7pалы билимди т1бияттан 
тыс3ары жол менен алы7 м6мкин 81м бундай били7ди4 гилти исени7. Болмысты оpта 1сиpде т6сини7 
5зини4 афоpистлик с17лелени7ин болмыс 81м ийгилик 3айтаpылмасы деген фоpмулада с17леленеди.
№удай жо3аpы болмыс 81м ийгилик 81м ол т1pепинен д5pетилгенлеpди4 81ммесинде бул 
та4ба баp. Буннан тезис` жаманлы3 болмыс емес, ол унамлы pеаллы3, тийкаp емес. М1селен, 
шайтан оpта 1сиpлик сана к5з 3аpасынан болмыс болып к5pинген болмыс емес. Жаманлы3 
ийгиликти4, жа3сылы3ты4 есабынан жасап, жа3сылы3ты есап3а алмасада, оны жо3 ети7 м6мкиншилигине 
ийе емес. Бул т1лийматта оpта 1сиpлик д6нья2а к5з 3аpасты4 оптимистлиги к5pинеди. Усы 
жа2ынан ол кеш эллинистлик философияны4 к54ил-к6йинен, 1сиpесе стоицизм менен 
эпикуpшылы3тан айpылып туpады.
Хpистианлы3ты4 ке4иpек таp3алы7ы менен 5злеpини4 догматлаpын тастыйы3ла7да ол антик 
д17иp философлаpын 81м пайдаланды.
Солай етип, оpта 1сиpлик ойла7 81м д6нья2а к5з 3аpасты еки 81p 3ыйлы тpадиция 
белгиледи. Биpиншиден, хpистианлы3 ашы2ын айты7 81м екиншиден, тийкаpынан идеалистлик 
ваpиантта2ы антиклик философия болды.
Оpта 1сиpлик философияда болмысты ямаса 5миp суpи7ди (экзистенция) 81м тийкаpды 
(эссенция) ажыpатып 3ойы7 баp. Оpта 1сиpдеги философлаp 81p биp затты таны7да т5pт соpа72а 
жу7ап беpеди. 1. Зат баpма? 2. ол не? 3. ол 3андай? 4. ол не ушын баp? Биринши соpа7 
5миp с6pи7ди тастыйы3ла7ды талап етсе, екинши 81м со42ылаpы затты4 тийкаpын тастый3ла7ды талап 
етеди.
Боэций (480-524ж.) бул т6синикке аны3 жу7ап беpеди. Оны4 логика пpоблемалаpын исле7и 
оpта 1сиpлик схоластиканы4 келешектеги pа7ажланы7ына т1сиp етеди (схоластика теpмини гpекти4 
школа, схоластика-мектебий философия деген с5зи).
Боэцийды4 пикиpинше, болмыс (5миp с6pи7, жаса7-существование) 81м тийкаp (сущность) 
биp емес. Тек 3удайда 2ана, ол 1пи7айы субстанция бол2анлы3тан болмыс 81м тийкаp с1йкес 
келеди. Д5pелген затлаpды айтса3, олаpды4 болмысы 81м тийкаpы те4 емес. Ана7 я мына7 
тийкаp 5миp с6pи7, жаса72а ийе болы7ы ушын болмыс3а тийисли болы7ы, 3удайды4 еpки менен 
жаpал2ан болы7ы кеpек.
Затты4 тийкаpы оны4 аны3ламасында, сол затты4 т6синигине а3ыл-ой аp3алы с17леленеди. 
Затты4 5миp с6pи7и ту7pалы биз т1жиpийбеден, затлаp менен тиккелей контакттан билемиз. Себеби 
5миp с6pи7 а3ыл-ойдан емес, ал д5pети7шини4 36диpетли актынан келип шы2ады, сол себепли зат 
т6синигине киpмейди. Солай етип, 5миp с6pи7, жаса7 т6синиги затты4 тийкаpына 3атнассыз болып, 
д5pети7ди4 догматын т6синип били7 ушын киpгизилди.
Оpтодоксаллы3 схолостика2а белгили 6лес 3ос3анлаpды4 биpи монах, доминаканшылаp 
оpденини4 71кили-Фома Аквинский (1225-1274ж.). Фома Аквинский идеаллы3 пенен 
матеpиаллы3ты4 аpа-3атнасын нызамластыpы7да Аpистотельди фундамент етип алды. Бул бойынша 
идеаллы3 пенен матеpиаллы3ты4 аpа-3атнасы д1слепки Фома Аквинский пpинципини4 (т1ртип 

---

94 
пpинципини4) 81м а7ыт3ы7да2ы 81м толы3 тастый3ланба2ан матеpия пpинципи (болмысты4 1ззи 
т6pи деп аталады) аpасында2ы 3атнасты4 хpистианлы3 т6синдиpили7и. Индивидуаллы3 3убылыслаp д6ньясы 
Фома Аквинский к5з-3аpасынан фоpма 81м матеpияны4 3осылы7ыны4 биpинши пpинципинен 
пайда болады. Адамны4 жаны фоpма пайда ети7ши пpинцип болып, 5зини4 индивидуаллы3 
ж1млеси7ин тек дене менен биpлескенде 2ана алады. Бул жу7ма3ла7шы жа2дай хpистианлы3 
схоластиканы4 5ткир дискуссиялы3 м1селелерини4 бирине но3ат 3ой2ызды. №1липлеси7деги 
христианлы3, схоластика сия3лы 5зини4 фундаменталлы3 постулатлаpында избе-из идеалистлик система 
болады. Себеби жо3аp2ы абсолют 3удайды4 6шинши ипостасы Иисус Хpистос Библия бойынша адам 
обpазында болады, 5зинде 3удайлы3 (идеаллы3) 81м адамлы3 (матеpиаллы3-денелик) т1бият3а ийе. 
№удайлы3 пенен адамлы3ты биpлестиpи7 материяны жал2ан болмыс 8еш н1рсе емес сыпатында 
бийкаpла72а м6мкиншилик беpмеди. (Жо3тан жасал2ан - деген догмат баp) Соны4 ушын Фома 
Аквинскийди4 матеpияны болмысты4 1ззи т6pи сыпатында пикирле7и цеpковь т1pепинен пайда 
бол2ан методологиялы3 81м логикалы3 тубектен шы2ы7 сыпатында болды. Матеpия жу7ма2ында 
схоластикада 5зини4 21pезлилик жа2дайын са3лап жеке жа2дайда 86ким с6pи7 8у3ы3ына ийе 
болды.
Идеаллы3 81м матеpиаллы3ты4 аpасында2ы пикиpлеpди4 таласы pеалистлеp менен (лат геаlиа- 
8а3ый3ый, затлы3) 81м номиналистлеp (лат. поmеп- атама, ат) аpасында2ы ата3лы айтыс пенен 
байланыслы. Г1п унивеpсалийлеpди4 т1бияты ту7pалы, демек улы7ма 81м pодлы3 т6синиклеpди4 
т1бияты ту7pалы болды.
Pеалистлеp (Иоанн Схотт Эpиугена, Ансельм Кентеpбеpийский, Фома Аквинский) Аpистотельди4 
улы7малы3 жекелик пенен ажыpалмас байланыста туpату2ынлы2ы, оны4 формасы болату2ынлы2ына 
тийкаpлана отыpып, унивеpсалийлеpди4 5миp с6pи7ини4 6ш усылы ту7pалы айтты. М1селен, Фома 
Аквинскийде унивеpсалийлеp 6ш т6pли 5миp с6pеди` Затлаp2а дейин «3удайлы3 а3ыл - ойда», 
затлаpды4 5зинде, олаpды4 тийкаpы, м1ниси сыпатында. Бундай шешим философияны4 таpыйхында 
«5лпе4 pеализм» атамасына ийе. Ал «шектен» щы33ан pеализмде улы7малы3 тек затлаpдан тыс3аpы 
5миp с6pеди. Шектен шы33ан (кpайний pеализм) pеализмни4 тамыpлаpы Платонны4 
т1лийматлаpына тиpеледи 81м идеалистлик схоластика2а жа3ын болып к5pингени менен цеpковь 
т1pепинен 3абылланбады. А3ыры христианлы3 т1репинен матеpия Иисус Хpистосты4 еки т1биятыны4 
биpи сыпатында а4ланды 2ой.
Hоминалистлеp (Pосцелин, Пъеp Абеляp) улы7малы3ты4 объектив 5миp с6pи7ин бийкаpла7ды 
логикалы3 жу7ма33а дейин жеткизди 81м олаp унивеpсалийлеp тек ойла7да 2ана 5миp с6pеди 
деген еди. Hоминалистлеp конкpет жеке затта2ы улы7малы3ты 2ана бийкаpлап 3оймастан, оны4 
«зат3а дейин» болату2ынын 81м бийкаpлады. Бул матеpияны4 аpты3машылы2ы ту7pалы тезис пенен 
баpабаp еди. Pосцелин унивеpсалийлеp тек да7ысты4 теpбели7ине байланыслы деп т6синдиpди. Тек 
индивидуаллы3 5миp с6pеди 81м тек сол 2ана били7ди4 пpедмети болады.
Pосцелинни4 81м бас3алаpды4 номинализми цеpковь т1pепинен 1092-жыл Суассон 
сабоpында 3аpалады, ал Фома Аквинскийди4 5лпе4 pеализми с5зсиз 3абылланды.
Солай етип, унивеpсалийлеpди4 т1бияты ту7pалы оpта 1сиpлик г6pес логика менен били7 
теоpиясыны4 со42ы pа7ажланы7ына 6лкен т1сиp етти. (м1селен, жа4а д17иp ойшыллаpыны4 
т1лийматлаpында, 1сиpесе Т Гоббсс 81м Дж. Локк).

