O’zbekistan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİm miNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti sociallaq pa’nler kafedrasi

6-tеmа: XX-1ñèð ôèëîñîôèÿñû 
Жоба 
1. ХХ-1сирди4 социаллы3-экономикалы3 81м ру7хый турмысыны4 характерли белгилери 81м оларды4 
философиялы3 ойла7да с17лелени7и.
2. Классикалы3 философияны4 д1ст6рлери, принциплери 81м оларды критикалы3 к5з-3арастан 3ара7 
м1слелеси.
3. ХХ-1сир философиясыны4 тийкар2ы а2ымлары 81м концепциялары.
!ДЕБИЯТЛАР 
В. Н. Акулинин. Философия всеединств (от Соловьева к Флоренскому). М. , qoo0.
В. В. Косолапов, А. Н. Гончаренко. XXI-âåê â çåðêàëå ôóòóðîëîãèè. Ì. , qoiu.
Н. О. Лосский. История русской философии. М. , qooq.
Р. К. Мельвиль. Пути буржуазной философии. М. , qooq.
А. М. Руткевич. От Фрейда к Хайдеггеру. М. , qooq.
Герменевтика` История, современность М. , qooq.
Современная западная философия. Словарь М. , qooq.
И. Рахимов. Фалсафа. Т. , qooi.
Основы философии. Т. , qooi.
Введение в философию. Ч. q, М. , qoio.
Философия. Учебник для вузов. Ростов-на-Дону, qoio.
П. Сейтов. Философия2а кириси7. Н. , qoow.
П. Сейтов. Философия тарийхына кириси7. Н. , qoiu.
ХХ-1сир социаллы3 системалар ушын 81м ру7хый 1деп-икрамлы3 принциплер, ба8алы3лар ушын 
81м 3ата4 сына3 д17ири. Д17ир индивидлерди4, ж1мийетлик топарларды4 ма3сет 81м 

---

108 
идеалларыны4 3аншалы3 д1режеде беккемлигин тексерип отыр. Бул 3ыйын 3арама-3арсылы3лы, конфликтли, 
ж6д1 динамикалы3 д1режедеги д17ирди XIX-1сирди4 а3ырында2ы 81м ХХ-1сирдеги философия 
3алай с17лелендиреди, мине бул ж6д1 3ызы2арлы м1селе. ХХ-1сир философиясы 3андай тийкар2ы 
жу7ма3 пенен идеялы3 г6рес аренасына шы3ты 81м 3андай линия менен оларды4 эволюциясы 
ж6рип отыр. Бул сора7лар2а жу7ап бери7 а4сат емес. ХХ-1сир философиясы - 81р т6рли мектеп, 
ба2дар, концепциялар. Олар о2ада к5п. Сол себепли оларды4 е4 тийкар2ыларына то3тап, олар 
к5терген проблемалар 81м идеялар ту7ралы айты7, сондай-а3 оларды4 шешили7и 8.т.б. ХХ-
1сирди4 философиясыны4 философиялы3 ойды4 ра7ажланы7ына 3ос3ан 6леси ту7ралы 81м айты7 ж6д1 
орынлы болса керек.
Бизи4 1сиримизди4 философиясыны4 а2ысы, 1лбетте, 5зи менен бирге 3ыйын изленисте пайда 
бол2ан 3арама-3арсылы3лы, тамам болма2ан, бира3 со4 ала ра7ажланы7 м6мкиншилигине ийе 
подходлар менен идеяларды алып келди. О2ан д5рети7шилик били7ди4 була3лары 2ана емес, 
догматизмни4 элементлери 81м енисти.
Философияда2ы жа4а, т1бийий т6рде жа4а сыпатында ол г5неге 3арсы турып, оны4 менен 
салыстырылса 2ана к5ринеди. Сол себепли философияны4 классикалы3 81м классикалы3 емес 
(заманаг5й ке4 м1нисте) типлерин салыстыры7 ж6д1 дурыс болады. Математикалы3, т1бияттаны7 
илимлеринде «классикалы3 илим», «классикалы3 емес (81зирги ке4 м1нисте) илим» т6синиклери 
3ашшаннан бар. М1селен, Евклид геометриясы-классикалы3 илимни4 6лгиси. Ол к5п 1сирлер бойы 
86ким с6рди, сондай а3 Ньютон физикасы. XIX-1ñèðäè4 åêèíøè ÿðûìûíäà, àë XX-1ñèð ìåíåí 
øåãàðàäà æà4à, êëàññèêàëû3 åìåñ èëèìãå 5òè7 ä17èðè áàñëàíàäû. Øàìà ìåíåí óñû ä17èðäå 
философияда классикадан кети7 81тте о2ан топылыс болып, принцип, 6лгилерди4 алмасы7ы 1мелге 
асады. !ййемги грек с5зин 3олланса3, философияла7ды4 парадигмалары 5згереди. Бул ба8алы3ларды 
3айта ба8ала7 ке4 ру7хый процессини4 ишки ту7ыс3анлы2ы 81м социаллы3-тарийхый белгиленгенлиги 
8а33ында2ы ойды алып келеди. Бул процесс бизи4 к6нлеримизде 81м тамам бол2ан жо3.
Классикалы3 емес философияны4 31липлеси7 81м ра7ажланы7ын классикалы3 философияны4 
тийкар2ы принциплерин билмей т6сини7 3ыйын.
XIX-1сирде ояны7 д17иринде баслан2ан ру7хый а7дарыспа3ты4 да7амы, белгили д1режеде 
тамамланы7ы бол2ан философиялы3 т1лийматлар жо3ары ба8аланды 81м ке4 тар3алды. Бул 7а3ытта 
оларды4 о2ада жар3ын 6лгиси 81м ж1млени7и XVIII-XIX 1ñèðëåðäåãè êëàññèêàëû3 äåï 1éòå7èð 
айтылма2ан немец философиясы болды. Ол европалы3 жа4а д17ир философиясыны4 тийкар2ы 
концепциялары ж1млеген принциплерди ма3уллады 81м оларды ал2а 3арай ра7ажландырды. (!лбетте, 
европалы3 жа4а д17ир философиясында2ы 81р 3ыйлылы3ты, онда2ы идеялы3 3арама-3арсылы3ларды 
бийкарламаймыз).
XX-1сир философиясыны4 классикалы3 философияла7ды4 принциплеринен ажыралы7ы, б5леклени7и 
ту7ралы м1селени 3ояр екенбиз, оны4 18мийетлилиги ж6д1 сезиледи. А3ыры, т1бият, тарийх, адам 
ту7ралы бас идеялар, 1детте, тек 2ана жал2ыз философияны4 ийгилиги емес, ана7 я мына7 
д17ирди4 86ким с6ри7ши принциплерин, идеяларын, м1дениятыны4 ба8алы3ларын с17лелендиреди. 
Олар ар3алы философия 5зини4 д17ирин «ойларда а4лайды».
Классикалы3 емес ойла7ды4 философиялы3 классиканы4 принциплери менен со3лы2ысы7ын 
толы2ыра3 3ара7 ушын а3ыл-ой (разум) проблемасын мысал2а алайы3. Бул а3ыл-ой проблемасы жа4а 

---

109 
д17ир философиясыны4 5зек проблемасы. Бул д17ирди4 философлары а3ыл-ойды ке4 т6синдири7ге 
умтылды. Оларды4 пикиринше, т1бият, тарийх, адамны4 искерлиги, олар2а тийисли ишки «а3ыл-ой2а 
сыйымлылы3 пенен» (разумность) 81рекетке ийе.
Дурыс, XVIII-1сирдеги философлар а3ыл-ойды (разум) адам2а т1н били7 у3ыпларыны4 бири 
сыпатында т6синдиреди` а3ыл-ойды4 ар3асында адам ойлайды, т6синиклер 31липлестиреди, олар менен 
операциялайды. Рационаллы3 искерликти4 рамкасында еки пласт б5линеди. Бириншиси т1жирийбеге 
тийкарлан2ан ойла7 искерлиги. Демек, бул пикирле7, д1лийлле7 есап 8.т.б. ж1рдеминде 1мелге 
асырылады. Екиншиси, т1жирийбени4 6стинде турату2ын, т1жирийбеден 6стинликке ийе ойды4 искерлиги. 
Бириншисин, а3ыл-ес (рассудок), екиншисин, а3ыл-ой (разум) деп атады. Гейде а3ыл-ес пенен а3ыл-
ойды4 бирлигин интеллект деп атады. Жа4а д17ир тусында философлар тек адамзат ойыны4 6лкен 
м6мкиншиликлери ту7ралы 2ана емес, оны4 шекленгенликлери ту7ралы 81м айтты. А3ыл-ой2а 
(разум) критикалы3 3атнаста бол2анларды4 бири И. Кант («Таза а3ыл-ойды критикала7ды») яд3а 
т6сирейик.
Ойды4 тарийхында а3ыл-ойды4 ке4 т6синдирили7ини4 пайда болы7ы себеби сонда, шыныда да 
«индивидуаллы3 а3ыл-ойды4» рамкасынан шы2ату2ын 3ыйын проблема пайда болады. XVIII-XIX 
1сирди4 классикалы3 ойында а3ыл-ойды индивидуаллы3 у3ып сыпатында критикала7 менен бир 3атарда 
индивидуаллы3 тыс3ары а3ыл- ойды да433а б5ле7 тенденциясы 81м к6шейди. Оны4 продуктлары 
81м формалары (идеялар, т6синиклер, теориялар, идеялар, нормалар, ба8алы3лар) индивидуумнан 
б5лекленген 81м адамзат м1дениятыны4 рамкасында 5мир с6реди. Ру7хый искерликти4 
индивидуаллы3 81м индивидуаллы3тан тыс3ары формаларыны4 ж1рдеминде адам д6ньяны ме4гереди, 
д6ньяны ойда бир 7а3ытты4 ишинде еки есеге арттырып танып биледи. Бул «3удайлы3» а3ыл-ойды4 
теологиялы3, идеалистлик концепцияларыны4 реаль тийкары ямаса абсолют ру7х, жо3ар2ы а3ыл-
ойды4, д6ньяны4 ра7ажланы7ын бас3арады деген тастыйы3ла72а тийкар болды.
Философияда а3ыл-ойды4 культы (екинши, ке4 м1нисте т6синдирили7и бойынша) орнайды. Ал 
буны4 болы7ы философиялы3 илимни4 5з д17ирини4 а3ыл-ойын, к54ил к6йин, ба8алы3ларын аны3 
81м д1л т6сини7и менен байланыслы. Бу2ан XVIII-1сир француз революциясы мысал бола алады. 
Ол ж1рияла2ан а3ыл-ойды4 культи а3ыл-ойды4 (разум) басламасында 5мирди 3айта 3уры7 
м6мкиншилигине ке4 тар3ал2ан исенимди беккемле7 81м хошаметле7 болды. Бул бойынша 
Еркинлик, Те4лик, Ту7ыс3анлы3 идеялары е4 алды менен т6синилди. Усы лозунглар астында quio-
quor жылларда2ы Уллы француз буржуазиялы3 революциясы 1мелге асты. Ол 3арама-3арсылы33а 81м 
ийе еди, бул оны4 идеялы3 тийкарлары, соны4 ишинде а3ыл-ойды4 культи ту7ралы м1селени 3ойы72а 
3атты м1жб6рледи.
Германияны4 
классикалы3 
философиясы 
гей 
бир 
алымларды4 
пикиринше, француз 
революциясыны4 немецлик теориясы болып, бир т1рептен француз ойыны4 а3ыл-ойды т6сини7ин 
сын2а алды. Ал, екинши т1рептен «8а3ый3ый», «таза а3ыл-ойды4» м6мкиншиликлерин жо3ары 
ба8алады. Канттан Гегельге шекемги жол - бул сондай жол, онда а3ыл-ойды Кантша адамны4 
жо3ар2ы, бира3 критикалы3 ба8аланату2ын у3ыбы Гегельди4 «№удайлы3» а3ыл-ойыны4 культына орнын 
берди.
Буны жаса72а, болдыры72а 1лбетте биринши гезекте Гегельди4 5зи 3атнаслы. Дурыс, 
м1дениятта а3ыл-ойды (разум) 8а3ый3ый гегельлик (ж6д1 мазмунлы, 3урамлы, 3арама-3арсылы3лы) 