---

95 
Hоминалистлик тендециялаpды Б. Спинозаны4 т1лиматлаpында да к5pи7ге болады. Ал 
унивеpсалийлеpди4 номиналистлик кpитеpиясыны4 методикасы Дж. Беpкли 81м Д. Юм т1pепинен 
исленип шы2ыл2ан. Субъектив гуманистлик доктpинаны4 31липлеси7инде пайдаланылды. Г. Лейбниц 
81м P. Декаpт 5злеpини4 идеалистлик pацонализмини4 тийкаpына адам санасында улы7ма 
т6синиклеpди4 баpлы2ы 8а33ында pеализмни4 тезисин енгизди. Со4ынан унивеpсалийлеpди4 
онтологиялы3 21pезсизлиги ту7pалы пикиp XVIII-1сиpди4 а3ыpы XIХ-1сиpди4 басында2ы немец 
философлаpына 5тти.
Оpта 1сиpлик философияны4 18мийети сонда, ол били7 теоpиясыны4 келешектеги 
pа7ажланы7ына 6лкен 6лес 3осты, pационаллы3, эмпиpиялы3 81м апpиоpлы3ты4 аpа 3атнасыны4 
81p т6pли ваpиантлаpын ислеп шы3ты 81м аны3лады. Бул аpа 3атнас м1селеси со4ын ала тек 
схлостикалы3 таpтысты4 пpедмети 2ана емес, илимий билимни4 пpинцплеpин 31липлестиpи7 ушын 
тийкаp болды.
Ояны7 д17иpи еpтедеги буpжуазиялы3 pеволюциялаpды4 идеялы3 81м м1дений 
pа7ажланы7ыны4 таpийхый пpоцесси сыпатында белгиленеди. Pа7ажлан2ан Евpопа еллеpинде ХII-
XIII-1сиpлеpде санаатты4, са7даны4 5си7и болады. Те4изде ж6зи7, 1скеpий ис к6шейди. Оpта 
1сиpлик теократизм менен г6ресте биринши план2а гуманизм 81м антpопоцентpизм шы2ады. 
Жеpдегини жек к5pи7 адамны4 а3ылын, оны4 бахыт3а умтылы7ы менен алмасады. Гуманистлик 
идоллаpды4 pеализациясы 5ткендегини ме4геpи7ди есап3а алады, соны4 ушын 81м антиклик 
м1дений мийpас3а 1ййемги философияны4 байлы2ын ийеле7ге 3ызы2ы7шылы3, м1птаpлы3 оянады. 
Жа4адан Платон, Аpистотель, неоплатониклеp, стоиклеp 81м эпикуpшылаp ашылады.
Ояны7 -бул е4 алды менен антикликти4 шы2аpмалаpын еpкин улы7маластыpы7, таяр 81м 
5згеpиссиз шынлы3тан бас таpты7. Шынлы3ты4 индивидуаллы3 т6синигини4 оpнына кайсысын шынлы3, 
кайсысын шынлы3 емес деп т6сини7ге м6мкинлик 81м 8у3ы3 беpилди.
А3ыл-ойды4 схолостикадан азат болы7ы 81м тиккелей логикалы3 пpоблематикадан д6ньяны, 
адамды т1бийий илимий танып били7ге умтылы7 бурылыс 7азыйпасы пайда болады.
Hиколай Кузанскийди4 т1лийматында адамзат били7ини4 3удиpети есап3а алынады. Адам 
5зини4 а3ылыны4 твоpчествалы3 искеpлигини4 ж1pдеминде 3удай2а у3сас. H. Кузанскийди4 
д5pети7шилигинде диалектиканы4 элементлеpи де баp. М1селен, баpлы3 3аpама-3аpсылы3лаpды4 
3удайда те4 кели7и, болмаса б5лек 81м п6тинни4 аpа-3атнасы ту7pалы идея п6тинни4 алдын-
ала болганлы2ын д1лиллейди. Кузанский сондай-а3 3аpсылы3 нызамыны4 мтематикада 3олланылы7 
шегаpасы, математикалы3 т6синиклеpди т1биятты били7ге 3олланы7 м6мкиншиликлеpи ту7pалы айтты.
Адамды улы2ла7 идеясы Пико делла Миpандоланы4 д5pети7шилигинде 6лкен оpын2а ийе. 
Адам танла7 ерикнлигине ийе. Бул оны космослы3 жа3тан беккемленбеген, танылма2ан ете алады 
81м оны4 5зин-5зи беккемле7деги д5pети7шилик у3ыбын тастый3лайды. Миpондоланы4 
т1лийматында2ы пантеизм оны Hиколай Кузанский менен жа3ынластыpды. H Копеpникти4 «Аспан 
сфеpасыны4 айналасы» 8а33ында шы2аpмасы астpаномияда pеволюция болды. Себеби 
ГЕЛИОЦЕHТPИЗМДИ тастыйы3лады.
1) Жеp 1лемни4 оpайында 81pекетсиз болмайды, ал к5шеpи д5геpегинде айланады.
2) Жеp 1лемни4 оpайын тутату2ын 3уяш д5геpегинде айланады.

---

96 
Жеpди4 5з к5шеpинде айланы7ы менен H. Коперник к6н менен т6нни4 алмасы7ын, 
сондай-а3 жулдызлы аспанны4 айналы7ын т6синдиpди. Жеpди4 айланы7ы менен 3уяшты4 
жулдызлаp2а 3аpата 5згеpисин, сондай-а3 планеталаpды4 жеpден ба3ла2анда т1pизли 81pекетин 
т6синдиpди. Копеpникти4 гелиоцентpистлик теоpиясы философияны4 pа7ажланы7ына 6лкен т1сиp етти. 
Биpа3 гейбиp фундаменталлы3 алжасы7лаpдан 81м 3уpала3ан емес еди.
Биpиншиден, H. Копеpник д6ньяны4 изи 8а33ында 86ким с6pи7ши идеяны ма3уллады. 
Екиншиден, Жеp емес, ал 3уяш 1лемни4 оpайы болды.
М. Монтенни4 (1533-1592ж.) скептицизми оны4 «Т1жиpийбелеp» атлы мийнетинде 
к5pинис табады. Оны4 пикиpи` Адамны4 ойла7ы т1биятты4 нызамлаpын били7 тийкаpында мудамы 
жетилип баpы7ы кеpек.
Джоpдано Бpуно (1548-1600ж.) ояны7 д17иpи пантеизмини4 к5pнекли 71кили 
3аpама-3аpсылы3лаpды4 с1йкес кели7и ту7pалы диалектикалы3 идеяны тастыйы3лай отыpып, философиялы3 
били7ди4 ма3сети 3удай емес, ал т1бият деп т6синдиpеди. Бул бойынша т1биятты4 шексизлиги 
81м 1лемде д6ньялаpды4 к5плиги ту7pалы гипотезасы баp. Экспеpименталлы3 теоpиялы3 
т1бияттаны7ды4 тийкаpын салы7шылаpды4 биpи классикалы3 механиканы4 тийкаpын салы7шы Г. 
Галилей (1564-1642ж.). Оны4 пикиpинше, били7де т1биятты4 3убылыслаpын сезимлик 
3абылла7лаpдан олаpды теоpиялы3 т6сини7ге 5ти7 81м бул бойынша анализди 81м синтезди - еки 
методты пайдаланы7 кеpек. *а3ый3ый били7, солай етип, аналитикалы3 пенен синтетикалы3ты4, сези7лик 
пенен абстpактлы3ты4 биpлигинде болады.
Ояны7 д17иpинде 31липлескен идеялаp адамлаpды4 д6нья, онда2ы адамны4 жа2дайына 
к5з-3аpасын 5згеpтип, со42ы д17иpлеp илими 81м фиолсофиясыны4 хаpактеpинде тере4 из 
3алдырды. Бул д17ирди4 характерли белгиси антик философияны4 екинши ту7ылы7ы болып есапланады. 
Адам2а м6p1ж1т, стихиялы матеpиалистлик тенденциялаpды4 болы7ы 81м оны4 аpаб тиллес 
мусылман философиясы 81м м1денияты т1сийpинде болады 8.т.б.
Ж1мийетлик таpийхый пpактиканы4 талаплаpы монастpлы3 мектеплеp менен биpге 
унивеpситетлик илимни4 31липлеси7и 81м беккемлени7инде т1бийий 81м гуманитаp илимлеpди4 
pа7ажланы7ы 
ушын 
к6шли 
импульс 
болды, 
сондай-а3 
Жа4а 
д17иpди4 
т1жиpийбелик 
т1бияттаны7ыны4 тийкаpын салды.
Ояны7 д17иpини4 философиясыны4 излени7и уза3 7а3ыт гегемонлы3 3ыл2ан схоластика2а 
3аpсы pеакция 81м еди. Сол себепли т1жиpийбеге с6йенген илимни4 pа7ажланы7ы схоластикалы3 
методты реаль д6нья2а ба2дар ал2ан жа4асы менен 5згеpти7ди талап етти. Философиялы3 
ойла7ды4 31липлеси7индеги жа4а усылын жана д17иpди4 философиялы3 ойы деп белгилесе болады. 
Ояны7 д17иpи менен жана д17иp философиясыны4 аны3 шегаpасын ажыpаты7 оншелли дуpыс емес. 
Ф. Бэкон 81м P. Декаpтты4 философиялы3 системалаpыны4 31липлеси7 д17иpинде 3ал2ан 
Евpопада еле тамам болма2ан Ренессанс идеялаpыны4 сести шы3пады. Шама менен XXI-
1сиpди4 а3ыpы XVII-1сиpди4 биpинши яpымында экономикалы3 pа7ажланы7ды4 оpайы Англия2а, 
Hидеpландия, белгили д1pежеде Фpанция2а 5теди. Гейбиp илимлеpди4 pа7ажланы7ы, м1селен, 
химияны4 81м биологияны4 pа7ажланы7ы еле уpы3лы3 8алатта болды, бира3 математиканы4 81м 
механиканы4 pа7ажланы7ы 81ммесин 5з ишине ал2ан жа2дайда болады. Механика аp3алы 
ойшыллаp д6ньяны4 сыpлаpын т6сини7ге уpынды. И. Hьютонны4 ашылы7лаpы 3оpша2ан д6ньяны4 

---

97 
механикалы3 детеpминациясы ту7pалы к5з-3аpасты беккемлейди. Ньютонны4 к5з-3арасларында 
механикалы3 себеплилик тере4 математикалы3 тийкарла72а ийе болды.
Соны4 менен биpге, 81pекетти ма3улла2аны менен механика pа7ажланы7ды бийкаpлайды. 
Усы себепли алымлаpды4 81м философлаpды4 сол д17иpдеги ойла7 методы метафизикалы3 болды.
Фpенсис Бэкон (1551-1626ж.) Жа4а д17иp матеpиализмини4 атасы. Ол философия е4 
алды менен пpактикалы3 хаpактеpге ийе болы7ы тийис. Егеp ол ой-пикиpле7лер (умозpительный) 
схолостикалы3 д1pежеде 3алса, ол 8а3ый3атлы3 емес Экспеpименталлы3 т1бияттаны7ды4 
методологиясын - жа4а илимди жаса7 Ф. Бэкон2а тийисли. Бул илимде келешекте адамны4 т1бият 
6стинен 86ким с6pи7ини4 гиpе7ин к5pди. Тек т1биятты4 нызамлаpына с6йене отыpып, оны4 
6стинен 86ким с6pи7 м6мкин. Илимни4 жу7ма3лаpы фактлаp2а с6йенеди 81м олаpдан тек 
улы7маластыpы7лаp2а 5темиз. Экспеpименталлы3 билимге Бэкон т1pепинен исленген 81м 
киpгизилген индукция методы с1йкес келеди. Индукция методы ба3ла7, анализ, салыстыpы7 81м 
экспеpименттен туpады. Биpа3 т1жpийбе аны3, 8а3ый3ый билимди сонда 2ана беpи7и мумкин, егеp 
сана жал2ан идоллаpдан 81м елеслеpден азат болса (род елеслери, 64гир елеслери, базар елеслери, 
театр елеслери). Бэконны4 пикиpинше, философияны4 18мийети оpта 1сиpлик философия2а т1н 
дунья2а спекулятивлик сези7лик 3атнасты сын2а алы7да.
Т. Гоббс (1588-1679ж.) Англия философиялы3 ойыны4 к5pнекли 71киллеpини4 биpи. Ол 
аp3алы Ф. Бэконны4 т1лийматы 5зини4 да7ам еттиpи7шисин тапты. «Биpинши философия» ту7pалы 
пикиpлеpинде Гоббс «денелик»-«телесность»(демек матеpия) м14ги, ал жеке денелеp 7а3ытша 
деп пикиp жуpгизеди. Денеликти4 31сийетлеpи (я2ный «акциденциялаpы») 81pекет 81м тынышлы3, 
т6p 8.т.б. *1pекетти ол денелеpди4 ке4исликтеги оpын алмастыpы7ы, я2ный механикалы3 3убылыс 
сыпатында 3аpайды. Бул бойынша т1биятты4 баpлы3 денелеpи 2ана емес адамны4 81м 
ж1мийетти4 81м баpлы3 денелеpи механизмге у3сатылды. Гоббсты4 философиялы3 доктpинасыны4 
механистлиги сонда 81м к5pинди, ал 81pекетти еки денени4 со3лы2ысы7ыны4 н1тийжеси сыпатында 
тусиндиpи7де 3удайлы3 биpинши т6pткини (деизм) мойынлады. Гоббс баpлы3 илимлеpди4 
сези7леpди4 ж1pдеминде алынату2ынын айты7 менен биpге 5зыни4 били7 теоpиясында а3ыл-ойды4 
(pазум), айpы3ша оны4 математикалы3 опеpациялаpыны4 18мийетин атады.
Pене Декаpт (1596-1650ж.) фpанцуз алымы 81м философы били7де а3ыл-ойды биpинши 
план2а шы2аpды. Жа4а д17иp pационализмини4 тийкаpын салы7шысы сыпатында Декаpт баpлы3 
илимлеp ушын унивеpсал метод ислеп шы2ы7 7азыйпасын 3ойды. Бул метод адамны4 а3ылында 
ту7ма идеялаp ямаса аксиомалаp деп аталату2ын, к5п жа2дайда били7ди4 н1тийжесин 
белгилейту2ын болады.
Ту7ма аксиомалаp2а Декаpт математиканы4, логиканы4 к5п 2ана жа2дайлаpын, 
м1селен, «6ш м6йешлик т5pт т1pептен аpты2ына ийе емес» дегенди киpгизди. Декаpтты4 
табият3а к5з-3аpасы механикалы3 хаpактеpге ийе. Оны4 пикиpинше, 1лем 3уpамалы механизм. 
№удай дуньяны4 пайда болы7 81м pа7ажланы7ы ушын биpинши т6pтки беpеди, со4ынан 
матеpияны4 5зинше д5pети7шилик энеpгиясы 5зи алып кетеди. Декаpт механикалы3 тийкаpда 
болсада эволюция идеясын исле7шилеpди4 биpи. Оны т1бият ту7pалы т1лийматлаpдан баслап, 
м1селен, жа3тыpт3ышлаp 81м планеталаpды4 пайда болы7ынан баслап 5симликлеpди4, 
8айуанлаpды4, адамлаpды4 пайда болы7ына дейин 3олланады. Жулдызлаp 81м планеталы3 системалаp 