---

110 
т6сини7 емес, ал ж6д1 1пи7айылас3ан гегельлик модель ке4 орын алды. Бул XIX-1ñèðäè4 åêèíøè 
ÿðûìûíäà 81ì XX-1ñèðäå 3àòòû ñûí2à àëûíäû.
Ãåãåëüëèê ìîäåëüäè4 îðàéûíäà æåòåðëè ä1ðåæåäå êå4, îïòèìèñòëèê, «ïðîãðåññèñëèê» ä1ðåæåäå 
à3ûë-îéäû (ðàçóì) ò6ñèíè7 áîëäû. Áóë áîéûíøà à3ûë-îé (ðàçóì) ò1áèÿòòû4 íûçàìëûëû2ûíû4, 
ìà3ñåòêå ìó7àïû3ëûëû2ûíû4 ñèíîíèìè, àë2à 3àðàé èëãåðèëåãåí òàðèéõòû4 ì1ëèì «à3ûë2à ñûéûìëû 
ìà3ñåòêå» óìòûëû7û ò6ñèíäèðèëäè. Ñîíäàé à3 à3ûë-îé (ðàçóì) 5ìèð ñ6ðèï òóð2àí, æàñàï 
òóð2àíëàðäàí 6ñòåì æî3àðû ñóäüÿ, «8à3ûé3ûé» øûíëû3òû àëûï êåëè7èíå 81ì «æî3àð2û» 1äåï-
èêðàìëûëû3òû4 êåïèëè ñûïàòûíäà ò6ñèíäèðèëäè. Áóíäàé «òàçà à3ûë-îé2à» ñûéûìñûçëû3òû (íåразумность)-
òîñûíëû3, õàîòèêëèê, ê5ï ò1ðåïëåìåëèëèê êîíêðåò òàðèéõ3à, ðåàëü àäàìçàò 81ðåêåòè 81ì èñêåðëèãèíå 
òèéèñëèëåð ñûïàòûíäà 3àðàìà-3àðñû 3îéûëäû. Áèðà3 à3ûë-îé (ðàçóì) áàðëû3 «8à3ûé3ûé åìåñ», «à3ûë2à 
ñûéûìëû åìåñëåð» àð3àëû á1ðèáèð 5çèíå æîë ñàëàäû äеп есапланылды. «А3ыл-îéäû4 8èéëåñè» (Ãåãåëüäè4 
òåðìèíè) á1ðèáèð ò6áèíäå ò1áèÿòòû4 «3ûéñû3ëû2ûí» 81ì òàðèéõòû4 òîñûíëû2ûí æå4è7è òèéèñ áîëäû. 
Áóíäàé 1ïè7àéûëàñ3àí ò6ñèíèê ê5ç-3àðàñûíàí èíäèâèäëåð à3ûë-îéäû4 òàðèéõòà æ1ìëåíãåí 1ïè7àéû 
3óðàëû áîëàäû. Áèðà3 å4 êåìèíäå îëàðäû4 ãåé áèðå7ëåðè à3ûë-îéäû4 (ðàçóì) ê6øèí ìîéûíëàï 
81ì îíû4 íûçàìëàðûí òàíûï áèëèï, 8à3ûé3ûé à3ûë2à ñûéûìëû áèëè7ãå 81ì 81ðåêåòêå êåëè7è 
ì6ìêèí 81ì òèéèñ. Àë, à3ûë-îéäû (ðàçóì), èëèìäè, áèëèìäè àëûï êåëè7øèëåð «8à3ûé3ûé à3ûë-îéäû4» 
òóõûìûí àäàìëàðäû4 æàíûíà ñåïñå, à3ûë-îé òîëû2û ìåíåí ñàëòàíàò 3óðàäû.
Усындай классикалы3 философияда2ы м1лим индивидуаллы3тан тыс3ары а3ыл-ойды4 «же4исли 
ж6рисине» исеним индивидти4 рационаллы3 санасыны4 к6шине, 36диретине исеним менен ты2ыз 
байланыслы еди. *1ттеки Кант3а усап ж6д1 жо3ары д1режедеги рационалистлик 6митке исенбесе де, 
илимге, оны4 прогрессине, адам ойыны4 к6шине ж6д1 исенди.
Солай етип, жа4а д17ирде а3ыл-ойды4 илимни4 прогресси ар3алы жетили7ине исеним 86ким 
с6рди. Бул н1рсе сол 7а3ытта2ы к5п 2ана философларда а3ыл-ой (разум) адамзат ж1мийетин 3айта 
3уры7ды4 бас, е4 жа3сы 3уралы сыпатында исенимге 5тип кетти. Бундай а3ыл-ойды4 ашы3 -айдын 
формасынан болып илимий били7 есапланады. Деген менен к5п 2ана 6мит 81р бир адам2а тийисли 
а3ылды (рассудок), били7ге у3ыпты т1рбияла72а 3аратылды. Бул тийкарда а3ыл-ой (разум) массаны4 
билимлендирили7и менен, ал билимлендири7 демократия менен байланыстырылды.
Билим 81м рационаллы3 билим адам 81м адамзат алдында тур2ан барлы3 проблемаларды 
7а3ытты4 5ти7и менен шеши7 м6мкиншилигине ийе бас, шеши7ши к6ш сыпатында 
да2азаланды. Бул 3ойыл2ан уллы 7азыйпаларды ат3ары7 ушын классикалы3 философларды4 пикиринше, 
билим аны3, д1лийлли, г6ман бодырмайту2ын 3ата4, минсиз, логикалы3 система2а т6скен болы7ы 
тийис. Бундай билим 81м 3орша2ан д6нья арасында ишки келисим бар. Себеби адамды 
3орша2ан д6ньяда, д6ньяны классикалы3 т6сини7ге му7апы3 жасырын ишки а3ыл2а сыйымлы т1ртип 
бар. Оны ашы7 адамзатты4 а3ыл-ойына 2ана 3олайлы. !лбетте, бул ушын ол били7ди4, 81м 
д1лийлле7ди4 1пи7айы 81м аны3 31делерин, демек били7ди4 дурыс методын тапса 2ана болады.
№орша2ан д6ньяны4, били7ди4, билимни4, били7 методыны4 проблемаларын 2ана емес, 
3удай дин м1селелерин 81м рационалистлик т6синдири7 талап етилди. И. Кантты4 шы2армаларыны4 
бири 81ттеки «А3ыл-ой шегарасында2ы дин} деп аталады.
Философ-классиклер улы7ма адамзатлы3 гуманистлик идеаллар 81м принциплер, е4 алды менен 
еркинлик идеалы адамзатты4 жеке адам сыпатында 31дир-3ымбаты принципи рационаллы3 жол менен 

---

111 
танып билини7и 81м мойынланы7ы м6мкин 81м тийис деген исенимди ма3уллады. Философия2а 
практиканы4, илимни4, м1дениятты4 бинасын е4 жо3ар2ы 3абатлар менен - 2алабалы3 ту7ралы 
теориялы3 ойла7 системасы менен 6йлестири7 7азыйпасы ж6кленди. Демек, тутас болмыс, адам 
81м оны4 2алаба м1ниси, ж1мийет, били7ди4 2алабалы3 принциплери 81м методлары, 81мме 
адамлар ушын барлы3 7а3ыт т1н бол2ан 1деп-икрамлылы3ты4 нормалары ту7ралы 8.т.б. кирди. Жекелик 
ту7ралы м1селелер, м1селен, жеке адамлар, оларды4 еркинлиги, 8у3ы3лары, ойлары, 3ыйналы7лары 
ту7ралы м1селелер 81м 3ойылды, бира3 тийкар, м1нис, 2алабалы3 ту7ралы м1селеге (адам ту7ралы, 
улы7ма адамны4 м1ниси ту7ралы) ба2ындырылды.
!лбетте, философиялы3 классикада 81м улы7ма картинадан т6сип 3ал2ан т1лийматлар болды. 
М1селен, классикалы3 рационализмге ке4 м1нисте мистикалы3, агностиклик, скептиклик к54ил-
к6йлер 3арсы да турды, гейде оны4 ишине де кирди. Бира3 жа4а д17ирде скептицизм 81м илимге 
исенимди са3лады 81м тутаслай ал2анда рационалистлик 81рекет болды. Баслысы сол, XIX-1ñèðäè4 
îðòàëàðûíà äåéèí ðàöèîíàëèçìíåí àæûðàëûï òóð2àí, 81òòå î2àí 3àðñû òóð2àí èäåÿëû3 81ðåêåòëåð 
àéòà 3àëàðëû3òàé 5çãåðèñ áîëäûðà àëìàäû.
XIX-1ñèðäè4 r0-t0 жыллары философияла7ды4 классикалы3 емес типлерине талап к6шейди. О2ан 
1лбетте, бириншилерден болып, новаторлы3 характерге ийе болып, классиканы критикалы3 к5з-3арастан 
3айта т6синип шы33ан К. Маркс, Ф. Энгельс, со4 ала В. И. Ленинни4 т1лийматы болды. Оларда 
классикада2ы философиялы3 илим сыпатында ра7ажланы7ы ту7ралы идея 3оллап-3у7атланылды, бира3 
философияны4 «илимлерди4 илими} екнлиги бийкарланылды. Сондай а3 биротала антиклассикалы3 ба2дар 
болмады. Антиклассикалы3 ба2дар2а ийе бол2ан ири фигуралар 81м болды. Олар` даниялы философ С. 
Кьеркегор (qiqe-qittж.) 81м немец философы Ф. Ницше (qirr-qo00ж.). Олар т1репинен басламасы 
иске т6скен идеялы3 81рекет ХХ-1сирде ж6д1 к6шейди, 5зини4 т1сирин усы б6гинге шекем 
жо2алт3ан емес.
Классикалы3 ойды сын2а алы7 ба8алы3ларды 3айта ба8ала7лар менен 81м байланыслы. Буны4 
з1р6рлиги батыс цивилизациясы тап бол2ан кризис пенен 81м байланыслы. М1селен, 7а3тында 
д1бдебели бол2ан. Шпенглерди4 (qii0-qoeyж.) «Закат Европы» (qoqiж.) атлы шы2армасы 
«кризисти4 философиясыны4» тийкар2ы тенденциясын 3ыс3аша а4латы7 сыпатында болды. Бул 
философияны4 антиклассикалы3 установкасын ж6д1 аны3лы3 пенен белгили испан философы Хосе Ортега-
и-Гассет к5терип шы3ты. Оны4 пикиринше, европалы кризис п6ткил классиканы4 кризиси сыпатында 
болды. ХIX 81ì XX 1ñèðëåðäåãè àíòèêëàññèêàëû3 îðèåíòàöèÿëàð æàë2ûç åìåñ åäè. Îëàð2à áóë 
àðàëû3òà ã1 81ëñèðåï, ã1 ê6øåéèï òóð2àí 81ì ôèëîñîôèÿëû3 êëàññèêàíû4 ä1ñò6ðëåðèí 
3îð2à72à 81ì ðà7àæëàíäûðû72à áà2äàðëàí2àí èäåÿëû3 81ðåêåò 3àðñû òóðûï êåëäè. Îíû4 
ò1ñèéðèíè4 ñåáåáè å4 àëäû ìåíåí ôèëîñîôèÿíû4 5çèíäå, îíû4 ôèëîñîôèÿëû3 îéäû4 òàðèéõû ìåíåí 
îðãàíèêàëû3 áàéëàíûñûíäà. Îíû4 6ñòèíå áèð ôèëîñîôëàð ñîíøåëëè íèãåëèñòëèê ïîçèöèÿäà áîë2àíû 
ìåíåí, åêèíøèëåðè ôèëîñîôèÿëû3 ä1ñò6ðäè 3îð2àäû, à3ûðû áóëàðäà ôèëîñîôèÿíû ñà3ëàï 3àëû7äû4 
óñûëûí 81ì êðèçèñ òóñûíäà èäåÿëû3-1äåï-èêðàìëû3 òàÿíûøòû ê5ðäè. Óñû ñåáåïëè 81ì XIX-
1ñèðäè4 à3ûðû ÕÕ-1сирди4 басында Ф. Ницшени4 «радикаллы3 нигилизми» 31липлескенде, 
öèâèëèçàöèÿ ìåíåí ì1äåíèÿòòû4 èçãå 3àéòïàéòó2ûíëû2û èäåÿñû 31ëèïëåñêåíäå êëàññèêàëû3 
мийрасты са3ла7ды ма3сет етип 3ой2ан философиялы3 ба2дарлар пайда болды 81м ра7ажланды. 
«Êàíт3а кейин 3айты7 лозунгысы» менен неокантианшылы3 пайда болды. XIX-1ñèðäè4 y0-æûëëàðûíäà 

---

112 
ïàéäà áîëûï, îë ñî4ûíàí åêè òèéêàð2û ôèëîñîôèÿëû3 ìåêòåïëåð-ìàðáóðã ìåêòåáè Ã. Êîãåí (qirq-
qoqiж.), Ï. Íàòîðï (qitr-qowrж.), Э. Êàññèðåð (qiur-qortж.) 81м фрейбурглы3 (Áàäåí) ìåêòåï, Â. 
Âèíäåëüáàíä (qiri-qoqt), Ã. Ðèêêåðò (qiye-qoey) ä5ãåðåãèíå æ1ìëåñòè. Øàìà ìåíåí óñû æûëëàðû 
«Ãåãåëüãå êåéèí 3àéòû7» ëîçóíãû ìåíåí íåîãåãåëüøèëèê ïàéäà áîëàäû. Îíû4 áåëãèëè 71êèëëåðè-
íåìåö ôèëîñîôû Ð. Êðîíåð (qiir-qourж.), Ã. Ëàññîí (qiyw-qoewж.), èòàëèÿëû ôèëîñîôëàð Á. Êðî÷å 
(qiyy-qotwж.), Äæ. Äæåíòèì (qiut-qorrж.), àíãëèÿ ôèëîñîôû Ô. Áðåäëèäè4 (qiry-qowrж.), àìåðèêàëû 
ôèëîñîô Äæ. Ðîèñòû4 (qitt-qoqyж.) «àáñîëþò èäåàëèçìè» «ãåãåëüøèëêòè êðèòèêàëû3 3àéòà òèêëå7 
менен» байланыслы болды. r0-t0 æûëëàðû ôðàíöóç ãåãåëüøèëåðè Æ. Âàëü (qiii-qourж.), À. Êîæåâ (qo0w-
qoyiж.), Æ. Èïïîëèò (qo0u-qoyiж.) áóë áà2äàð2à 6ëêåí ò1ñèéð æàñà2àíëàðäû4 áèðå7ëåðè.
Ôèëîñîôèÿíû4 êëàññèêàëû3 òàìûðëàðûí ñà3ëà72à XIX-1ñèðäè4 u0-æûëëàðû 81ì íåîòîìèçì 
(Ôîìà Àêâèíñêèéäè4 ëàòûíøà Òîìàñ äåï æàçûëàòó2ûí àòû ìåíåí áàéëàíûñëû) äåï àòàëàòó2ûí äèíèé 
ôèëîñîôèÿíû4 àáûðîéû ê6øëè à2ûìû 81ì óðûíäû. Áóë áà2äàð áèçè4 ê6íëåðèìèçäå 81ì áàð, 
êàòîëèêëèê øèðêå7 ìåíåí 3îëëàï-3ó7àòëàíûëàäû. ÕÕ-1ñèðäè4 î2àäà áåëãèëè íåîòîìèñòëåðè Æ. 
Ìàðèòýí (qiiw-qoueж.), Ý. Æèëüñîí (qiir-qouiж.). ÕÕ-1ñèðäå íåîòîìèñòëèê îéäû4 ãåéáèð òèéêàðëàðûí 
óñëà2àí àâòîðëàð 81ì áîëäû. Áèðà3 îëàð ôèëîñîôèÿäà 5çëåðèíè4 æîëû ìåíåí êåòòè. Ñîíû4 óøûí 
êàòîëèêëèêòè4 ð1ñìèé òîïàðëàðû ò1ðåïèíåí 3àðàëàíäû. Îëàð Ã. Ìàðñåëü (qiio-qoueж.), Ï. Òåéÿð äå 
Øàðäåí (qiiq-qottж.) 8. á.
Ñî4 àëà áóë èäåÿëû3 äèõîòîìèÿ (äåìåê, áèðáåòêåéëèêòè4 3àðàìà-3àðñûëû2û) 5òêèðëåñòè` 
êëàññèêàëû3 ôèëîñîôèÿëû3 îéëà7äû4 íèãèëèñòëèê, ðàäèêàëëû3 ä1ðåæåäå êðèòèêàëà7äû4 òîë3ûíëàðû 
ê5òåðèëäè. Àë, îëàð2à 3àðàìà-3àðñû êëàññèêàëû3 îéäû4 ìèéðàñûíà 3ûçû2û7øûëû3 ê6øåéèï, î2àí 
êîíñåðâàòèâ-òðàäèöèÿëû3 äîãìàëû3 áà8à ê5òåðèëäè. u0-i0 æûëëàðû Ïëàòîí2à 81ì Àðèñòîòåëüãå 
(óëû7ìà àíòèêëèêêå) Ôîìà Àêâèíñêèéãå, àéðû3øà Àâãóñòèíãå (óëû7ìà îðòà 1ñèðëèêêå), 
Ñïèíîçà2à, Ãîááñ3à, Øåëëèíãêå, Íèöøèãå 3ûçû2û7øûëû3 ê6øåéäè. Êëàññèêàëû3 ôèëîñîôëàðäû4 
èøèíäåãè å4 êå4 òàð3àë2àí ôèëîñîôëàð Êàíò, Ãåãåëü áîëäû. Îëàðäû4 ìèéðàñûí 6éðåíè7 áîéûíøà 
áåëãèëè Êàíòëû3 81ì Ãåãåëüëèê æ1ìèéåòëåð (îëàðäû4 òóðà3ëû áàñïàëàðû, êîíãðåñëåðè 8. ò. á.) ïàéäà 
áîëäû. !ëáåòòå áóë òàçà àêàäåìèÿëû3 èñêåðëèê 2àíà åìåñ, òåê êàíòøûëàð 81ì ãåãåëüøèëåð óøûí 
2àíà 3ûçû3 èñ åìåñ. Êëàññèêàëû3 ôèëîñîôèÿ ôèëîñîôèÿíû4 81çèðãè ä6íüÿíû áèëè7äåãè ðîëè, 
ò1áèÿòòû4 81ì æ1ìèéåòòè4 äèàëåêòèêàñû, àäàìíû4 ì1íèñè 8. ò. á. òèéêàð2û ì1ñåëåëåð áîéûíøà 
ïîçèöèÿëàðäû4 ñî3ëû2ûñû7û óøûí òèéêàð 81ì ìàòåðèàë áîëà àëàäû.
Àòàï 5òè7 êåðåê, êëàññèêàëû3 åìåñ äåï àòàë2àí ÕÕ 1ñèðäå ðà7àæëàí2àí ôèëîñîôèÿëû3 
êîíöåïöèÿëàð, á1ðèáèð, áåëãèëè ä1ðåæåäå êëàññèêàëû3 îé ìåíåí áàéëàíûñûí 6çãåí æî3. *1çèð 
«êëàññèêëåð} ñûïàòûíäà ÕÕ 1ñèðäè4 ê5ðíåêëè ôèëîñîôëàðû 81ì åñàïëàíàäû. Îëàð À. Áåðãñîí, Ý. 
Гуссерль, З. Фрейд, Б. Рассел, Л. Витгенштейн, Д. Дьюи, А. Н. Уайтхед, К. Ясперс, М. 
Хайдаггер, Ж. П. Сартр, Г. Г. Гадамер, К. Леви Стросс 8. т. б.
Ñîëàé åòèï áèð 1ñèð áîéû êëàññèêàëû3 îéäà èäåÿëû3 81ðåêåòëåðäè4 ã6ðåñè áàðàòûð. Áóëàðäû4 
øåãàðàäàí øû33àí ïîëþñëàðû - }радикал нигилизм} 81м догмалы3, консервативлик 
òðàäèöèîíàëèçì. Ñîíû4 ìåíåí áèðãå áèð í1ðñå àíû2ûðà3 ê5ðèíåäè, àíòèòðàäèöèîíàëèçì 81ì 
òðàäèöèîíàëèçì äèõîòîìèÿñû ø1ðòëè. «Ðàäèêàëëû3 íèãèëèçì» äåãåí àò ïåíåí êëàññèêà2à òà4ëà7ëû 
ò6ðäå 3àòíàñ æèéè-æèéè ê5ðèíåäè. Ì1ñåëåí, Ô. Íèöøåäå àíòèêëèêòè àéðû3øà ò6ðäå ò6ñèíäèðè7, y0-
i0 жылларда2ы солшыл радикалларда европалы3 мистиканы4 традицияларын 3айта тикле7, 1ййемги 