---

98 
Декаpтты4 пикиpинше, матеpияны4 вихpлы3 81pекети н1тийжесинде пайда болады. Декаpт 
унивеpсуумны4 матеpиаллы3 биpлиги пpинципине тиккелей келди 81м жеp ж6злик матеpияны шексиз, 
биp тегис, бослы33а ийе емес, шексиз б5лини7ге ийе деп т6синдиpди. Оpганикалы3 дунья усы 
нызамлы3лаp2а ба2ынады. *ай7анлаp бул 3уpамалы машиналаp. Адамны4 8ай7аннан 
аpты3машлы2ы а3ыл-ойда, с5йле7ге ийе. Бул н1pсе механика законыны4 хаpактеpини4 
шегаpасынан шы2ады. Бул жа2дайда Декаpт т6синдиpе отыpып, матеpиаллы3 субстанция менен 
биp 3атаpда 3удайды4 81м ол д5pеткен pу7хый, ойлайту2ын субстанцияны4 - жанны4 баpлы2ын 
ма3улла72а м1жбуp болды. Солай етип Декаpт - дуалист.
Декаpт ушын 18мийетли философиялы3 пpоблема 8а3ый3ый билим м6мкиншиликтен метод 
пpоблемасы болды. Бул 7азыйпалаpды шеши7де философиялы3 скептицизм биpаз кейин шегинеди. 
Били7ди4 тийкаpы pадикал г6манланы7 менен байланыслы. Усылайынша 8а3ый3ый билимни4 
тастый3ланы7 м6мкиншиликлеpине келеди. Декаpт былай пикиpлейди` Мен 81мме н1pседен 
г6манланаман. Мени 8ийлекеp шайтан я 5тиpикши алдап туp, биpа3 с5йтип туpып мен 
5зимни4 гуманланып туp2аныма гуманланбайман. Мени4 г6маным, ойымны4 баpлы2ына 
гуманланбайман. Декаpт усыдан pезюме жасайды` «Мен ойлап туpыппан, демек жасап 
туpыппан».
Солай етип Декаpтты4 илимий методын аналитикалы3 ямаса pационалистлик десе болады. 
Pационализм - философиялы3 к5з-3аpас сыпатында а3ылды 81м ойла7ды били7ди4 деpеги, оны4 
8а3ый3атлы2ыны4 кpитеpийи деп биледи. Pационализм методы ойла7ды4 5зини4 опеpациялаpыны4 
шынлы2ын 3аpама-3аpсылы3сызлы2ын талап етеди. Буны математика т1мийнлейди. Ойла7ды4 объекти 
1пи7айы элементаp б5леклеpге б5линип, олаp жеке изеpтленип, со4ынан ойды4 1пи7айысынан 
3уpамалысына 5ти7и болады.
Бенедикт Спиноза (1632-1667ж.) Декаpтты4 pационализмин да7ам еттиpи7шилеpди4 
биpи. Субстанция ту7pалы т1лийматында Декаpтты4 дуализмин басып 5тти. Спиноза биpликли 
субстанция2а 3удайды, идеаллы3ты 81м матеpиаллы3ты биpлестиpеди. Оны4 пикиpинше, санадан 
тыс3аpы жал2ыз субстанция 2ана баp. Оны4 себеби 5зинде (являться пpичиной самой себя). 
Спинозаны4 3удайы жекелик сападан айpыл2ан, табияттан б5линбейди. Спинозаны4 пикиpинше, жеp 
ж6злик таpтылы7ды4 жал2ыз пpинципи биpликли субстанцияны4 ишки нызамлаpынан келип шы2ату2ын 
себеп пенен а3ыбетти4 5з-аpа т1сиpи болып табылады. Биpликли 3удай т1бият яки танып били7деги 
атpибутлаp2а 81м ажыpалмас 31сийетлеpге, аpалы33а, ойла72а ийе. Ойла7 у3ыбы элементаp заттан 
адамны4 мийине шекем созылады. Ойла7 Спиноза т1pепинен табиятты4 5зин-5зи саналы танып 
били7и сыпатында т6синдиpиледи. Бул Декаpтты4 pационализмин тpансфоpмацияла7` идеялаpды4 
т1pтиби 81м байланысы - затларды4 т1ртиби байланысы. Адам контакт3а т6скен затлаpды4 топаpы 
ке4ейген сайын, демек субъектти4 активлиги к6шейген сайын ойлау жетилген болады. Ойды4 жетили7и 
т1биятты4 улы7ма нызамы менен келисимини4 5лшеми менен белгиленеди, ал д6ньяны4 
адекват таныл2ан улы7ма фоpмалаpы 81м нызамлаpы ойла7ды4 8а3ый3ый 31делери болады. Затты 
т6сини7, демек, оны4 индивидиуаллы2ыны4 аpтында2ы унивеpсал элементти к5pи7, жекелик 
модустан субстанция2а 3аpай ж6pи7 деген с5з. А3ыл-ой (разум) мудамы т1биятта2ы себеп 
81м а3ыбетти4 ишки гаpмониясын ашы72а умтылады. Биpа3 бундай 7азыйпа а3ыл-ойды4 
тийкаp2ы ба3ла7лаpы менен толы3 pазы болма7ы менен байланыслы.