---

113 
øû2ûñ ò1ëèéìàòëàðûíû4 æàíëàíû7û 81ì òà2û äà áàñ3àëàðû áàð. %ç ãåçåãèíäå 3àðàìà-3àðñû 
ò1ðåïëåðäè4 (ôîðìàñû áîéûíøà òðàäèöèîíàëèñòëèê) ôèëîñîôëàðû æèéè-æèéè ôèëîñîôèÿëû3 ìèéðàñ 6ñòèíåí 
æóìûñòû æà4à êëàññèêàëû3 åìåñ èäåÿ 81ì ïîäõîäëàðäû èñëåï øû2û7 óøûí ïàéäàëàíäû.
*1çèðãè ä17èðäåãè áóë ôèëîñîôèÿëû3 ìåêòåïëåðäè 81ì ò1ëèéìàòëàðäû îëàðäû4 èëèìãå 
3àòíàñûíà 3àðàé 6ëêåí åêè òîïàð2à á5ëè7 ì6ìêèí. Áèðèíøè òîïàð 5çèíè4 èëèì ìåíåí 
«áàéëàíûñûí» ä1ëèéëëå7ãå óðûíàäû. Áóë ëîãèêàëû3-ïîçèòèâèñòëèê à2ûì. Áóë à2ûì2à íåîêàíòøûëàð 
èììàíåíòëåð, íåîïîçèòèâèñòëер, махистлер 8. т. б. киреди. Булардан тыс3ары неореализм, я2ный 
àíãëî-америкалы3 неореализм, холизм, криткалы3 реализм сыя3лы философиялы3 а2ымлар бар. 
Åêèíøèñè-áóë èððàöèîíàëëû3 (îéëà7äû4 18ìèéåòèí áèéêàðëàéòó2ûí) à2ûì. Áóë à2ûì2à 81çèðãè 
èëèìëåðäåí 5ç áàéëàíûñûí àøû3òàí-àøû3 6çãåí ôèëîñîôèÿëû3 ìåêòåïëåð 81ì ò1ëèéìàòëàð êèðåäè. 
Áóëàð` Ô. Íèöøåíè4 81ì Î. Øïåíãëåðäè4 ôèëîñîôèÿëû3 ò1ëèéìàòû, ýêçèñòåíöèàëèçì (òèðèøèëèê 
ôèëîñîôèÿñû), àøû3òàí-àøû3 äèíèé ôèëîñîôèÿëû3 ìåêòåïëåð-ïåðñîíàëèçì, ïðîòåñòàíòèçì ôèëîñîôèÿñû 
8. б. Усы еки топарды4 аралы2ында 6шиншиси де бар. Ол` ïðàãìàòèçì, íåîãåãåëüøèëåð, 
ôåíîìåíîëîãèÿëû3 ìåêòåï 8. ò. á.
Ïîçèòèâèçì. Å4 èðè 81ì êå4 åí æàé2àí à2ûìíû4 áèðè. ?1êèëëåðè` Шлик, Витгенштейн 
(Австрия), Мур, Айер (Англия), Эйно, Кайла, Иергенсен (Ñêàíäèíàâèÿ åëëåðè), Ôåéãëü, Êàðíàï 
(À¹Ø), Ðóæüå (Ôðàíöèÿ).
Ïîçèòèâèçì ôèëîñîôèÿëû3 à2ûì ñûïàòûíäà XIX 1сирди4 e0-жылларында пайда болды. Оны4 
тийкарын салы7шы О. Конт. Позитивизмни4 эволюциясына келсек, оны4 6ш бас3ышты басып 
5ткенин билемиз. Биринши бас3ышта бул а2ымны4 71киллери О. Конт, Г. Спенсер, Дж. С Миль 
ôèëîñîôèÿíû4 òèéêàð2û ì1ñåëåñèí øåøè7ãå áîëìàéäû äåï æ1ðèÿëàäû. Îëàðäû4 ïèêèðèíøå, 
ä6íüÿäà2û çàòëàðäû4 81ì 3óáûëûñëàðäû4 òèéêàðû òàíûëûï áèëèíáåéäè. Àäàìçàò áèëè7è çàòëàðäû4 òåê 
ñûðò3û ïèøèìèí ñ67ðåòëå7 ìåíåí øåêëåíåäè. Òåîðèÿíû4 èëèìèéëèãèíè4 5ëøåìè Êîíò áîéûíøà 
ñîë, îë ò1áèÿòòû4 îáüåêòëåðèíè4 áà3ëà7 ì6ìêèí 31ñèéåòëåðèí 2àíà ñûïàòëàéäû. Áóíäàé áèëèì 
ïîçèòèâëèêêå èéå, àë Êîíò ôèëîñîôèÿñûíû4 ïîçèòèâèçì àòàíû7û óñûäàí.
Êîíò 5çèíè4 ñîöèîëîãèÿñûíäà, ñîíäàé à3 óñû ïîçèöèÿäà2û áàñ3à äà àëûìëàð æ1ìèéåòëèê 
топарларды4, 
м1селен 
классларды4 
г6ресин 
ма3улламады. 
Позитивизмни4 
екинши 
ýìïèðèîêðèòèöèçì (ÿìàñà ìàõèçì) áàñ3ûøûíäà, îíû4 71êèëëåðè Ý. Ìàõ, Ð. Àâåíàðèóñ 8. á. 
ìàòåðèàëèçì 81ì èäåàëèçìíåí áàñ3à 6øèíøè ëèíèÿíû èçëåï òàáû72à 81ðåêåò åòòè. 
Ïîçèòèâèçìíè4 6øèíøè íåîïîçèòèâèçì áàñ3ûøû, áóë ÕÕ 1ñèðäè4 w0-æûëëàðûíàí áàñëàíàäû. Îíû4 
áåëãèëè 71êèëëåðè` Ð. Êàðíàï, Îòòî Íåéðàò 8. ò. á. «Âåíà êðóæîãèíè4» áåëãèëè à2çàëàðû áîëûï 
òàáûëàäû. Áóë ñóáüåêòèâëèê-èäåàëèñòëèê à2ûì ôèëîñîôèÿíû4 òèéêàð2û ì1ñåëåñèí áèéì1íè, æàë2àí 
ì1ñåëå ðåòèíäå 3àðàï, áèéêàðëàéäû. Íåîïîçèòèâèñòëåðäè4 ïèêèðèíøå, å4 áàñ ì1ñåëå ôèëîñîôèÿíû 
áèéêàðëà7 81ì ñàïëàñòûðû7. Îëàð ôèëîñîôèÿíû ôèëîñîôèÿëû3 òèéêàðûíàí àéðûë2àí ëîãèêà2à 5çãåðòè7, 
ëîãèêà ìåíåí àëìàñòûðû7 êåðåê åêåíëèãèí àéòàäû. Îëàðäû4 ïèêèðèíøå, ä6íüÿíû4 òèéêàðûíäà áèçè4 
ñàíàìûçäû4 3óáûëûñëàðû îðûí òóòàäû. Áàðëû3 ä6íüÿ áèçè4 ñåçè7ëåðèìèçäè4 à2ûìû, áóë ñåçèìëåðäè4 
а2ымынан бас3а д6ньяда 8еш н1рсе жо3. М1селен, Джонсоннны4 пикиринше, роза г6лини4 
81ð ò6ðëè 31ñèéåòëåðè áàð, áèçè4 ñàíàìûçäàí òûñ3àðû æàñàéòó2ûí ìàòåðèàëëû3 5ñèìëèê çàò åìåñ, àë 
áèçè4 ñàíàìûçäà2û èéèñ, ñåçèì, ê5ðè7 îðãàíëàðûíû4 áåëãèëè áèð í1òèéæåñèíäå ïàéäà áîëàäû. 
Íåîïîçèòèâèñòëåð ìàòåðèàëèçìíè4 áèëè7 òåîðèÿñûíà 3àðñû øû2àäû. Îëàðäû4 ïèêèðèíøå, øûíëû3 

---

114 
áèçè4 îéëà7ûìûçäà2û ìàòåðèàëëû3 ä6íüÿ çàòëàðûíû4 ñ67ðåòëåìåñè åìåñ, øûíëû3òû áèëè7 óøûí 
ñ5çëåðäè ìàçìóíûíà àæûðàòûï 3àðàï, îëàðäû4 òåê ôîðìàëû3 áàéëàíûñûí èçåðòëå7 êåðåê.
Íåîòîìèçì. Áóë à2ûì Âàòèêàí ìåíåí òû2ûç áàéëàíûñòà áîë2àí êàòîëèê øèðêå7èíè4 
ð1ñìèé ôèëîñîôèÿñû. ?1êèëëåðè` Æ. Ìàðèòýí, Ý. Æèëüñîí 8. á. Íåîòîìèçìíè4 àëäûíà 3îé2àí áàñ 
7àçûéïàñû äèíèé ê5ç-3àðàñòû ôèëîñîôèÿëû3 «ä1ëèéëëåð» ìåíåí æà3ëà7, îðòà 1ñèðäåãè Ôîìà 
Àêâèíñêèéäè4 ñõîëàñòèêàëû3 ò1ëèéìàòûí 81çèðãè ä17èðãå 3îëàéëàñòûðû7. Îëàðäû4 ïèêèðèíøå, äèí 
81ì èëèì 8àñëûíäà áèð ìà3ñåòêå àëûï áàðàòó2ûí åêè æîë.
Íåîòîìèñòëåðäè4 ïèêèðèíøå, ä6íüÿíû ä5ðåòêåí àäàìçàòòû4 5ìèðèí áàñ3àðàòó2ûí-3óäàé.
Óñû á6ãèíãè íåîòîìèçìäå àíòðîïîëîãèÿëàíäûðû7 òåíäåíöèÿñû êå4 òàð3àë2àí 81ì Èîàíí 
Ïàâåë II т1репинен 3оллап-3у7атланады. Папаны4 5зи - профессионал философ. u0-æûëëàðû êàðäèíàë Ê. 
Войтола болып, «*1рекеттеги жеке адам» атлы китап жазды. Оны4 6стине М. Шелер, Ж. Маритэн, Г. 
Марсель, Ф. Тиллих, Э. Мунье, Тейяр де Шарден сия3лы алымларды4 антрополîãèÿëû3 
ò1ëèéìàòëàðûíà 7à3òûíäà 317èï ïåíåí 3àðà2àí áîëñà, á6ãèíëèãèíäå îëàðäû4 áèðàç èäåÿëàðû 
«àíòðîïîëîãèÿëû3 áóðûëûñ} ñûïàòûíäà ïàéäàëàíûëû7äà. Ñîíäàé à3 á6ãèíëèãèíäåãè äèíèé ôèëîñîôèÿ2à 
óëû7ìààäàìçàòëû3 áà8àëû3ëàðäû ìà3óëëàéòó2ûí èíèöèàòèâàëàð æ6ä1 81ì òèéèñëè.
Ýêçèñòåíöèàëèçì. Êå4 åí æàé2àí à2ûìëàðäû4 áèðè. Áàñëà7øûñû-äàíèÿëû ìèñòèê 81ì 
èäåàëèñò Ñåðüåí Êüåðêåãîð. «Áîëìûñ 81ì 7à3ûò» àòëû Õàéäåããåðäè4 øû2àðìàñû øû33àííàí ñî4 
ÕÕ 1ñèðäè4 w0-æûëëàðûíäà 31ëèïëåñòè. Ñî4ûíàí áóë ñóáüåêòèâëèê èäåàëèñòëèê à2ûì äèíèé áåëãèëåðãå èéå 
áîëäû. Ýêçèñòåíöèàëèçì 1ñèðåñå Ãåðìàíèÿäà, Ôðàíöèÿäà êå4 åí æàé2àí. Ýêçèñòåíöèàëèçìäè 
áèðïàðà àëûìëàð 1äåòòå ñîöèàëëû3 6ìèòñèçëèê ôèëîñîôèÿñû äåï àòàéäû. À3ûðû, ýêçèñòåíöèàëèñòëåðäè4 
áèðàçûíû4 ïèêèðèíøå, àäàìíû4 5ìèð ñ6ðè7è, à2ûí ñó7äû4 èéðèìèíå ò6ñêåí 81ëñèç ø5ïêå 
уса2ан. Усы себепли адам социаллы3 те4сизликти, 1дилсизликти сапластыра алмайды. *1мме адам 
5ëåäè. Ñîíëû3òàí 81ð áèð àäàì 1æåëè æåòêåíøå áàñ3à àäàìëàðäû4 ïèêèðëåðè ìåíåí ñàíàñïàé, òåê 
5çèíè4 òèðèøèëèê 2àìûí 3àíààòëàíäûðû7 ìåíåí æ6ðå áåðè7è êåðåê.
Ýêçèñòåíöèàëèçì - áóë ñóáüåêòèâëèê èäåàëèñòëèê ôèëîñîôèÿ. Íåãèçãè êàòåãîðèÿñû -ýêçèñòåíöèÿ - 
àäàìíû4 ñàíàñûíäà2û 3óáûëûñëàðäû4 æàñà7ûí áèëäèðåäè. Îíû4 ïðåäìåòè - àäàìíû4 æàíû. Äåìåê, 
81ð áèð àäàì 5çè óøûí ôèëîñîôèÿ îéëàï òàáû7û êåðåê. Îëàðäû4 ïèêèðèíøå, äèí ìåíåí ôèëîñîôèÿ 
àðàñûíäà àéòàðëû3òàé àéûðìàøûëû3 æî3. *1òòåêè äèí ìåíåí èëèìäè æà3ûíëàñòûðû7äû 81ì øåï 
ê5ðìåéäè.
Óëû7ìàëàñòûðûï àéò3àíäà ýêçèñòåíöèàëèçìíè4 ì1íèñè ò5ìåíäåãèëåðäè 3àìòûéäû.
l. Ýêçèñòåíöèàëèçì òèéêàðûíàí èíñàí 8à33ûíäà2û ôèëîñîôèÿ. Æ1ìèéåòëèê ñèÿñèé òàðà7äà 
ýêçèñòåíöèàëèñòëåðäè4 ê5ç-3àðàñëàðûíäà 3àðàìà-3àðñûëû3 áàð. Ì1ñåëåí, Æ. Ïîëü Ñàðòð 81ì Êàìþ 
ôðàíöóç 3àðñûëû3 ê5ðñòå7 ôðîíòûíû4 3àòíàñû7øûñû, ßñïåðñ, Ìàðñåëüëåðäè4 ê5ç-3àðàñëàðû ëèáåðàë 
õàðàêòåðãå èéå.
w. Ýêçèñòåíöèàëèçìäå óíàìëû ò1ðåïëåð áàðûí 81ì àéòû7 êåðåê. Áóë 1ñèðåñå Æ. Ïîëü 
Ñàðòðäû4 ê5ç-3àðàñëàðûíäà æ6ä1 ê5ðèíåäè.
Æ. Ïîëü Ñàðòð qory æûëû ýêçèñòåíöèàëèçì- áóë ãóìàíèçì äåãåí 81ì «Ïåøøå} àòëû ïüåñàñûíäà 
îë ãóìàíèçì ðó7õûíäà áîë2àí æ1ìèéåòëèê æó7àïêåðøèëèê 8à33ûíäà îáðàç ä5ðåòòè. Æ. Ïîëü Ñàðòð 
òóðìûñòû4 êåéèíãè ä17èðèíäå òûíûøëû3 óøûí óðûñ 317ïèí áîëäûðìà7, õàëû3ëàð àðàñûíäà 
ì6í1ñèáåòëåð îðíàòû7 óøûí ã6ðåñòè, ãóìàíèçì ò1ðåïäàðû áîëûï èñêåðëèê ê5ðñåòòè. À¹Ø òû4 