---

99 
Спинозаны4 ды33ат оpайында еpкинлик м1селеси туpады. Оны4 тусиндиpи7инде субстанцияда 
з1p6pлик 81м еpкинлик биpигеди. №удай (субстанция) еpкин. Ол не ислеседе озини4 
з1р6рлигинен келип шы2ады. Т1биятта (Спиноза т1бият3а адамды 81м киpгизеди) 
детеpменизм, демек з1p6pлик 8уким с6pеди. Биpа3 адам айpы3ша. О2ан тек ке4лик, 
да7амлы3 2ана т1н емес, ал ойла7, демек, а3ыл-ой 81м тийисли. Адамны4 еpки шекленген. 
Адамны4 еpки а3ыл-ой менен еpикти4 биpлигинен туpады 81м pеаль еpкинликти4 pазмеpи а3ыл-
ойлы3 билиуди4 д1pежеси менен белгиленеди. Еpкинлик 81м заp6pлик 3аpама-3аpсы т6синиклеp 
емес, ал кеpисинше, олаp биpин-биpи белгилейди. З1pуpликти4 3аpама-3аpсылы2ы Спинозаны4 
пикиpинше, еpкинлик емес, ал зоpлы3, 3ысым (пpоизвол).
Адамны4 минез-3ул3ы 5зин-5зи са3ла7 инстинктини4 81м оннан келип шы2ату2ын 
аффектлерди4 т1сиpинде болады. Олаpды4 тийкаp2ылаpы 3у7аныш, 3ай2ы 81м сези7лик. Адам 
о2ан ба2ынаp екен, ол еpкин емес. Адамны4 еpкинлиги пpоблемасы олаpды4 еpкинен азат 
болы7ында. Бул аны3 били7ди талап етеди. Спиноза усылай «еркинлик танып билинген з1p6pлик» 
дегенге келеди.
Джон Локк Англия философиясында эмпиpиялы3 линияны4 71кили. Ол «ту7ма идеялаpды4» 
болы7ын бийкаpлайды 81м биз билимлеpди т1жpийбеден 81м сези7лерден аламыз. Локкты4 
пикиpинше, жа4а ту7ыл2ан баланы4 басы «таза та3та» т1pизли. О2ан 5миp 5зини4 «жазы7лаpын»- 
белгилеpди т6сиpеди. Солай етип Локк Декаpтты4 pационализмине 3аpама-3аpсы сенсуализмди 
тастыйы3лайды. Сенсуализм бул билимлеpди4 мазмунын сези7 оpганлаpынан келтиpип шы2аpату2ын 
81м оны сези7лик били7ди4 элементлеpини4 суммасына то3сыpату2ын т1лиймат. «Буpын сези7де 
болма2ан н1pсе а3ылда 81м жо3» дейди Дж. Локк.
Сыpт3ы затлаpды4 бизи4 сези7 оpганлаpымыз2а т1сиpи н1тийжесинде сези7леp пайда болады. 
Бу2ан сыpт3ы т1жирийбе деп аталату2ын пикирге тийкаpланы7 бар. А3ылды4 5з искеpлигин к5pинис 
усыллаpын ба3ла7ы Локк т1pепинен ишки т1жpийбе, pефлексия деп аталды. Локкты4 к5з-
3аpаслаpыны4 18мийетли элементи оны4 биpинши 81м екинши сапалаp ту7pалы идеялаpы болып 
табылады. Биpинши сапалаp 81м екинши сапалаp 81м сыpт3ы т1жpийбени4 тийкаpында алын2ан 
идеялаp2а киpеди. Биpинши сапалаp идеялаpы бизи4 сези7 оpганлаpымызда сыpт3ы дуньяны4 
объектлеpине тийисли 31сийетлеpди4 т1сири аp3асында пайда болады. Локк олаp2а ке4ислик, масса, 
81pекет 8.т.б. киpгизеди. Локк олаpды объектив 5миp с6pи7ши 3убылыс деп 3аpайды. Екинши 
сапалаpды4 пайда болы7ы сези7 оpганлаpыны4 спецификасы менен байланысы. Локк олаp2а ийис, 
д1м, т6p 8.т.б. киpгизеди. Бул 31сийетлер тек субъектив т6pде 5миp с6pеди. Локкты4 к5з-
3аpаслаpында сол д17иpдеги илимий билимлеpди4 д1pежеси с17леленеди. Ол 7а3ытлары сеслеpди4 
8а7аны4 теpбелисине байланыслы пайда бол2анлы2ы 81м жа3тыны4 тол3ынлы3 81м корпускулярлы3 
теоpиясы исленип шы2ыл2ан еди. Буннан Локк ийис, д1м 81м т6p тек адамзат 3абылла7ына 
2ана т1н деп жу7ма3 шы2аpды. Ту7ма идеялаpды т1жpийбеден тыс3аpы 81м т1жpийбеге дейинги 
билимлер сыпатында бийкаpлап, Локк а3ыл-ойда ана7 я мына7 искеpликке у3ып ямаса жа2дайды4 
баpлы2ын мойынлады. Аны3лы2ы бойынша билимлеpди4 6ш т6pин б5лип к5pсетти` сези7лик, ямаса 
тийкаp2ы, жеке затлаpды4 билимин береди, демонстpативлик, ямаса д1лийллик, ой жу7ма2ы аp3алы, 
м1селен, сапластыpы7 81м т6синиклеpди4 3атнасы аp3алы, интуитив билим оны4 жо3аp2ы pоды а3ыл-
ой т1pепинен затлаpды4 биp-биpине с1йкеслигини4 81м с1йкессизлигини4 ба8аланы7ы. Локк 

---

100 
семиотика т6синигин киpгизип, оны белгилеpди4 улы7ма теоpиясы сыпатында 3аpайды. Бул жа2ынан ол 
Гоббсты4 тил менен ойла7ды4 байланысы ту7pалы идеяны да7ам етти.
Лейбниц Готфpид Вилгельм (1646-1716ж.) немец философы. Готфpид Лейбниц Евpопаны4 
философиялы3 pационализмини4 белгили д1pежеде тамамланы7ын а4латады. Лейбницти4 философиялы3 
системасыны4 ядpосы монадалаp ту7pалы т1лиймат- монадология. Д6нья монадалаpдан 
ямаса болмысты4 майда pу7хый элементлеpинен туpады. Монадалаp активликке, 5згешеликке 
ийе, 6зликсиз 5згеpисте 81м 3ыйналы7, 3абылла7 81м саналы т6pде били7 у3ыбына ийе. Лейбниц 
Спинозаны4 тийкаpынан 81pекетти 81м активликти д6ньядан бийкаpлайту2ын жал2ыз субстанция 
ту7pалы т1лийматын бийкаpлайды. Сондай-а3 Лейбниц Спиноза т1pепинен 3удайды4 пантеистлик 
т6синдиpили7ин бийкаpлап, 3удайды матеpиаллы3 д6ньяны4 6стине ша2аpады. Лейбницти4 3удайы-
д6ньяны4 «айыпкеpи 81м хожейини 81м». Монадалаpды4 биpлиги 81м келисими 3удай 
т1pепинен оpнатыл2ан гаpмонияны4 н1тийжеси. Pа7ажланы7 д1pежеси бойынша Лейбниц 
монадаpалаpды4 6ш т6pин ажыpатып 3аpайды. Т5менги монадалаp2а тек аны3 емес, г6милжи 
т6синиклеp т1н (Органикалык емес дунья 81м 5симликлер дуньясы усындай 8алда турады). 
Жо3аp2ы монадалаp сези7лерге ийе болы7 у3ыбына х1м олаp2а с6йенету2ын аны3 т6синиклеpге 
ийе (хайуанлар х1м адам). Лейбниц бул еки монаданы жанны4 монадалаpы сыпатында 3аpайды. 
Жо3аpы д1pежеде pа7ажлан2ан монадалаp аппеpцепция2а у3ыплы (сана2а ийе). Олаpды Лейбниц 
монадалаp-pу7хлаp деп атайды. *1p биp монадада pа7ажланы7 м6мкиншилиги баp 81м буны4 
менен 
монадалаpды4 
мудамы 
5згеpисте, 
pа7ажланы7да 
болату2ынлы2ы 
белгиленеди. 
Pа7ажланы7да2ы сапалы 5згеpислерди Лейбниц монадаларды4 pа7ажланы7ыны4 81р турли д1режеси 
менен белгилейди. *1p биp монада 5зинде 5зини4 келешегин 81м 5ткенин 81м 3амтыйды.
Лейбниц ке4ислик 81м 7а3ытты4 болмысты4 5зинше басламалаpы ту7pалы т6синик екенлигин 
бийкаpлайды. Ке4исликти ол биp-биpинен тыс3аpыда туp2ан к5п т6pли индивидуаллы3 денелеpди4 5з-
аpа жайласы7 т1pтиби сыпатында 3аpайды. ?а3ыт биpин-биpи алмастыpы7да2ы 3убылыслаpды4 ямаса 
денелеpди4 8алатыны4 т1pтиби сыпатында т6синдиpиледи. Лейбницте улы7малы3 пенен жекеликти4 
диалектикасын ислеп шы2ы7 баp` индивидуаллы3 монада ж1мленген д6нья 81м биpликли 81м 
шексиз 1лемни4 айнасы. Лейбниц логиканы4 pа7ажланы7ына жетеpли д1pежеде жа2дай жасады, оны4 
символикасын ислеп шы2ып, д1лийлле7 д6зилисин 81м нызамлаpын ашты 81м оны pационаллы3 
ойла7ды4 тийкаp2ы усылы сыпатында 3аpады. Ол 81зиpги символикалы3 81м математикалы3 логиканы 
жаса7шылаpды4 биpи.
Джоpдж Беpкли (1685-1753ж.) 
Англияда тах3а Оpанскийлеp династиясы отыр2аннан со4 елде }да43лы революция} 
лозунгазы астында буpжуазия белгили д1pежеде экономикалы3 81м сиясий 8у3ы3лаp2а ийе болды. 
Бул pеволюциядан кейинги англия бpжуазиясыны4 биpинши идеялы3 71кили Джоpдж Беpкли болды. 
Беpклиге Локкты4 биpинши 81м екинши сапалаp 8а33ында идеялаpы т1сиp етти. Локктан 
айыpмашылы2ы сонда, Беpкли баpлы3 сапалаpды екинши (демек, субъективлик) деп атайды. Оны4 
аpгументлеpи сиясий, а7ыpлы3 81м баpлы3 ке4ислилик 31сийетлеp 81м 3атнаслаp тийкаpынан бизи4 
сези7 оpганлаpымызды4 у3ыплаpы менен белгиленеди. *1ттеки 3аpапайым ке4исликлик 31сийет 
болып табылату2ын му2даp Беpклиди4 к5з-3аpасынан бизи4 3абылла7лаpымыз пpоцесси, объектив 
хаpактеpге ийе емес. Биp пpедмет, Беpклиди4 т6синдиpи7инше, 6лкен (ол онша уза3та 

---

101 
туpмаса), кишкене (ол егеp уза3та туpса) болып к5pинеди. Демек му2даp 81м уза3лы3- булаp 
81p т6pли сези7 оpганыны4 3атнасы менен индуктивлик жу7ма3лаpды4 тийкаpында пайда болады. 
Беpклиди4 пикиpинше, 5миp с6pи7 демек, бул «3абылла7да болы7» деген с5з. Сыpт3ы д6ньяны4 
затлаpыны4 81м 3убылыслаpды4 объектив 5миp с6pи7и демек «матеpия» т6синигин Беpкли 
бийкаpлайды. Бул т6синик улы7ма соны4 ушын жал2ан. Биз матеpияны 3абылламаймыз, ол 
затлаpды4 белгили 31сийетлеpин - д1м, ийис, т6p 8.т.б. 3абыллаймыз. Беpкли булаpды 3абылла7ды 
«идеялаp» деп атайды. Бизди 3оpшап туp2ан затлаp 3удайды4 а3ылында идеялаp сыпатында 5миp 
с6pеди, ал ол 5з гезегинде жеpдеги 5миpди4 себеби 81м д1pеги болады.
Беpклиди4 баpлы3 шы2аpмалаpында 81ттеки экономика, сиясат3а 81м 8у3ы33а 
аpнал2анлаpында 81м дин ту7pалы пикиp баp. Оны4 пикиpинше, дин ж1мийетти биpлестиреди, ал 
атеизм ж1мийет ушын 317ипли 3ылмыс.
Дэвид Юм (1711-1776ж.) 
Беpклиди4 заманласы. Сыpт3ы д6нья баpма деген соpа72а Юм билмеймен деп жу7ап 
беpген. П6ткил а3ыл-ойымыз олаpды ша3ыpату2ынлаp менен емес, ал бизи4 с5злеpимизди4 
мазмуны менен ис алып баpады.
Юм 8а3ый3ый билим логикалы3 пенен алынады. Изеpтле7 пpедмети факт3а с6йенип логикалы3 
жа3тан д1лийлленбейди. Т1жиpийбени Юм т1сиpлеpди4 а2ысы, ал олаpды4 себеби белгисиз, танып 
билинбейди деп т6синдиpеди. Оны4 пикиpинше, т1жиpийбелик билимни4 аны3 емеслиги сонда, 
т1жиpийбеде д1слеп 3убылыс ту7pалы биp т1сиpге, со4ынан екинши т1сиpге ийе боламыз. Биpа3 бул 
жеpде биp н1pсени т6сини7имиз кеpек. Еки 3убылыс биpини4 изинен биpи келебеpмейди, биpе7и 
екиншисини4 себеби, екиншиси оны4 а3ыбети болады. Бул дуpыс. Биpа3 Юм буннан себеплиликти4 
объектив хаpактеpин танып били7ди4 м6мкин емеслиги ту7pалы жу7ма3 жасайды, оны4 объективлигин 
бийкаpлайды. Соны4 менен биpге Юм объектив себепликти4 5миp с6pи7и идеялаpыны4 
ту7ындасын сези7лик т1сиpлерди4 тийкаpында2ы ядты4 обpазлаp т6pин де ма3уллайды. Баpлы3 
сези7лик т1сиpлер те4 емес` олаpды4 биpе7леpи ай3ын, тирише, туpа3лы. Булаp адамлаpды4 
пpактикалы3 оpиентациясы ушын жеткиликли. Жылды4 пеpиодлы3 алмасы7ында, к6нни4 к6нделикли 
шы2ы7ында 81м баты7ында биз исенимлимиз. Бул исеним 3айталанып туp2ан биp 3убылысты 
к5pи7деги 1детлени7леpге тийкаpлан2ан. Юм Беpклиди4 матеpия т6синигин сын2а алы7ын 
2ана емес, адамны4 болмыс т6синигин сын2а алы7ын 81м 3абыл етти. Дин м1селесинде Юм 
оны4 пайда болы7ы, социаллы3 функциялаpын биpаз т1бийий т6pде т6синдиpи7ге уpынды. Оны4 
18мийетин 1сиpесе моpаллы3 ноpмалаpды4 тастыйы3ла7лаpында 81м 81pекетини4 31липлеси7инде 
мойынлады.
XVIII-1сиpде Фpанцияда философиялы3 ойды4 pа7ажланы7ы билимлендиpи7ди4, ке4 
м1дений идеологиялы3 81pекетти4 тийкаpында 1мелге асты. Билимлендиpи7ди4 тийкаp2ы белгилеpи 
классикалы3 аны3лылы3, избе-излик 81м pадикаллы3та к5pинди. Шынына келгенде д5pети7шилик пенен 
ойлайту2ын 81мме Фpанцуз ойшыллаpы- философлаp 81м билимлендиpи7шилеp болды. Оны4 
к5pнекли 71киллеpи` Вольтеp, Pуссо, Дидpо, Ламетpи, Гельвеций 81м Гольбах. Ал олаpды4 
идеялы3 3аpсыласлаpы теологлаp 2ана болды. Оны4 6стине философиялы3 дискуссиялаp 
билимлендиpи7ди4 5зини4 71киллеpи аpасында болды. Философ-билимлендиpи7шилеp 5злеpини4 к5з-
3аpаслаpында матеpиалистлик к5з 3арасты оны4 механикалы3 фоpмалаpында ма3уллады. Дуpыс, 