---

115 
ßïîíèÿíû4 Õèðîñèìà 81ì Íàãàñàêè àòîì áîìáàñû æ1ðäåìèíäå æåêñåí 3ûëû7û îíû4 3àòòû 
21çåáèí êåëòèðäè.
Ïðàãìàòèçì. %òêåí 1ñèðäè4 u0- æûëëàðûíäà ïàéäà áîëäû. Áóë ôèëîñîôèÿëû3 à2ûìíû4 áåëãèëè 
71киллери 81м т1репдарлары А№Шта Пирс, Джемс, Дьюи, Германияда Файхингер, Зиммель, 
Италияда Папини, Перцолинн, Англияда Шиллер Фердинанд, №ытайда Ху-Øè 8. á. åñàïëàíàäû. 
Äåãåí ìåíåí ïðàãìàòèçìíè4 æ6ä1 åí æàé2àí æåðè À¹Ø. Áóë æåðäå ïðàãìàòèçì 1ñèðåñå 
áèçíåñìåíëåðäè4 ä6íüÿ2à ïðàêòèêàëû3 ê5ç-3àðàñûí ôèëîñîôèÿëû3 ò1ëèéìàò ä1ðåæåñèíå ê5òåðåäè, 
îëàðäû4 81ðåêåòèí, ïðàêòèêàëû3 ì1ïèí òåîðèÿëû3 æà3òàí ä1ëèéëëåéäè 81ì æà3ëàéäû.
Àðíà7ëû 1äåáèÿòëàðäà ïðàãìàòèçì ñóáüåêòèâ èäåàëèñòëèê ò1ëèéìàò ñûïàòûíäà 3àðàëàäû. Äåãåí 
менен У. Джемс, Дж. Дьюи прагматизмди материалистлик 81м идеалистлик линиялардан бас3а, 
îëàðäû êåëèñèìãå êåëòèðåòó2ûí 6øèíøè áèð ëèíèÿ ñûïàòûíäà ê5ðñåòè7ãå óðûíàäû.
Ïðàãìàòèñòëåðäè4 ïèêèðèíøå, àäàìíû4 ò1æèðèéáåñè áóë 8à3ûé3àòûíäà àäàìçàò ñåçèìëåðèíè4 
ñòèõèÿëû à2ûìû. Áóë ñåçèìëåðäè4 à2ûìû ä6íüÿ çàòëàðûíû4 ñóáñòàíöèÿñû áîëûï òàáûëàäû. Îëàðäû4 
ïèêèðèíøå, øûíëû3 áèçè4 ñàíàìûçäà2û ìàòåðèàëëû3 ä6íüÿ çàòëàðûíû4, îëàðäû4 5ç-àðà 
ñ67ðåòëåìåñèíè4, 5ç-àðà áàéëàíûñûíû4 òó7ðû ñ67ðåòëåìåñè åìåñ. Êåðèñèíøå, øûíëû3, áóë 
ïàéäàëûëû3. Áèçëåð òåê ñîë ïèêèðäè, ðåæåíè, èëèìëåðäè4 íûçàìëàðûí, åãåð îë áèçãå ïàéäà êåëòèðñå 2àíà 
øûíëû3 äåï àéòà àëàìûç.
Позитивистлик 81м иррационаллы3 аспекттеги мектеплерди4 к5плиги т1бият ту7ралы илимлер 
ìåíåí ì1äåíèÿò òó7ðàëû èëèìëåðäè4 àéûðìàøûëû2û ïðîáëåìàñûí øà3ûð2àí 5òêèð ñî3ëû2ûñû7ëàðäû 
ïàéäà åòòè.
Íåîêàíòøûëàð (71êèëëåðè` Ê. Ôîðëåíäåð, Ã. Êîãåí) ò1áèÿò òó7ðàëû 81ì ì1äåíèÿò 
òó7ðàëû èëèìëåðäè æàðàñòûðû72à óìòûëàäû. Äåãåí ìåíåí íåîêàíòøûëàðäû4 ýêñïåðèìåíòè óíàìëû 
æåìèñèí 81ì áåðäè. Áèðèíøèäåí, òåðìèí åíãèçèëäè 81ì æà4à ôèëîñîôèÿëû3 äèñöèïëèíàíû4 - 
àêñèîëîãèÿíû4 (áà8àëû3ëàð òó7ðàëû èëèì - Â. Âèäèåëüáàíäò) áàñëàìàñû áàñëàíäû. Ñîëàé åòèï, 
ýòèêàíû4, ýñòåòèêàíû4 èäåÿëàðû 81ì ñîöèàëëû3 ôèëîñîôèÿíû4 1äåï-èêðàìëû3 - ñèÿñèé àñïåêòëåðè 
àðíà7ëû äèñöèïëèíàíû4 èçåðòëå7 ïðåäìåòèíå àéíàëäû.
Åêèíøèäåí, íåîêàíòшылар «болы7ы тийис пикирле7лер» (ямаса «императивлик» пикирлер) 
т6синигин киргизип, оны4 теориясын бираз ислеп шы3ты. Бул м1деният ту7ралы илимге тийисли. Бул 
ñî4ûíàí óëû7ìà òåîðèÿëû3 ì1äåíèÿòòàíû7äû4 ìåòîäîëîãèÿëû3 òèéêàðû áîëûï õûçìåò åòòè. 
Ñî4ûíäà, 6øèíøèäåí, íåîêàíòøûëàð áàðëû3 3àë2àí ôèëîñîôèÿëû3 ìåêòåïëåðãå îëàðäû4 5ç 
ïðîáëåìàëàðû ìåíåí øû2ûñû7ûíà æ1ðäåì åòòè.
«Òóðìûñ ôèëîñîôèÿñû». Áóë à2ûì XIX 1ñèðäè4 à3ûðûíäà Ãåðìàíèÿ 81ì Ôðàíöèÿäà ïàéäà 
áîëäû. Îíû4 òèéêàðûí ñàëû7øûëàðäû4 áèðè íåìåö ôèëîñîôû Íèöøå (qirr-qo00ж.). Îë èíñàí2à 
áàéëàíûñëû ä1ñò6ðèé ïèêèðëåðäè àíàëèçëåï, îëàð2à áà8à áåðåð åêåí, àäàìäà ìà3ëó3ëû3 81ì 
õîëèêëèê áèðëåñèï êåòêåíèí æàçàäû, ôèëîñîôèÿñûí àäàìäû ìà3ëó3ëû3òàí 3óò3àðûï, õîëèêëèê ìó3àìûíà 
ê5òåðè7ãå 3àðàòàäû.
Íèöøå êëàññèêàëû3 ôèëîñîôèÿäà2û òèéêàð2û ò6ñèíèêëåð áîë2àí ìàòåðèÿ 81ì ðó78, áîëìûñ 
81ì ñàíà îðíûíà «òóðìûñ» ò6ñèíèãèí êèðãèçè7 êåðåêëèãèí àéòàäû.
Òóðìûñ äåãåíäå îë ò1áèéèé-áèîëîãèÿëû3 òàìàíäû ò6ñèíè7 ìåíåí áèð 3àòàðäà èíñàííû4 
ìóêàììàëëû33à óìòûëû7û 81ì í1çåðäå òóòûëàäû. Íèöøå áóë óìòûëû7да еркти4 к6шине итибар 

---

116 
берди. Ницше шы2ыс философиясын жа3сы 6йренген «Зардушт таваллоси} атлы шы2армасы бар. Бунда 
øû2ûñ àäàìû òó7ðàëû ïèêèð æ6ðãèçåäè.
Òóðìûñ ôèëîñîôèÿñûíû4 òà2û áèð 71êèëè ôðàíöóç ôèëîñîôû Àíðè Áåðãñîí (qito-qirqж.). Îë 
òóðìûñòû êîñìîëîãèÿëû3 ò1ðèçäå ò6ñèíåäè. «Ìàòåðèÿ òóðìûñ ò6ñèíèãèñèç 3àòûï 3àë2àí í1ðñå, 
äåìåê, òóðìûñ 1ëåìíè4 ðó78ûé 5çãåðèñèíåí èáàðàò» äåéäè îë.
«Ôðåéäèçì» 81ì òóðìûñ ôèëîñîôèÿñûíû4 áèð ò6ðè. Äåãåí ìåíåí ôðåéäèçìíè4 òèéêàðûí 
салы7шы Зигмунд Фрейдти психоанализди4 тийкарын салы7шы деп те 3арайды. Фрейд а4сызлы3ты 
à4ëûëû33à 3àðà2àíäà êå4 81ì òåðå4 äåï åñàïëàéäû. Æûíûñûé 3àòíàñòû èíñàí èñêåðëèãèíè4 ìó8èì 
т1реплерини4 бири сыпатында а4сызлы3ты4 белгиле7ши принципи сыпатында анализлейди. Оны инсан 
ðó78ûÿòû, îíû4 áóçûëû7ûíà ò1ñèð åòè7øè ôàêòîð 2àíà åìåñ, á1ëêèì, ì1äåíèÿòòû4 æî3àð2û 
ôîðìàñûíà 81ì, ñîíû4 èøèíäå ê5ðêåì 1äåáèÿò, èíñàí ñîöèàëëû3 31äèðèÿòû, ðó78ûíà ò1ñèðèí 
5òêèçåäè äåï ò6ñèíäèðåäè.
Ôðåéä èíñàí áîëìûñûíû4 áåêêåì ò1ðåïèí óéûìëàñòûðû7øû îíû4 ðó78ûé ä6íüÿñû ìîäåëèí 
áåðäè. Îíû4 îéûíøà, áóë ìîäåë 6ø á5ëåêòåí òóðàäû. Îíû4 òèéêàðûí «îë} (à4ñûçëû3) 3óðàéäû, 
îííàí êåéèíãè á5ëåê «ìåí» (ñàíà), 6øèíøèñè «ìåííåí æî3àðû» (æ1ìèéåòëèê ñàíà) 3óðàéäû. 
Èíñàííû4 èøêè ä6íüÿñû, ðó7õûÿòû óñû «6øëèêòåí» òóðàäû. Ôðåéä à4ñûçëû3ты шап3ыр ат3а 
ìåãçåòåäè. «Ìåí» (à4 ÿêè à4ëûëû3òû) øàáàíäîç2à ó3ñàòàäû. Àò3à ìèíãåí øàáàíäîç ò6ðëè 
ìà3ñåòëåðè æîëûíäà àòòû 31ëåãåí òàìàí2à æ5íåëòå àëàäû. Áèðà3 ê6ø-36дирет, энергия тийкар2ы 
øàáàíäîçäà åìåñ, á1ëêèì àòòà áîëûï, îë ï6òêèë ýíåãðèÿ, ê6ø-36äèðåòòè4 òèéêàðûí à4ñûçëû3òà 
äåï ê5ðñåòåäè.
Ïñèõîàíàëèçì ôèëîñîôèÿñû óñû «ðó7õûé ýíåðãèÿ» ò6ñèíèãè àð3àëû èíñàí áîëìûñûí 6éðåíèï 
øû2àäû.
Ôðàíêôóðò ôèëîñîôèÿëû3 ìåêòåáè ðà7àæëàíû7 8à33ûíäà ò1ëèéìàò ðåòèíäå «Íåãàòèâëèê 
äèàëåêòèêàíû» ê5ðñåòèï øû2àäû. Áèéêàðëà7äû áèðèíøè îðûí2à 3îÿäû. Ì1ñåëåí, Ò. Àäîðíîíû4 
ïèêèðèíøå, íåãàòèâëèê äèàëåêòèêà áóë òîòàëü, òîëû2û ìåíåí áèéêàðëà7.
Таяныш 
с5злер` 
позитивизм, 
эмпириокритицизм, 
неопозитивизм, 
неотомизм, 
экзистенциализм, прагматизм, неокантшылар, фрейдизм.
8-тема. Болмыс 81м материя философияны4 тийкар2ы категориялары 
Ж О Б А
q. Философияда болмыс категориясы.
w. Болмысты4 т6рлери 81м формалары.
e. Материя философияны4 81м т1бияттаны7ды4 категориясы сыпатында.
r. *1зирги илим материаллы3 д6ньяны4 3урылысы 81м эволюциясы ту7ралы.
!ДЕБИЯТЛАР 
М. Д. Ахундов Концепция пространства и времени` истоки, эволюции, перспективы. М. 
19iw.
А. А. Доброхотов. Категория бытия в классической западно-европейской философии. М. 
1986.
Б. М. Кедров. Классификация наук. М. 1985.

---

117 
Б. Я. Пахомов. Становление современной физической картины мира. М. 1985.
Краткая философская энциклопедия. М. 1994. «Бытие». с. ty-tu.
В. В. Кучевский. Анализ категории "Материя". М. 1983.
Ж. Туленов, Ж. З. Гафуров. Фалсафа. Т. 1997.
А. Хожибаев. Социал борли3ни билишнинг узига хос хусусиятлари. Т. 1991.
Введение в философию. М. 1989. кн. 2. гл. V, VI.
Спиркин А. Философия. М. , 2000.
И. Рахимов. Фалсафа. Т. looi.
Основы философии. Т. qooi.
Фалсафа. Т. qooo.
Шынында да ХХ-1сирде адамзатты4 цивилизацияны4 илимий-техникалы3 прогресс болдыр2ан 
жетискенликлерине ке7ли толып, оннан л1ззетлени7и жетерли д1режеде 1мелге асты де7 менен 
шеклени7 оншелли дурыслы33а келмесе керек. Неге дегенде б6гинлигинде сол н1рсе белгили болып 
атыр, адамзат 5зин-5зи п6ткил планеталы3 д1режеде танып били7 д1режесине к5терилген пайыт 
илимни4, техниканы4 жетискенликлерин а3ыл2а сыйымлы д1режеде 2ана пайдаланбаса, демек оны 
бас3ары7ды4 м1дениятын ийеле7ге к6ш салмаса, онда цивилизацияны4 жетискенликлеринен 
биротала махрум болып 3алы7ы 81м т11жип емес. Бира3 бул актуаллы33а ийе 7азыйпаны шеши7 
8а3ый3атлы3, улы7ма болмыс ту7ралы тере4 билимге ийе болы7ды талап етеди. Буны айтпа2анны4 
5зинде 81м адамлар мисли Шекспирди4 Гамлети сыя3лы 81р 3ашан болмыс, барлы3 81м 
болмаслы3 ту7ралы 7а3ытлар байланысы 6зилгенде, бурын беккем к5ринген адамзат 5мирини4 
тийкарына байланыслы г6манлан2ан, пикир ж6риткен. Оны4 6стине «бар болы7 я жо3 болы7» (быть или 
не быть) м1селеси б6гинлигинде глобаллы3 д1режеге 3ойылар екен, болмысты4 1пи7айы 5мирлик ал2ы 
ш1ртлеринен 3урамалы философиялы3 пикир ж6рити7лерге, д1лилле7 менен жу7ма3лар2а 5ти7ди4 
з1р6рлиги 5зинен-5зи т6синикли. Солай екен, болмысты4 не екенлигин танып били7 81м п6ткил 
барлы33а гуманистлик 3атнаста болы7 практикалы3 жа3тан 81м илимий жа3тан 81м ж6д1 з1р6рли.
Философияны4 болмысты изертлейту2ын тара7аы - онтология. Онтология с5зи грекше onthos 
(8а3ый3ат, на2ыз, бар) + logos (т1лиймат) - барлы3, болмыс ту7ралы т1лиймат дегенди а4латады.
Болмысты т6сини7де арна7лы 1дебиятларда тура3лас3ан пикир жо3 десек 81м болады. Бир 
концепцияларда болмыс конкрет, затлы3, материаллы3 болмыс пенен шекленсе, екиншилеринде тек 
идеаллы3 болмыс пенен те4лестириледи.
Дурыс бул т6синик д5герегинде философия тарийхынан белгили, пикирлер таласы 8еш 3ашан 81м 
то3тап 3ал2ан емес. Буны4 бир себеби, шамасы, болмысты4 философияны4 категориялы3 
аппаратыны4 ишиндеги е4 улы7малы33а ийе бол2анлы2ынан 81м болса керек. А3ыры болмыс 
дегенде барлы3 5мир с6рген, 5мир с6рип тур2ан 81м 5мир с6рип тура берету2ын, сондай-а3 
объектив 81м субъектив реаллы3, барлы3 н1зерде тутылады. Бас3аша айт3анда, т1бият, адам, оны4 
ойлары, идеялары, ж1мийет буларды4 81ммеси усы т6синикти4 ишине киреди. Неге дегенде булар 
5зини4 5мир с6ри7, жаса7ыны4 формаларыны4 81р 3ыйлылы2ына 3арамастан 5мир с6рип, жасап 
тур2анлы3тан тутас, п6тин болмысты, барлы3ты 3урайды.
Деген менен, жо3арыда ескерткенимиздей-а3, болмысты ке4исликте 81м 7а3ытта 5мир 
с6рету2ын реаль д6нья, т1бият, бизи4 санамыздан бий21рез 5мир с6рету2ын биринши 3убылыс 

---

118 
сыпатында т6синдири7 арна7лы 1дебиятларда еле да7ам ети7де. Булай т6синдири7де, 1лбетте, 
т1бийий болмыс 2ана 3амтылады да, оны4 идеаллы3, виртуаллы3 81м ру7хый формалары сыртта 3алып 
3ояды. Соны4 ушын белгили орыс философ - алымы А. Г. Спиркинни4 болмысты4 тийкар2ы сфераларын 
т1бият3а, ж1мийетке 81м сана2а б5ли7инде жан бар. (№ара4ыз: Спиркин А. Г. Основы 
философии. М. qooi). Оны4 6стине материалистлик деп атал2ан концепцияларды4 5зинде 81м 
материя менен ру7хты4 улы7малы2ы оларды4 реаль 5мир с6ри7и менен д1лийлленеди 2ой.
Дурыс, 8ешкимге сыр емес, егер материя объектив, реаль д1режеде субъекттен бий21рез 5мир 
с6рсе, ру7х ту7ралы т6синик е4 алды менен адамны4 субъектив 3ыялла7ы менен байланыслы. Егер 
материаллы3 пенен ру7хыйлы3ты салыстырса3, материаллы3 субъекттен бий21рез жасаса, ру7хыйлы3 субъект 
пенен тиккелей байланыслы. Солай екен, болмыс материаллы3 болмыс 81м ру7хый болмыс болып 
б5линеди.
Болмысты аны2ыра3 т6сини7 ма3сетинде «болмыс» т6синигин «5мир с6ри7», «бар болы7», 
«реаллы3» т6синиклери менен салыстырып 3ара2анымызда 81м «болмысты4» улы7малы2ын, 
3ал2анларынан ке4лигин к5ремиз. Усы себепли «болмыс3а» антиномия боларлы3 т6синик сыпатында 
«болмаслы3, 5мир жо3лы3» (небытие) т6синиги усынылады. Болмысты4 5мир с6рмей тур2ан б5леги 
болмаслы3, 5мир жо3лы3 болады. Бира3 бул жа2дайда «5мир с6ри7, бар болы7» (существование) 
«болмыс3а» 3ара2анда улы7малы33а ийе. Себеби ол ишине «болмаслы3ты, 5мир жо3лы3ты» 81м 
3амтыйды. «%мир с6рме7, бар болма7» (не существование) т6синиги 81м бар. Ол гейде 
потенциаллы3 болмыс, ал гейде болмысты4 5ткендеги 81м келешектеги 8алаты сыпатында 
3олланылады. Буннан соны к5ри7 м6мкин, болмыс т6синиги 7а3ытлы3 к5з-3арастан «5мир с6ри7, 
бар болы7» т6синигинен ке4.
Реаллы3 т6синиги болату2ын болса болмысты4 5мир с6рип тур2ан б5легини4 мазмунын 
3урайды. Реаллы3 5зини4 мазмуны бойынша, м1селен, физикалы3 (физикалы3 7а3ыяны 81м 
3амтыйды), химиялы3, биологиялы3, социаллы3, ру7хый 8.т.б. болып б5линеди. Реаллы33а, сондай-а3 
келешекке байланыслы потенциаллы3, реал м6мкиншиликлерге ийе бирге, 3атар жасап, 5мир с6рип 
киятыр2ан 3убылыслар 81м киреди.
!лбетте болмыс ту7ралы м1селе булар менен тамамланбайды. !сиресе болмысты4 формаларын 
аны3ла7 барысында, оларды4 тийкарын, м1нисин т6сини7 ж6д1 з1р6рли. Бул бойынша философияда 
субстанция категориясы бар. Субстанция с5зини4 т5ркини латында2ы substantian -тийкар, 
тийкарда2ы дегенди а4латады. Субстанция философиялы3 планда конкрет затларды4, 7а3ыяларды4, 
3убылысларды4 81м процесслерди4 ишки бирлигин а4латады 81м олар ар3алы 2ана 5мир с6реди. 
Айтайы3, материаллы3 болмысты4 тийкарында материя 81м материаллы3ты4 5з-ара т1сири, ал ру7хый 
болмысты4 
тийкарында 
ру7хый 
3атнаслар 
болады. 
!детте 
субстанцияны4 
философиялы3 
т6синдирили7инде еки ба2дар к5бирек есап3а алынады. Бириншиси - онтологиялы3, екиншиси - 
гносеологиялы3 ба2дар. Айтайы3, Ф. Бэкон субстанцияны болмысты4 е4 жо3ар2ы д1режедеги 
тийкары сыпатында 3арап, оны конкрет затларды4 формасы менен те4лестиреди. Р. Декартты4 
пикиринше болмысты4 тийкарында еки 5зинше бий21рез субстанция` материаллы3 81м ру7хыйлы3 
бар. Материаллы3 субстанция 3ашы3лы3, да7амлылы3 81м санлы3 5лшем, ру7хый субстанция 
ойла7 менен белгиленеди. Б. Спинозаны4 пикиринше ойла7 81м да7амлылы3 (протяженность) - 

---

119 
бий21рез субстанциялар емес, ал тутас субстанцияны4 3ос атрибуты. Лейбницти4 пикиринше 
д6ньяны4 д6зилисини4 тийкарында к5п т6рли бий21рез субстанциялар (монадалар) бар.
Гносеологиялы3 ба2дар2а му7апы3, субстанция ш1ртли идея болып, ол д6ньяны4 
тийкарында жатады (Локк). Ал Беркли болса, материаллы3 субстанцияны 81м ру7хый субстанцияны 
81м бийкарлап, д6ньяны 3абылла7ды4 гипотетикалы3 ассоциациясы деп 3арайды. И. Кантты4 
пикиринше, субстанция - 3абылла7ды4, демек т1жрийбени4 31леген синтетикалы3 бирлигини4 
м6мкиншилигини4 ш1рти.
Гейбир 81зирги философиялы3 концепцияларда субстанция категориясына негативлик 3атнас 
81м жо3 емес. М1селенкиден, неопозитивистлер субстанция т6синиги адамны4 д6нья ту7ралы 
т6синигин турпайыландырады, болмысты4 м1нисин т6синдири7ди4 1пи7айылас3ан 81м к6нделикли 
д1режедеги т6синиги болады.
Д6ньяны4 д6зилисини4 1пи7айыластырыл2ан та2ы бир т6синиги субстрат категориясы менен 
байланыслы. Субстрат латыншада substratum - тийкар дегенди а4латып, 3убылысларды4 улы7ма 
материаллы3 тийкарын, салыстырмалы т6рде 1пи7айы, сапалы жа3тан элементар материаллы3 бирликлерди4 
жыйындысын а4латады. Гейбир метафизикалы3 концепцияларда субстрат абсолют элементар, 
б5линбейту2ын майда б5лекшелер, д6нья 3урыл2ан элементар тийкарлар сыпатында 3аралады. 
М1селен, Левкипп, Демокрит, Эпикур, Лукреций Кар ушын субстрат - б5линбейту2ын элементар 
бас3аша айт3анда, д6нья атомлардан 81м бослы3тан турады. Анаксимандр ушын субстрат 
апейрон, Платон ушын абсолют идея, ру7х, Фалес ушын су7, Гераклитте от болса, Аристотельди4 
пикиринше, 5мир с6рип, жасап тур2анларды4 81ммеси м1лим субстраттан пайда болады. *1р 
3ашан тийкарда бир н1рсе бар, м1селен, 5симликлер 81м 8ай7анлар ту3ымнан пайда болады. 
(Аристотель. Соч. в r-т. М. qoie. т. e. с. rrq).
*1зирги физикалы3 илимлерде белгили затты4 субстраты - молекулалар, молекулаларды4 субстраты - 
атомлар, 5мирди4 субстраты - нуклеин кислоталары 81м белоклы3 затлар болады.
Болмысты субстратлы3 т6сини7ди тийкарынан метафизикалы3 характерге ийе деп т6синдири7 
арна7лы 1дебиятларда орны33ан. А3ыры, субстрат абсолют тура3лы, 5згеристен 81м ра7ажланы7дан 
ма8рум 3убылыс сыпатында 3аралады.
*а3ый3атлы33а субстанционаллы3 81м субстратлы3 3атнасларды4 бас айырмашылы2ы сонда, е4 
бириншисинде затты4 белгили бир т6ри д6ньяны4 тийкары 81м м1ниси есапланса, екиншисинде 
белгили, конкрет, жеке, элементар бирлик д6ньяны4 структуралы3 элементи сыпатында есапланады. Бул 
еки подходта 81м болмысты4 затлы3 т6ри абсолютлендириледи. Сонлы3тан болмысты4 
субстанционаллы3, субстратлы3, затлан2ан концепциялары бир т1реплемеликке ийе. Себеби оларда 
реаллы3ты4 тек белгили белгилери 81м 31сийетлери 3амтылады. Ал болмысты4 философиялы3 аны3ламасы 
8а3ый3атлы3ты4 улы7ма 81м универсаллы3 белгилерин 5з ишине 3амтыйды. Болмыс болмаслы3 ар3алы 
аны3ланады. №айсы жерде болмаслы3 жо3 болса, сол жерде болмыс бар.
Болмысты4 3арама-3арсысы болмаслы3 дедик. Егер болмыс дегенде бир н1рсени, оны4 
барлы2ын т6синсек, болмаслы3 ар3алы 8еш н1рсе (ничто), жо3лы3 т6синдириледи. Гегельде 8ешн1рсе 
(ничто) абсолют (таза) болмыс деп аталады 81м тастыйы3ла7ынша бир н1рсе (нечто) жо3тан, 
8ешн1рседен (ничто) пайда болады.