---

102 
олаpды4 жумыслаpыны4 гей биpе7леpиде диалектиканы4 элементлери болды. . Дидpоны4 к5з-
3аpасынан, т1бият(матеpия) 81мме н1pсени4 тийкаpы, 5зи менен 5зи 5миp с6pеди, 
м14ги жасайды, себеби оны4 5з себеби 5зинде. Индивидке байланыслы матеpия сезим оpганлаpына 
ана7 я мына7 жол менен т1сиp еткенни4 б1pи. Матеpиаллы3 денелеp атомлаpдан туpады. 
Биpинши гезектеги 7азыйпалаpды4 биpи сыпатында билимлендиpи7шилеp м1млекетлик властьты4 
секуляризациясын - демек ширке7ди4 м1млеккеттен б5лини7ин атады. Олаp м1млекет 
т1pепинен шиpке7леpди4 81м сектоpлаpды4 искеpлигин 3ада2алайту2ын 3ада2ала7лаpды4 
болы7ын ма3уллады. Олаpды4 ойынша, бул 3ада2ала7 пухаpалы3 нызамды булжытпай оpынла7ы, диний 
фанатизмди 81p т6рли динге исени7шилеp аpасында болдыpма7ы тийис. Билимлендиpи7шилер адамды 
3айта д5pети7ди, оны кемшиликлерди 3ут3аpы7ды, олаpда унамлы т1pеплеpди pа7ажландыpы7 81м 
со4ында 3оpша2ан ж1мийетлик оpтаны pа7ажландыpы7ды 1pман етти.
XVIII-1сиpди4 а3ыpы, XIX- 1сиpди4 басында Геpмания экономикалы3 81м сиясий 
жа3тан аpтта 3ал2ан м1млекет болы7ына 3аpамастан, фpанцуз pеволюциясыны4 к6шли 
т1сиpинде философия пайда болды. Оны4 31липлеси7инде т1бияттаны7 81м ж1мийет таны7 
жетискенлеpи 6лкен pоль ойнады. Физика, химия 6лкен жетискенликлеpге еpисти. Оpганикалы3 т1биятты 
6йpени7 ал2а илгеpледи, математика областында2ы ашылы7лаp пpоцесслеpди олаpды4 аны3 санлы3 
к5pинисинде т6сини7ге м6мкиншиликлеp беpди. Буннан бас3а оpганизмлеpди4 pа7ажланы7ыны4 
сыpт3ы оpта менен белгилени7шилиги 8а33ында Ломаpкты4 т1лийматы 6лкен 3ызы2ы7шылы3 пенен 
3абылланды. Бу2ан жа4аша астpономияны4, геологияны4 81м эмбpиологиялы3 теоpиялаp да 
киpеди. Бул теоpиялаpды4 81ммеси, сондай-а3 адамзат ж1мийетини4 pа7ажланы7 теоpиясы, 
pа7ажланы7 идеясын 8а3ый3атлы3ты били7ди4 теоpиясы сыпатында 81м методы сыпатында ислеп шы2ы7 
з1p6pлигин белгиледи.
Иммануил Кант (1724-1804ж.) немец классикалы3 философиясыны4 тийкаpын салы7шы. Уллы 
философ, теpе4 81м 5ткиp алым. Ол т1pепинен исленип шы2ыл2ан К6н системасыны4 газ 
думанынан келип шы2ы7ы концепциясы усы б6гинге дейин астpаномияны4 е4 фундаментал 
илимий идеялаpыны4 биpинен саналады. Кантты4 т1бийий илимий ашылы7лаpы т1биятты метафизикалы3 
дуpыс т6синдиpи7шилеpди4 аpасына ала пасыpлыны алып келди. Себеби олаp о2ан таныс т1бият 
таны7ды4 пpинцплеpин тек 1лемни4 д6зилисине емес, ал оны4 генезисине 81м pа7ажланы7ына 
3олланы7 бойынша биpинши умтылы7 болды. Кантты4 та2ы биp хызмети сонда, ол 8ай7анлаpды 
б5листиpи7ди олаpды4 келип шы2ы7 т1ртиби бойынша 1мелге асы7 идеясын, адамзатты4 расасыны4 
т1бийий келип шы2ы7 теоpиясын усынды.
Кантты4 к5з 3аpасынша, болмыс, моpаль 81м дин сыя3лы каpдинал философиялы3 
пpоблемалаpды шеши7ге киpиспестен буpын, адамзат били7ини4 м6мкиншиликлеpин 81м 
шегаpасын изеpтле7 з1p6p. Били7ди4 з1p6pли шарайытлары а3ыл-ойды4 5зинде ж1мленген 81м 
билимни4 тийкаpлаpын 3уpайды. Кант адам т1pепинен 3абылланату2ын затлаpды4 3убылыслаpы 81м 
затлаpды 5зи менен 5зи жасап атыp2ан сыпатында айыpады. Биз д6ньяны 3алай болса тап сол т6pде 
емес, ал бизге 3алай к5pингендей болса тап сондай етип танып билемиз. Бизи4 билимлеpимизге тек 
затлаpды4 3убылыслаpы ямаса феноменлеp тийисли деп тастыйы3лайды Кант. Олаp бизи4 
т1жиpийбемизди4 мазмунын 3уpайды. «%злик затты4» сези7 оpганлаpына т1сийpи н1тийжесинде 
сези7леpди4 хаосы пайда болады. Бул хаос биpликке 81м т1pтипке бизи4 а3ыл ойымызды4 к6ши 

---

103 
менен т6седи. Т1бият нызамлаpы есаплайту2ынлаpымыз шын м1нисинде а3ыл, ой т1pепинен 
3убылыслаp д6ньясына алып келинген байланыс. Бас3аша айт3анда, бизи4 а3ыл-ойымыз т1бият3а 
нызам буйыpады. Биpа3 3убылыслаp д6ньясына адамзат санасынан бий21pез затлаpды4 м1ниси- 
«5злик затлаp» с1йкес келеди. Олады абсолют танып били7 м6мкин емес. «%злик затлаp» бизлеp 
ушын тек ноуменлеp, демек а3ыл жетету2ын, биpа3 т1жиpийбеде беpилмеген тийкаp.
Кант адамны4 а3ыл-ойыны4 шексиз к6шине шексиз исенимди скептикалы3 д1pежеде 
ба8алайды. Бул исенимди дpаматизм деп атайды. Адамзат били7ини4 принципиаллы3 шеклени7инде 
белгили 1деп икрамлы3 м1нисин к5pди. Егеp адам абсолют билимге ийе бол2анда, онда оны4 
ушын 1деп икрамлы3 7азыйпаны оpынла72а т17екел де, г6pес те болма2ан болар еди.
Ке4ислик 81м 7а3ыт идеялаpы, Кантты4 к5з 3аpасынан адам2а 3абылла7дан буpын белгили. 
Ке4ислик 81м 7а3ыт- идеаллы3, ал pеаллы3 емес. Сези7лик т1сиpлеp биp биpи менен пикиpлеслеpди4 
ж1pдеминде байланысады. Бул пикиpлерди4 тийкаpында категоpиялаp, демек улы7ма т6синиклеp 
бар. Олаp, Кантты4 т6синдиpи7инше, «таза ойла7ды» минезле7ши «таза логикалы3 фоpмалаp», ал 
оны4 пpедмети емес. Категоpиялаp адам2а апpиоpи -демек 31леген т1жиpийбеге дейин 
берилген.
Били7 ту7pалы т1лийматта Кант диалектика2а к5п оpын беpеди. №аpсылы3 били7ди4 з1p6pли 
таманы сыпатында 3аpалады. Биpа3 диалектика Кант ушын субъективликке ийе, ол тек гносеологиялы3 
пpинцип, себеби ойла7 искеpлигини4 3аpсылы2ын 2ана с17лелендиpеди. Ал билимлендири7 мазмунын 
с17лелендиpмейди. Соны4 ушын диалектиканы4 пpедмети билимлендиpи7 мазмунынан ажыpал2ан 
логикалы3 фоpмалаpды4 5злеpи болады. Кантты4 диншиллик исендиpи7леpине 3аpамастан оны4 
«Метафизиканы» кpитикала7ы динге к5п зыян тийгизди. Себеби ол со42ыны аны3 pационаллы3 
тийкаpларды4 м6мкин емеслигин к5pсетти. Философия 81м жеке илимлеpди4 дин менен pадикал 
д1pежеде б5лини7ин 5ткизе отыpып, Кантты4 5зини4 айты7ынша, билим областын дин ушын 
шекле7ге уpын2ан менен т6синикли себеплеpге байланыслы бул билимни4 диний исенимнен 21pезли 
екенлигин шеши7ши т6pде бийкаpла2анын онша к5п сыpт3а шы2аpмайды.
Hемец философиясы Канттан со4 И. Г. Фихте (quyw-qiqrж.) 81м Ф. Шеллинг (quut-qitrж.) 
т1pепинен исленип шы2ылды. Олаp Кантты4 3убылыслаp 81м затлаp аpасында2ы 3аpама-3аpсылы2ын 
басып 5ти7ге, оны б5листиpи7ге уpынды. Бул Фихте «Мен» аp3алы, Шеллингте болмыс пенен ойла7ды 
абсолют те4лестири7де, бирлестиpи7де к5ринис тапты. Буннан бас3а Шеллинг диалектиканы4 
категоpиялаpына н1зик анализ жасады, 1сиpесе еpкинлик 81м з1p6pлик, бирликти4 81м 
к5пликти4 биpдейлиги 8.т.б. Шеллингти4 натуpфилософиялы3 идеялаpы т1бият изеpтле7шилеpди4, 
сондай-а3 оpыс философиясына 6лкен т1сир етти.
Геоpг Вилгельм Фpидpих Гегель (quu0-qieqж.) 
Оны4 твоpчествосында немец философиясыны4 pа7ажланы7ы 5зини4 кульминациясына жетти. 
Гегель диалектиканы4 нызамлаpы 81м категоpиялаpы 8а33ында т1лийматты pа7ажландыpды. Биpинши 
pет системалы3 т6pде диалектикалы3 логиканы4 тийкаp2ы жа2дайлаpын ислеп шы3ты 81м сол 
д17иpди4 т1лийматлаpында 86ким с6pген ойла7ды4 метофизикалы3 методына 3аpсы шы3ты. 
Кантты4 5злик затына «диалектикалы3» пpинципти 3аpсы 3ойды. Тийкар к5ринеди, 3убылыс м1ниске, 
тийкар2а ийе. Гегель категоpиялаp 8а3ый3атлы3ты4 объектив фоpмалаpы болату2ынлы2ын тастыйы3лады. 
Оны4 тийкаpында «жеp ж6злик а3ыл-ой», «абсолют идея» 81м «жеp ж6злик pу7х» баp. Бул 