---

120 
Болмаслы3ты 81зиргидеги, 5ткен 81м келешектеги 7а3ыяларды4 жо3лы2ы сыпатында т6сини7 
м6мкин. Б6гинги 8а3ый3атлы3 кеше болмаслы3 еди. (бира3 ол потенциаллы3 блмыс еди). Д6ньяны4 
ерте4ги 8алаты 81м болмаслы3 (бира3 потенциаллы3 болмыс) %ткендеги ту7ралы оны4 б6гингидеги 
изи ар3алы, ал келешек ту7ралы 8а3ый3атлы3ты4 ра7ажланы7ыны4 тенденциялары ар3алы пикир айты7ымыз 
м6мкин. Б6гинги 8а3ый3атлы3 ерте4 болмаслы33а кетеди. А3ыры к5п 2ана тири ма3лу3лар ерте4 
5лиге айналады. %лим бул 5мирди4 жо3лы2ы деген с5з. М1лим индивидти4 5мирлик болмысы 
болмаслы33а айналады. Солай етип, абсолют болмаслы3 ту7ралы г1п болы7ы м6мкин емес.
Болмаслы3ты гносеологиялы3 м1нисте т6синсек, бизи4 били7имизди4 «горизонтынан» тыс3арыда 
тур2ан объектлер, 31сийетлер 81м байланыслар н1зерде тутылады. Бул объектлерди4 5мир 
с6рету2ынлы2ын билмеймиз, 81ттеки оларды4 т1биятын к5з-алдымыз2а елеслети7имиз 81м 
м6мкин емес. Болмаслы3 - бул 8а3ый3атлы3ты4 белгили областында объектлерди4 гейбир классларыны4, 
оларды4 31сийет 81м байланысларыны4 жо3лы2ы да. М1селен физикалы3 вакуумда бизге белгилини4 
б1ри де жо3. М6мкин, ол жерде гипотетикалы3 элементлер болы7ы, олар сапалы3 жа3тан бизикинен 
бас3а физикалы3 элементлерден 3урыл2ан 81м т1биятты4 бас3а нызамларына ба2ын2ан болы7ы 
м6мкин. Бира3 биз ушын олар - болмаслы3. Америка континентин алайы3. Берунийди4 болжа7ына 
81м Колумбты4 саяхатына дейин Ески дунья (Старый Свет) ушын болмыс емес еди. Соны4 ушын 
«на2ыз болмыс» (собственное бытие) т6синигин 81м 3олланы7ды ма3сетке му7апы3 келеди де7 
бар. На2ыз болмыс актуал, бар, 81зирги, усы жердеги болмыс я2ный биз ушын болмыс. Жийи-жийи 
на2ыз болмысты4 рамкасынан тыс3арысында2ы болмыс 81м болмаслы3 болып т6синдириледи. Атеист 
ушын 3удай - болмаслы3, жо3лы3, динге исени7ши ушын - 8а3ый3атлы3, реаллы3, 5мир с6ри7ши.
Ке4 планда 5мир с6рету2ын 3убылыс тутас дунья. Д6нья тутаслай ал2анда материаллы33а 
81м ру7хыйлы33а, 8а3ый3ат 81м 3ыялый, м6мкин (виртуаллы3) 81м реаллы3, актуаллы3 81м 
потенциаллы3 8.т.б. б5линеди. *а3ый3ый д6ньяны4 тийкарында, бас3аша айт3анда 8а3ый3ый 
болмысты4 тийкарында не бар. Д6ньяны4 бул формаларыны4 барлы2ын не бирлестиреди. Бул сора72а 
жу7ап бери7де философлар 81р турли концепциялар2а ийе. Тийкарынан 6ш т6рли 18мийетли 
концепцияны б5лип к5рсети7 м6мкин. Олар монистлик, дуалистлик 81м плюралистлик.
Монизмни4 (грекше - monus бир) 71киллери д6ньяны4 тийкарында бир 2ана баслама барын 
тастыйы3лайды. Бул бойынша еки ба2дар белгили. Олар материалистлик 81м идеалистлик. Материалистлик 
ушын д6ньяны4 тийкарында материаллы3 баслама бар болса, идеалистлер ушын идеаллы3 баслама, 
идеаллы3, ру7хый субстанция бар.
Дуализмни4 (латынша -dualus еки жа3лы, еки т1реплеме) 71киллери д6ньяны4 тийкарында еки 
5зинше, бий21рез басламалар - материаллы3 81м ру7хыйлы3 бар деп тастыйы3лайды. М1селен, 
Аристотель дуалист болды. Ол д6ньяны4 тийкарында материя 81м форма бар деп т6синдирип, 
материя уя4, пассив, ал форма актив, д5рети7шилик баслама2а ийе деп тусиндиреди.
Плюрализмни4 (латынша -pluraluis -к5п т6рли) - 71киллери 8а3ый3ый болмысты4 тийкарында 
к5п т6рли 5зинше, бий21рез материаллы3 81м идеаллы3 басламалар бар деп т6синдиреди. 
Плюрализмни4 гейбир 71киллери тийкарынан материаллы3 субстанцияларды4 бириншилигин ма3уллайды. 
Олар2а, м1селен, !ййемги №ытай, !ййемги Индия, !ййемги грек материалистлери киреди. А3ыры 
олар болмыс оттан, 8а7адан, жерден 81м су7дан турады деп т6синдиреди. Керисинше, бас3алары 
ру7хый, идеаллы3 субстанцияларды4 бириншилигин ма3уллады. Айтайы3 Мах, Авенариуслерди4 

---

121 
т6синдири7и бойынша д6ньяны4 элементлери сези7лерди4 81р т6рли формалары болады 81м 
предмет идеаллы3 сези7лерди4 комплексинен турады.
Д6ньяны4 тийкарында бир д1режедеги материаллы3 81м ру7хый элементлерди4 к5п т6рлилиги 
бар деп т6синдирету2ын философ - плюралистлер 81м бар.
Материалистлик к5з-3арас3а му7апы3, бизди 3оршап тур2ан д6нья реаллы3ты4 еки областынан 
турады. Бул объектив 81м субъектив реаллы3. Санадан тыс3ары 81м бий21рез жаса2ан н1рсе объектив 
реаллы3 болады 81м «материя» категориясына эквивалентликке ийе. Ал адам санасы менен не 
байланыслы болса 81м адам санасыны4 продукты болса 81м субъектив реаллы3 сыпатында есапланады. 
Объектив реаллы3 болмысты4 материаллы3 формасына, ал субъектив реаллы3 болмысты4 идеаллы3 формасына 
те4. Материалистлик т6синдири7ге му7апы3 идеаллы3 реаллы3, демек болмысты4 ру7хый формасы 
материаллы3 болмыстан 21резли. Солай екен, бул концепция2а му7апы3, д6ньяда материалистлик 
болмыстан бас3а 8еш н1рсе жо3. Болмысты4 идеаллы3 формасы - материаллы3 болмысты4 продукты. 
Бул материалистлик реализм. Объектив реаллы3 санадан тыс3ары 81м 21резсиз жасайды.
*1зирги илимни4 тастыйы3ла7ы бойынша объектив реаллы3 бизге белгили, усы жерде 81м 81зир бар 
болмысты4 актуал, 81рекеттеги б5леги. П6ткил д6нья тутас берилмейди. Болмысты4 81зиргиге 
айналату2ын б5леги 81м бар. Бул потенциаллы3 8а3ый3атлы3, уры3лы3 формада2ы 8а3ый3атлы3. Ол 
пайда болып киятыр2ан ямаса потенциаллы3 болмыс болады. Болмысты4 81ммеге белгили 81м 
г6мансыз жасап тур2ан б5леги реал болмыс, демек бар болмыс болып аны3ланады. Сондай-а3 
болмысты4 сондай б5леги бар, оны4 5мир с6ри7и, жаса7ы м6микинлик ямаса м6мкин 
д6ньялар болады. Бундай болмыс виртуаллы3 (латынша virtualis м6мкин бол2ан) деп аталады.
Болмысты т1бий2ый 81м ж1мийетлик болмыс деп б5ли7 81м бар. Т1бий2ый болмыс 1детте 
т1биятты4 затларыны4 (денелерди4), процесслерини4, 8алатларыны4 болмысы сыпатында т6синдириледи. 
Ол еки т6рге б5линеди, д1слепки т1биятлы3 болмыс (ямаса адамны4 3атнасысыз 5мир с6рету2ын 
т1бий2ый т1биятлы3 болмыс) 81м адам д5ретпеси (екинши т1бият) затлар 81м процесслерди4 
болмысы.
Екиниши т1бият областында болмысты4 мынадай т6рлери бар` 
- адамны4 болмысы (затлар д6ньясында2ы адамны4 болмысы 81м спецификалы3 адамзат 
болмысы),
- ру7хыйлы3ты4 (идеаллы3ты4) болмысы (индивидуаллас3ан) 81м объективлескен (индивидуаллы3тан 
тыс3ары) ру7хыйлы3,
- социаллы3ты4 болмысы. Ол индивидуаллы3 болмыс (ж1мийетте 81м тарийх процессинде жеке 
адамны4 болмысы) 81м ж1мийетти4 болмысы.
Солай етип философияда болмыс категориясын 3арар екенбиз, оны т6сини7деги тийкар2ы 
аспектлерди 81м атап 5ти7имиз, сондай-а3 болмысты4 атал2ан тийкар2ы формаларына 3ыс3аша 
болса да то3тап 5ти7имиз керек болады.
Болмыс проблемасыны4 п6ткил тамыры, м1ниси 81м мазмуны сонда, бир п6тинлик 
сыпатында2ы болмысты4 мудамы барлы2ы 81м оны 3урап тур2ан н1рселерди4` т1бият, инсанлар, 
ж1мийет 81м оларды4 искерликлерини4 5ткиншилиги 3арама-3арсылы3лы бирликти 3урайды. Буннан сол 
н1рсе м1лим болады, болмыс проблемасын философияда 6йрени7 д6нья «81зир, усы жерде бар» 
деген к5з-3арастан басланып, бул к5з-3араслар бир п6тин д6ньяны4 шексиз 81м мудамы 

---

122 
барлы2ы, онда2ы н1рсе 81м 3убылысларды4, соны4 ишинде инсанларды4 81м 7а3ытшалы2ы 81м 
5ткиншилиги ту7ралы к5з-3арас3а 3арай ра7ажланып бар2ан. Бул болмыс ту7ралы философиялы3 
проблеманы4 биринши аспекти.
Болмыс проблемасыны4 философиялы3 анализи соны к5рсетеди, д6нья бир п6тин, м14ги бар, 
бира3 оны 3арап тур2ан предметлер, 3убылыслар 5з 5мир с6ри7и, жаса7ы жа2ынан 81р 3ыйлы, 
5ткинши. Бир п6тинлик сыпатында2ы д6нья онда2ы бар н1рселерден ажыралмас характерге ийе. Бир 
жа2ынан бир п6тин дунья менен оны 3урап тур2ан предметлер, 3убылыслар 81м барлар ортасында 
пары3 болса, екинши жа2ынан, д6нья 5зин 3урап тур2ан предметлер, барлар менен ажыралмас 
бирликтеги п6тинликти 8асыл 3ылады. Буннан болмыс ту7ралы философиялы3 проблеманы4 д6ньяны4 
бирлиги м1селеси менен байланыслы бол2ан екинши аспекти келип шы2ады.
Болмыс проблемасыны4 6шинши аспектини4 м1ниси сонда тутас д6нья 81м онда2ы 5мир 
с6рип, жасап тур2анларды4 б1ри 8а3ый3атлы3, ол 5зини4 5мир с6ри7ини4, ра7ажланы7ыны4 ишки 
логикасына ийе 81м санадан, жеке индивидлерди4 81м адамларды4 17ладларыны4 81рекетинен 
алдын берилген. Буны былай т6синдири7 м6мкин.
Адамлар 5злери жасап 3алдыр2ан д6ньяда 5з искерликлеринде м14гиликти 5ткинши н1рселер 
менен байланыстыры7да, бир п6тин д6нья менен онда2ы 81р 3ыйлы н1рселер 81м 3убылыслар 
ортасында2ы объектив м6н1сибетлерди били7ге кириседи. Олар 5злери 81м д6ньяда2ы т6рли-т6рли 
н1рселерден 81м оларда 1мел 3ылату2ын нызамлардан пайдалан2ан 8алда т6рли-т6рли предметлер 
81м 3убылысларды жа4адан жаратып, олардан 5з турмысында пайдаланады.
Бул процессте адамлар 5злерини4 кунделикли 1мелий, жамийетлик искерликлеринде дуняда2ы 
бар предмет 81м 3убылысларды4 базыларыны4 оларды4 санасынан 2арезсизлигин, базыларыны4 оларды4 
санасынан 2арезлилигине исеним пайда болады.
Олар бул процессте т1бият пенен ж1мийет, 5злери менен 5згелер, инсан менен т1бият, 
инсан менен ж1мийет, инсан менен оны4 санасы, инсан менен инсан, материаллы3 н1рселер менен 
ру7хый н1рселер, дене менен жан (ру8) ортасында2и улыума болмысты, байланыслылы3ты аны3ла7 
менен бирге олар ортасында белгили пары3лар барлы2ын 81м билип бар2ан. Бара-бара олар инсанны4 
5зинде 81м дене менен ру7х (жан), т1бийийлы3 пенен ж1мийетлик бир-биринен ажыралма2ан 8алда 
болату2ынлы2ын, бирлигин 81м билген. Бира3 адамларды4 болмыс проблемасын философиялы3 а4ла7ы 
оларды4 дуньяны4 бирлигин илимий т6сини7ден емес, б1лким оны4 з1рурли тийкарларын изле7ден 
ибарат болады. Себеби дуньяны4 болмысы оны4 бирлиги ушын ш1рт болса да, д6ньяны4 бирлиги 
оны4 барлы2ында емес еди. Д6ньяны4 8а3ый3ый бирлиги оны4 материаллы2ында, оны4 м1нисинде.
Сол н1рсе ядта болы7ы керек, болмыс т6синиги бунда материаллы3тан тыс3ары ру7хыйлы3ты 81м 
5з ишине алады. Бул жа2ынан инсан санасы 81м, барлы3 саналы 81м санасыз искерликлер 81м сана 
ма3сулатлары, м1не7ий-ру7хый 3убылыслар 81м болмыс т6синигини4 3урамына киреди. Усы себепли 
81м сана 8еш 3ашан а4лан2ан барлы3, болмыстан бас3а 8еш н1рсе болы7ы м6мкин емес. 
Адамларды4 турмысы оларды4 5мирини4 реаль процесси.
Буны, бурын ескерткенимиздей-а3, болмыс ту7ралы философиялы3 проблеманы4 6шинши 
аспекти сыпатында 3араймыз. Демек, болмыс ке4 м1нисте е4 улы7ма т6синик сыпатында бир п6тин 
д6нья 81м онда2ы предмет 81м 3убылыслардан баслап, инсан турмысы, санасы, адамлар 

---

123 
искерлигини4 б1рше объектив 81м субъектив шарайытлары, 81тте ж1мийетте енди болату2ын п6тин 
процесслерден ибарат 81мме реаллы3ларды 5з ишине алады.
Енди болмысты4 тийкар2ы формаларын с5з ети7ге 5тер екенбиз, е4 алды менен т1бий2ый 
болмыс 81м оны4 к5ринислерин с5з етемиз.
Т1бий2ый болмыс 5з-ара байланыс3ан, бира3 бир-биринен пары3 3ылату2ын еки к5ринистен 
ибарат` q. Т1биятта2ы предмет 81м 3убылысларды4, жисм 81м процесслерди4 8аслы т1бий2ый 
болмысы. 2. Т1биятта2ы предмет 81м 3убылыслар тийкарында инсан таманынан жаратыл2ан 
н1рселерди4 т1бий2ый болмысы.
Т1бий2ый болмысты4 биринши к5риниси инсан2а дейин, инсаннан 81м оны4 санасынан 
тыс3арыда о2ан байланыслы болма2ан 8алда пайда бол2ан предметлер 81м 3убылыслар, процесс 
81м 8алатларды 5з ишине ал2ан т1бият. Бул арна7лы 1дебиятларда «биринши т1бият» деген 
ат3а ийе.
«Биринши т1бият» материаллы3 болмысты4 формасы сыпатында инсан2а дейин бар, инсаннан 
81м оны4 санасынан тыс3арыда, о2ан байланыслы болма2ан 8алда пайда бол2аны ушын 81м 
айры3ша реаллы3 к5ринисиндеги болмыс есапланады. Т1бий2ый болмысты4 бул формасы инсан 
искерлигини4 д1слепки ш1рти сыпатында инсан2а дейин объектив бар бол2ан т1биятта2ы н1рселер, 
3убылыслар 81м процесслерге т1н. Биринши т1биятты булайынша т1рийпле7 бириншиден к5п 2ана 
фактлер, т1жирийбе 81м илимий д1лийллер тийкарында, 3алаберсе, бир 7а3ытлары жаса2ан, 81зир жасап 
атыр2ан адамларды4 жеке практикалы3 т1жирийбелери, 5мирлик ба3ла7лары 81м илимий жу7ма3лары 
таманынан тастыйы3лан2ан. Екиншиден, «биринши т1биятсыз» инсанны4 жасап я искерлик к5рсете 
алмаслы2ы, бир н1рсе д5рете алмаслы2ы. Биринши т1биятты д6зи7ши н1рсе 81м 3убылыслар объектив 
реаллы3 сыпатында, инсан2а байланыслы болма2ан 5з нызамлары тийкарында 5згереди, ра7ажланады, 
5зин-5зи жаратады. Биринши т1бият 7а3ыт 81м ке4исликте шексиз. Адам биринши т1биятты4 
материаллары тийкарында практикалы3 искерлиги 81м санасы менен «екинши т1биятты» жаратады.
«Екинши т1биятты4» пайда болы7ы инсан2а «биринши т1бият3а» онда2ы предмет, 
3убылыслар 81м процесслерге, оларды4 нызамлы3ларын инсанны4 били7ине байланыслы.
Аны2ыра3 айтса3, «екинши т1бият» инсан пайда бол2аннан кейин инсан т1репинен 
жаратылады, бул жа2ынан ол инсан искерлиги 81м санасыны4 продукты.
«Екинши т1бият» 1лбетте з1р6рликтен пайда болады. Бу2ан ручка мысал бола алады. %з 
материалына ылайы3 ручка «биринши т1бият» ресурсларына т1н. Оны 3айта исле7 менен (о2ан 
мийнет 81м сананы сарыпла7 жасы) инсан оны «екинши т1бият3а» айландырып, 5зини4 жазы7 3уралын 
жаратты.
«Биринши т1бият» 81м «екинши т1бият» бир-бири менен ты2ыз байланыс3а, улы7малы33а 
81м 5згешеликке 81м ийе. «Екинши т1бият» бир жа2ынан, «биринши т1бият» сыя3лы объектив, 
реал болмыс болып, ол инсан санасынан тыс3арыда болса, екинши жа2ынан ол инсан2а 81м байланыслы. 
Себеби, онда инсанларды4 ма3сетлери, ойлары, идеялары, билим 81м мийнетлери ж1мленген. 
«Екинши т1бият», «биринши т1бият» 81м инсан болмысын байланыстыры7шы, олар шегарасында2ы 
болмыс болып, т1бий2ый болмысты4 5зине т1н формасы сыпатында «биринши т1бият» болмысына 
3арата 81м инсан болмысына 3арата 81м 5зинше бий21рез болмыс.
Болмысты4 5зине т1н формаларыны4 ж1не бире7и бул инсан болмысы.

---

124 
Инсан болмысы айры3ша адам болмысы 81м п6ткил адамзат болмысы к5ринислеринде пайда 
болы7 т1репинен 5зине т1н. Бира3 инсан болмысында т1бият 81м ж1мийеттеги 81мме н1рселер 
ушын улы7малы3 бол2ан таманлар, 31сийетлер 81м т1н. Бул жа2ынан инсан болмысыы 5з т1бияты 
81м м1нисине г5ре е4 3урамалы, 81мме болмыс формаларыны4 м1лим таманларыны4 
диалектикалы3 бирлигин тутады.
Инсан болмысында, 17еле инсанны4 т1бият ра7ажланы7ыны4 продукты сыпатында т1бийий 
болмысты4 81р еки формасына т1н таманлар менен бирге ж1мийетлик-тарийхый ра7ажланы7ды4 81м 
продукты сыпатында онда б1рше формаларына т1н таманларыны4 жыйындысы ж1мленген.
Адамны4 конкрет индивид сыпатында 5мир с6ри7ини4, жаса7ыны4 биринши ал2ы ш1рти - 
оны4 денесини4 5мири.
Адамны4 денеси - т1биятты4 денеси. Денени4 болы7ы адамды 5ткинши ете алады. Демек, 
адамзат болмысында2ы ал2ы ш1рт - денени4 5мир с6ри7и, жаса7ы (5мир с6ри7, жаса7 5мирди4 
нызамларына, организмлерди4 ра7ажланы7 81м 5ли7 циклларына, т1биятты4 циклларына 8.т.б. 
с1йкес), оны4 кеминде ж6д1 з1р6рли (соны4 ишинде фундаменталлы3) талапларын 3анаатландыры7.
Бул бойынша бириншиден, материаллы3ты4 ру7хыйлы33а байланыслы бириншилиги д1лийлленеди, 
ойла7 ушын адамны4 денесини4 тиришилигин т1мийинле7 керек. Екиншиден, бул пикирден 81р бир 
жеке адамны4 8у3ы3ына байланыслы 18мийетли салдарлар шы2ады. Тийкар2ы 8у3ы3 индивидлерди4 
тиришиликти, 5злерин-5злери са3ла7 81м адамзатты4 5зин-5зи са3лап 3алы7, жасап 3алы7ы 
(выживание) болады. Адам а73ат, кийим, тура3 жай2а ийе болы7ы керек. Бул адамзат 1далатлы2ы 
к5з-3арасынан 2ана емес, ал адамзатты4 5мир с6ри7, жаса7 к5з-3арасынан 81м дурыс.
:шиншиден, адамны4 т1бий2ый организм, тири дене сыпатында 5мир с6ри7, жаса7 
фактынан оны4 тиришилик нызамларына, е4 алды менен н1силлик нызамларына ба2ынату2ынлы2ын 
д1лиллейди. Демек адамзат болмысыны4 т1бийий-биологиялы3 «5лшеми менен» абайлап 3атнас 
жаса7 керек. Адам биологиясы - салыстырмалы 5зинше 81м тутас д6нья, бира3 т1биятты4 
тутаслы2ына 81м ж6д1 енискен. Адам организмини4 экологиялы3 балансын бузы7 адам ушын 
317ипли 81м 3ыйраты7шылы3 а3ыбетлерге алып келеди.
Т5ртиншиден, философия адамны4 денеси менен оны4 3умарларыны4, тол2анысларыны4, 
психикалы3 8алатларыны4 арасында2ы байланысты излейди.
Жеке адамны4 болмысы - дене менен ру7хты4 диалектикалы3 бирлиги. Денени4 хызмет ети7и 
мийди4 81м нерв системасыны4 жумысы, ал олар ар3алы индивидти4 психикасы, ру7хый турмысы менен 
ты2ыз байланыслы. Ру7хты4 жумысы белгили д1режеде адамны4 денесини4 са7лы2ынан 21резли. 
Ма3ал бар, са7 денеде са7 ру7х. Ру7хты4 81м роли жо3ары.
Адам 5зине-5зи тек биринши емес, ал «екинши т1бият». Ойлар 81м эмоциялар - 
адамзат индивиди болмысыны4 тутас болмысыны4 18мийетли т1репи. Д1ст6рий философияда адамды 
жийи-жийи «ойлайту2ын зат» деп т6синдирилету2ын еди. Бул адам болмысын анализле7деги биринши ал2ы 
ш1ртлерди4 д1режесинде дурыс. Адам, шынында да ойлайту2ын жеке зат сыпатында 5мир с6реди. 
Р. Декартты4 «Мен ойлап турыппан, демек жасап турыппан» де7инде жан бар. Р. Декарт 
м1селени былай 3ой2ан` адам болмысыны4 спецификасын т6сини7 ушын не 18мийетлирек` 
адамны4 31леген бас3а зат3а у3сап я бас3а затларды4 ишинде жаса7ы ма ямаса ойла7ды4 

---

125 
ар3асында (ойла7ды Декарт ке4 м1нисте т6синеди) адамны4 5зини4 5мир с6ри7, жаса7ы, 
демек ойлайту2ын адам сыпатында 31липлеси7и ту7ралы пикир ж6рити7ге у3ыплылы2ы ма? 
Бесиншиден, т1бий2ый талаплар2а ийе адамны4 т1бий2ый тири дене болы7ы менен 
5ндиристи4 81м адамларды4 3атнасы2ыны4 (общение) арасында диалектикалы3 5з-ара байланыс 
бирлик бар.
Адамны4 5мир с6ри7ини4, болмысыны4 спецификасы 6ш т6рли болмыслы3 5лшемге ийе. 
Бириншиден, жеке адам е4 алдынан ойлайту2ын 81м сезету2ын «зат» (дене). Соны4 менен бирге 
ол Homo sapiensке тийисли 81м оны4 ра7ажланы7ыны4, д6ньяны4 эволюциясыны4 м1лим 
бас3ышында2ы индивидуаллы3 ма3лу3 болады. Бул адам болмысыны4 екинши 5лшеми. Адам, 
сондай-а3, социаллы3-тарийхый ма3лу3. Бул адам баласыны4 6шинши 5лшеми. Бул адамзат 5мир 
с6ри7ини4 6ш 5лшеми 81м адам болмысыны4 тийкар2ы минезлемелери.
Инсан болмысы болмысты4 бир п6тин бирлигинде 3андай 18мийетке ийе 81м онда 3андай 
орын тутады деген сора7 философларды мудамы 3ызы3тырып келди. Бул м1селени аны3ла7 ж6д1 
з1р6рли. А3ыры философия тарийхында адамды майда бир 3убылыс сыя3лы т6синдирген идеялар 81м 
концепциялар к5п болды. *1ттеки адам родыны4 болмысыны4 5зи д6ньяны4 шексиз 
искерлигиндеги «3ыс3аша» эпизод сыпатында 2ана 3аралады. Б6гинлигинде бас3а идеялар (оларды тек 
философлар 2ана ма3уллап 3ойма2ан) актуалласып тур. Бул бойынша миллион, ж6з жыллап, он жыллап 
адамны4 81м адамзатты4 тиришилиги уникаллы3 д1режедеги «адамзатлы3 экспериментке» енискен. 
А3ыры, инсан д6ньяда тек жасап 2ана 3оймайды, 5зи жасап атыр2ан д6ньяны танып биледи 81м 
о2ан т1сир 3ылады, д6ньяны 81м 5зин 5злестирип, 5згертип барады, ру7хый д5рети7шиликке 
3атнасады. Инсан бунда, е4 д1слеп 5з болмысын били7 ушын, 5з болмысы оны4 т12дири ушын 
тол2аныс3а т6седи, 3ай2ырады да. Соны4 ушын адам бир п6тин болмыс системасында2ы 5зини4 
3арама-3арсылы3лы ролин а4лап алы7ы, 5з болмысы 81м д6нья болмысы алдында 5з жу7апкершилигин 
сези7и 81м ат3ары7ы з1р6рли. !сиресе 81рбир адамны4 адамзат тегини4 (родыны4) болмысы 81м 
адамзат цивилизациясыны4 т12дири ушын жу7апкершилиги 8а33ында м1селе 317иплирек жа2дайда 
турыпты. Бунда адамны4 ру7хый ра7ажланы7ы 81м а3ылы 6лкен роль ойнайды. Соны4 ушын 
ру7хыйлы3ты айры3ша болмыс сыпатында 3ара7ды4 18мийети жо3ары.
Ру7хыйлы3 - к5п т6рлиликти4 бирлиги, ол сана 81м санасызлы3 (санасызлы3 81м 5зини4 5мир 
с6ри7, жаса7 81м к5риниси бойынша 81р 3ыйлы) 3амтып, т1бий2ый тиллердеги 81м жасалма белги - 
символлы3 системаларда материалласып ж1млескен билимлерди 5з ишине алады. Ру7хый продукталар2а 
81м процесслерге, сондай-а3, адамзат 3атнасы2ыны4 нормалары 81м принциплери киреди. 
Булар2а 1деп-икрамлы3ты4, 8у3ы3, к5ркем д5рети7шиликти4 норма 81м принциплери де киреди.
Болмысты4 формасында2ы 5згешеликлерди есап3а ала отырып, ру7хыйлы3ты екиге б5ли7 
м6мкин.
q. Ру7хыйлы3ты4 индивидуаллас3ан болмысы 
w. Индивидуаллы3тан тыс3ары объективлескен ру7хыйлы3ты4 болмысы 
Ру7хыйлы3ты4 индивидуаллас3ан болмысы е4 алды менен индивидти4 санасын 5з ишине алады.
Сананы4 5мир с6ри7 спецификасы оны4 процесслерини4 81рекетше4лигинде. Сондай-а3 бул 
процесслерди4 31леген сырт3ы ба3ла7дан жасырынлы2ында. Бул а2ысты тиккелей усла7ды4 бир 2ана 
жолы оны4 санасында болып атыр2ан процесс ту7ралы индивидти4 5зини4 есабы. Сананы4 а2ысын 