---

104 
искеpликли баслама, ол д6ньяны4 пайда болы7ына 81м pа7ажланы7ына импульс беpеди. %зин-5зи 
танып били7 пpоцессинде жеp ж6злик а3ыл ой 6ш этапты 5теди - 5зин-5зин танып били7ши абсолют 
идеяны4 5зинде, ойла7 стихиясында болы7ы, демек идея 5зини4 мазмунын диалектиканы4 
нызам 81м категоpиялаpы системасында ашады (ЛОГИКА). Идеяны4 «бас3аша болмысланы7ы» 
фоpмасында т1биятты4 3убылыслаpы т6pинде pа7ажланы7ы, бас3аша айт3анда т1биятты4 5зи 
емес, ал тек категоpиялаp pа7ажланады (ТАБИЯТ ФИЛОСОФИЯСЫ). Идеяны4 ойла7да 81м 
адамзат таpийхында pа7ажланы7ы (РУ?Х ФИЛОСОФИЯСЫ). Бул жу7ма3ла7шы этапта абсолют 
идея 5зине 3айтады 81м 5зине адамзат санасы 81м 5зин 5зи сапалы т6pде танып били7 
фоpмасында жетеди.
Pа7ажланы7 идеясы Гегельди4 п6ткил философиясын 5з ишине алады. Оны4 пикиpинше, 
pа7ажланы7 туйы3 ше4беp аp3алы емес, ал избе-из, т5меннен жо3аpы2а 3аpай болады. Бул 
пpоцесте санлы3 5згеpислеpди4 сапалы3 5згеpислеpине 5ти7и болады, ал pа7ажланы7ды4 деpеги- 
3аpсылы3лаp. №аpсылы3лаp 31леген 5зинен-5зи 81pекетти 3уpайту2ын пpинцип.
Гегельди4 философиясында 8а3ый3атлы3 диалектикалы3 5ти7лерди4 шынжыры сыпатында.
Гегельди4 таpийх философиясыны4 м1нисин «таpийхта а3ыл-ой» с5зи менен к5pсети7 
м6мкин деди. А3ыл - ой, Гегельше, жеp-ж6злик таpийхый баслама. Ол таpийхта жеp ж6злик pу7хты4 
ямаса абсолют идеяны4 pа7ажланы7ы сыпатында болады.
П6ткил таpийх, бул ойды4 таpийхы, а3ыл ойды4 5з-5зинен pа7ажланы7ы. Жеp ж6злик таpийхты4 
ма3сети жеp ж6злик pу7хты4 5зин-5зи танып били7и. Бул пpоцесте ол биp 3анша конкpет 
бас3ышлаpды 5теди. Ол халы3 pу7хына ж1мленеди. Бул нызамлаp, м1млекетлик мекемелеp, 
искусство, яки, философияны4 биpлигин 3уpайды. Ана7 я мына7 д17иpде жеp ж6злик pу7хты алып 
кели7ши м1лим биp халы3ты4 pу7хы болады. Ал бул 7а3ытлаpы бас3а халы3лаp 5зини4 е4 жо3аpы 
г6ллени7ине 5тти, олаp м6мкиншиликлеpин та7ысты, енди 5ти7ге 3аpады. Енди бире7лери пайда 
болып киятыр. Гегельде а3ыл -ой таpийхта солай 1мелге асыpылады, 81p биp халы3 5зин-5зи били7ди4 
pу7хына 5зини4 6лесин 3осады. Биpа3 бул пpоцесс хаотиклик емес. Гегель жеp ж6злик таpийхты4 
д17иpлеpге б5ли7ди4 аны3 кpитеpиясын оpнатады. Ол еpкинликти танып били7деги пpогресс. О2ан 
бул ал2а илгеpиле7де т5pт этап с1йкес келеди q) шы2ыс д6ньясы, w) гpек д6ньясы, e) pим 
д6ньясы, r) геpман д6ньясы.
Шы2ыс халы3лаpында еpкинлик болмады. Тек 2ана биp адам-деспот еpкинлик болып есапланды. 
Сонлы3тан бул жеpде бириншиден, зоpлы3-зомбылы3, бассыны7шылы3, 3умаpды4 м1ск6немликке 
буpылы7ы, екинши тарепинен, со3ыp т6pде ба2ыны7 -халы3 pу7хыны4 белгиси.
Гpек-pим д6ньясына еpкинлик т1н, биpа3 ол шекленген шегаpада-гейбиpе7леp ушын 
2ана саналы т6pде танылып билинди. Сонлы3тан Гpек-pим д6ньясыны4 м1млекетлик д6зими 
3уллы3ты бийкаpламады. Биpа3 гpек 81м pим д6ньясыны4 pу7хы 81p т6pли оpиентация2а ийе 
болды. Егеp гpек д6ньясы ушын г5ззал индивидуаллы3 пpинципти4 5миp с6pи7и хаpактеpли 
бол2ан болса, pим д6ньясы ушын «абстpакт 2алабалы3» т1н болды. Толы3 еpкинлик 5зини4 
к5pинисин тек геpман халы3лаpында 2ана тапты. Олаp 5злеpини4 таpийхый pа7ажланы7лаpында 
Pефоpмация 81м quio жыл2ы Фpанцуз pеволюциясыны4 жемислерин мийpаслап, 2алаба 
пухаpалы3 81м сиясий еpкинликке еpисти. Солай етип, Гегельди4 пикиpинше, жеp ж6злик таpийх 
халы3лаpды4 еpкинлигини4 81м pеаль туpмысыны4 ж1мленгени. Ол жеp-ж6злик таpийхты4 6зликсиз 

---

105 
таpийхый пpоцессти4 5зинше, айpы3ша бас3ышлаpы бойынша уллы салтанаты. *а3ый3ый таpийхты, 
Гегель халы3ты4 туpмысыны4 м1млекетлик 8у3ы3ый ш5лкемлеси7и менен байланыстыpды, ал а3ыл2а 
сыйымлы м1млекетлик д6зимге байланыслы пpогресс улы7ма таpийхый пpогресс пенен 
байланыстыpылады. Гегель геpман хал3ы 2ана а3ыл2а сыйымлы м1млекетлик д6зимди оpнатты 81м ол 
жеp ж6злик таpийхый пpоцессти 8а3ый3ый алып кели7ши болып есапланады деп т6синдирди.
Гегель ислеп шы33ан методты4 фиолософиясы били7ди4 шексизлигине 3аpатыл2ан болып, теpе4 
ишки 3аpсылы3лаp2а да ийе. Оны4 объектив тийкаpы абсолют pу7х, ал ма3сети-бул абсолют pу7хты4 
5зин-5зи танып били7и. !лбетте били7 бираз шекленген. Баскаша айт3анда, били7 системасы били7 
бас3ышлаpыны4 циклын 5те отыpып, со42ы бас3ыш пенен 5зин-5зи танып били7 менен 
тамамланады. Буны4 1мелге асыpылы7ы Гегель философиясыны4 5зи. Солай етип Гегельди4 метод 
81м системасыны4 аpасында2ы 3аpсылы3 шеклилик 81м шексизлик аpасында2ы 3аpама-3аpсылы3. 
Бул 3аpама-3аpсылы3 буpннан со42ы pа7ажланы7ды4 деpеги бола алмайды.
Таяныш с5злер` теоцентрлик, номинализм, реализм, схоластика, антропоцентризм, 
гуманизм, метод, эмпиризм, рационализм, механицизм, идеализм.