---

126 
индивидуаллы3 толы3лы3та 3айтадан тикле7ди еле адамлар 6йренген емес. А3ыры сана ж6д1 тез 
5згериске т6сип отырату2ын т1сир, сезимлер, 3ай2ы, тол2аныслар, ойлар менен бирге бираз тура3лы 
идеяларды4, исенимлерди4, ба8алы3ларды4, установка, стереотип 8.т.б. жыйындысы сыпатында 5мир 
с6реди.
Деген менен усындай хаотикликке, сананы4 а2ысына 3арамастан белгили т1ртип, байланыс, 
бирлик, д6зилисинде, тура3лылы3 81м 2алабалы3 бар. Айтайы3, сананы4 а2ысынан оны4 жеке 
элементлери, фрагментлери, к5ринислери 2ана алынады. Булар таза субъектив т1сирлер ямаса объектив 
н1тийжелер болады. Бира3 тарийхый ра7ажланы7 процессинде адамлар 5злерини4 санасы менен не 
болып атыр2анын ба3ла7ды 6йренеди, 81ттеки 5зини4 ойлары, сезимлерин, санасыны4 8алатын бас3а 
адамлар менен тал3ылайды да. Бу2ан адамзат 3атнасы2ы 81м белгили д1режеде м1деният 81м 
тийкарлан2ан. Себеби м1деният жийи-жийи адамны4 ишки т1жрийбесине бурыл2ан, бул т1жрийбени 
художникти4 айры3ша сыпатла7 81м т6синдири7ине тийкарланган. Дурыс, бул жерде реаль 3ыйыншылы3 
бар, адамны4 сапасын «тийкар2ыда» усла7 3ыйын, 1дебиятта 81м искусствода сана ту7ралы г1п 
оларды4 тилине «а7дарыл2ан» жа2дайда бериледи.
Ру7хыйлы3ты4 индивидуаллас3ан болмысыны4 та2ы бир спецификасы сонда, сананы4 конкрет 
процесслери жеке адамларды4 ту7ылы7ы менен пайда болып, 5лими менен бирге 5леди. Бул 
сананы4 искерлигини4 барлы3 н1тийжесини4 миннетли т6рде 5ли7ин, жо3 болы7ын а4латпайды. 
Оларды4 екинши, индивидуаллы3тан тыс3ары ру7хый форма2а 5тету2ынлары, сондай-а3 3атнасы3 
пайытында екинши адамлар2а берилету2ынлары са3ланады.
Ру7хыйлы3ты4 болмысыны4 индивидуаллас3ан формаларыны4 «микродуньясын» психология 
изертлейди. Бул м1селе, б1рибир, сана ту7ралы илимлерге 81м философияда жетерли д1режеде 
изертленбеген. Сананы жанапай ба3ла7лар2а тийкарлан2ан подходлар 2ана ра7ажлан2ан. Айтайы3, 
адамларды4 ж6рис-турыслары 81м оларды4 5злери ту7ралы оларды4 тийкарында жатыр2ан мотивлер, 
ма3сетлер, идеялар, ойлар ту7ралы пикир айтамыз.
Адамзат санасы ту7ралы белгили шеклерде сананы изертле7ди4 жанапай методлары 
(физиологиялы3 ямаса минез-3улы3лы3) эффектив т6рде 3олланылады. Бизи4 1сиримизде адамзат мийи 
ту7ралы илим айры3ша жетискенликлерге еристи. Деген менен т1бият таны7 илимлерини4 сана ту7ралы 
табыслары менен б1рибир, проблемалар шешилген жо3, ал 3ыйынласты.
Сананы4 5мир с6ри7и, жаса7ы, с5з жо3, мийди4 искерлиги, индивидти4 денесини4 5мир 
с6ри7и менен байланыслы. Бира3 ру7хыйлы3ты4 индивидуаллас3ан формасы болмысыны4 диалектикасы 
сонда, сана 81м оны4 барлы3 к5ринислери оны4 т1бийий-биологиялы3 процесслери болмайды.
Сананы4 элементлери 81м сананы4 5зи, 1лбетте, мийди4 орайларыны4 биринде локалласады. 
Бира3 олар (сананы4 элементлери 81м сана) ке4исликтен тыс3арылы33а ийе. А3ыры ой, тол2аныс 81м 
образ физикалы3 предметлер 81м, таза материаллы3 8алатлар 81м емес. Олар идеаллы3 д6зилис. Сана 
7а3ыты 81м д6ньяны4 физикалы3 7а3тында локалласып, спецификалы3 5згешеликлерге ийе` ой барлы3 
физикалы3 тезликлерде тез 5тип, ке4ислик 81м 7а3ытты4 «алдына шы2ы7ы» м6мкин. Адам 5зи 
жасама2ан д17ирлерди ойша «жа42ырта алады». Ядты4 ж1рдеминде адам санасы б6гингиге 
5ткенди енгизи7и 3ыял 81м пикирле7ди4 ж1рдеминде келешек ту7ралы ойла7ы, тол2аны7ы 
м6мкин. Бира3 адамны4 санасында 81зирги болады. Сананы4 5ткени изсиз жо3 болады. Деген 

---

127 
менен 5ткен тол2аныслар адамны4 психикасында са3ланып 3алады. ?а3ты-7а3ты сананы4 5ткени 
актуалласады, 3айтадан 81зиргиге айналады.
Адамны4 санасы бир 7а3ытта оны4 5зин-5зи а4ла7ы, демек адам т1репинен оны4 
5зини4 денесин, ойларын, сезимлерин, ж1мийеттеги жа2дайын, бас3а адамлар 3атнасын, 3улласы 5зин 
айры3ша 81м бирликли жеке адам сыпатында саналы т6рде а4ла7ы, тусини7и.
%зин-5зи а4ла7 процесслери т1рпинен улы7ма 5зини4 санасыны4 а2ысынан б5лини7и 
м6мкин, бира3 ол бул тутас а2ыстан б5лек жасамайды. %зин-5зи а4ла7 - бизи4 санамызды4 
5зинше орайы. Соны4 ушын 81м ири философлар (м1селен, Кант) адамды (жеке адамды) оны4 
5зин-5зи а4ла7ы менен бирликте 3арады. Адамны4 «мени» 81м 5зин-5зи а4ла7 ажыралмас 
бирликте.
Индивидуаллас3ан ру7хыйлы3 5зине санасызлы3ты (бессознательное) 81м киргизеди. !лбетте бул 
м1селе тартыслы. Б1рибир еки сора7 3ойылады` санасызлы3 барма? Егер бар болса, ол 3алай жасайды, 
5мир с6реди?
К5п 2ана адамлар санасызлы3ты4 барлы2ын ж6д1 ма3уллайды. *1тте оны индивидти4 
психикалы3 искерлигини4, оны4 ру7хый тутаслы2ыны4 з1р6рли т1репи деп 3арайды.
Санасызлы3ты4 биринши д1режеси. Адамны4 5зини4 денесини4, оны4 гейбир 3арапайым 
м1п, талап, з1ри7ликлерин 3анаатландыры7 бойынша функцияларын комбинацияла7да2ы санасыз 
психикалы3 3ада2ала7ы. Бул 3ада2ала7 автомат т6рде (санасыз т6рде) иске асады. Санасызлы3ты4 
механизмини4 бузылы7ы психикалы3 3ыйыншылы3лар2а алып келеди (м1селен, адам са7 ая3лары 
менен ж6ре алмай 3алды дейик). Гейбир тилеклер, нийетлер, т6слер, патологиялы3 ру7хый 8алатлар 
(фобия, паранойя 8.т.б.) санасыз (ямаса аз2ана санасыз).
Санасызлы3ты4 екинши д1режеси. Бул адамны4 т1ндар, сергек, зейинли, 81тте 
уйы3ламайту2ын 8алатына у3сас процесслери 81м 8алатлары. Бира3 олар сананы4 майданына енседе 
белгили 7а3ыт3а дейин саналы т6рде танып билинбеген, а4ланба2ан болып 3ала береди. М1селен, 
к6нделикли 5мир ба3ла7ымыз бойынша «ой писип жетилди», «ой келип тур», «мен ойлап турман» 
деймиз 81м тийкарынан, ойды4, образды4 санасызлы3ты4 ишинде пайда бол2анлы2ын 81м оны4 
со42ы а4ланы7ын аны3лаймыз. Бу2ан а7ыр, 317ип-31терли т1сирден, информацияны4 шектен 
тыс3ары к5леминен 3ор2аны7 ушын «3ысып шы2арыл2ан» адамны4 3ысыныспалары, 3ай2ыры7лары 81м 
киреди.
Санасызлы3ты4 6шинши д1режеси ру7хты4 адамны4 жанында писип жетилискен ой-пикирлеринде, 
гейпара к5ркем, илимий, философиялы3 81м бас3а да интуицияларда к5ринис табады. Бул 
процесслерде санасызлы3 сана менен, адамны4 сезимлерини4 81м а3ыл-ойыны4 д5рети7шилик 
энергиясы менен, сана менен 5тлесип кеткен.
Санасызлы3 проблемасында2ы 3арсылы3 81м 3ыйынлы3 сонда, санасызлы3ты4 жеке фрагментлери 
2ана к5ринис табады. Олар 81м болса психикалы3 процесслерди сананы4 туты7ы т6ринде болады. 
Б1рибир ды33ат 3ойып ба3ла7лар, оны4 6стине, 1сиресе психиатрларды4, психологларды4, 
философларды4, жазы7шыларды4 д5рети7шилик процессти, т6с к5ри7, психикалы3 патология 8.т.б. 
ба3ла7лар санасызлы3ты4 барлы2ын мойынлатып, оны анализле7ди талап етеди.
Индивидуаллас3ан ру7хыйлы3ты айры3ша болмыс сыпатында 3арай отырып, оны философия адамны4 
болмысы 81м д6ньяны4 болмысы менен байланыста 3арайды. Д6ньяны4 болмысында 

---

128 
индивидуаллас3ан ру7хыйлы3ты4, болмысыны4 орнын аны3ла7 менен д1ст6рий 81м 81зирги 
т1лийматларды4 (т1лиймат 71киллери, айтайы3, Р. Декарт, И. Кант, М. Хайдеггер, Ж. П. Сартр) 
индивидуаллас3ан ру7хыйлы3ты4 адамзатты4 5мир с6ри7, жаса7 формаларыны4 бас3алары менен 
салыстыр2анда 5зинше арты3машылы2ы к5ринис табады.
Индивидуаллас3ан ру7хыйлы3ты4 болмысы индивидти4 болмысыны4 18мийетли т1репи. Шынында 
да, адамны4 денеси болмаса (демек т1бият 5зини4 эволюциясын 1мелге асырма2ан 81м 
болар еди), адамны4 санасы тап усы б6гинги д1режеде болма2ан болар еди. Дурыс, адам «санасын 
жо2алтады», бира3 жасайды. Бира3 бул норма емес. Адамны4 5мир с6ри7и санасызлы3тан 81м 
21резли.
Индивидуаллы3 сананы4 болмысы (санасызлы3ты4 81м) болмысты4 тек салыстырмалы 5зинше 
формасы 2ана. Индивидуаллас3ан ру7хыйлы3 ж1мийетлик адамда локаллас3ан, тийкарынан ж1мийетти4 
болмысы 81м тарийхты4 ра7ажланы7ы менен белгиленген ру7хыйлы3ты4 айры3ша бир т6ри болып 
табылады. Усы себепли 81м индивидуаллы3 81м индивидуаллы3тан тыс3ары ру7хыйлы3 соншелли 5тлескен, 
олар бири екиншисине а2ылып турады. Конкрет адамны4 санасын улы7ма ру7хый искерликти4 
н1тийжелери оннан «сырт3а шы2ы7» ар3алы 2ана ажыралады. Мине сонда ру7хыйлы3ты4 екинши типи - 
объективлескен (индивидуаллы3тан тыс3ары) ру7хыйлы3 пайда болады.
Индивидуаллас3ан ру7хыйлы3 мийди4, орайлы3 нерв системасыны4, п6ткил организмни4 
локаллас3ан 81м материаллас3ан турмысыны4 к5ринисинде сананы4 81м санасызлы3ты4 тиккелей 
индивидуаллы3 3айталанбас процесслери т6ринде 5мир с6реди. Соны4 менен бирге ру7хыйлы3ты4 
материалласы7ыны4 сондай формалары бар, олар адамзат м1дениятыны4 тийкарында пайда болады 
81м оны4 индивидуаллы3тан тыс3ары формаларына тийисли болады. О2ада универсаллары ру7хыйлы3ты4 
т1бийий 81м жасалма, белгилилик-символикалы3 5мир с6ри7лерини4 ж1млени7и.
Тил - ру7хыйлы3ты4 индивидуаллас3ан 81м объективлескен бирлигини4 жар3ын мысалларыны4 бири. 
Тилди4 81м сананы4, тил 81м ойды4 байланысы г6мансыз. А3ыры тил ойды4 8а3ый3атлы2ы-2ой. 
Бас3аша айт3анда, тил ар3алы сананы4 жумысыны4 жеке н1тийжелери, фрагментарлы33а ийе процесслери 
сырт3а шы2ады, объективлеседи. Соны4 менен бирге 81риплер (сеслер), с5злер, г1плер, текстлер, 
структуралар, 31делер, ра7ажлан2ан тилди4 бай вариантлары - бул реаллы3. Ол сондай-а3 жеке 
индивидлерди4, адамларды4 а7ладларыны4 санасынан б5лекленген. Бул реаллы3 олар2а адамзат 
м1дениятында, адамзатты4 «ядында» са3лан2ан айры3ша д6нья сыпатында берилген. 
Адамзатты4, м1дениятты4 тиллик яды объектив 5мир с6ри7ши естеликлерди4 (жазба, со4 ала 
сеслик) 81м бул тилде с5йле7ши 81м жазы7шы к5п 2ана конкрет адамларды4 актуал ядыны4 
3урамалы бирлиги. Усыларды4 ар3асында тил тутаслы3 сыпатында байыйды, 5згереди, са3ланады, демек 
жасайды.
Тилди4 мысалында к5ринип турыпты, объективлескен формалар индивидуаллас3ан формаларды4 
рамкасында, е4 алды менен санада (санасызлы3ты4 ишинде 81м коллективлик санасызлы3 т6ринде) 
пайда болады 81м «жумыс ислейди».
Айтайы3, адам 1ййемги 7а3ытлары д54гелек идеясын ойлап тапты дейик. Биринши 
д54гелекти4 жасалы7ы менен идеяны4 д1слеп реаль д54гелекте «предметлеси7и», ал со4ынан бул 
идея 5зинше, еркин 5мир с6ри7ин да7ам еттиреди. Ол д54гелек ту7ралы билимлерде енисти, ол 
17ладларды4 практикалы3 т1жрийбеси ар3алы бериледи. Солай етип 5лету2ын адамлар 5лмейту2ын 

---

129 
идеяны пайда етти. Ол сананы4 индивидуаллы3 процессинен 81м 81рекетинен б5лекленди. 
Идеяны4 5мир с6ри7и басланды.
Идеялар, 1лбетте адамны4 81м адамзатты4 ра7ажланы7ы менен 5згереди. Е4 ба8алы 
идеялар та4лап алынады, тутас ал2анда адамзат цивилизациясыны4 81м м1дениятыны4 ру7хый 
байлы2ын 3урайды. Бул объективлескен (индивидуаллы3тан тыс3арылан2ан) ру7хыйлы3ты4 5мир 
с6ри7ини4, жаса7ыны4 айры3ша усылын характерлейди. Ол 81м мисли индивидуаллы3 ру7хыйлы3 сыя3лы, 
миннетли т6рде материалласады. Ру7хыйлы3ты4 бул еки т6ри 81м т1бийий 81м жасалма тиллерди4 
с5злеринде, сеслеринде, белгилеринде материаллы3 т6рде ж1мленеди. Ру7хыйлы3ты4 материаллы3 «алып 
кели7шилери» - булар материаллы3 предметлер 81м процесслер (китаплар, сызылмалар 81м формулалар, 
проектлер, холстлар 81м картиналарды4 боя7лары, статуяларды4 мрамор 81м бронзасы, 
фильмлерди4 пленкалары, ноталар, музыкалы3 1сбапларды4 сести 8.т.б.). Б6гинлигинде социаллы3 ядты 
пайдаланы7 81м са3ла7 функциялары жийи-жийи 81зирги заманаг5й машиналар2а берилген. Бул 
н1рсе объективлескен ру7хыйлы3ты4 д5герегине ж1мленген сананы 81м билимди изертле7ди4 ролин 
жо3арылатады.
Солай етип, идеяларды4, ойларды4, ба8алы3ларды4 сырт3ы ж1млени7и 81р3ыйлы, бира3 олар бар. 
Бул бойынша 8еш3андай объективлескен ж1млени7ден азат «таза» идеялар, ба8алы3лар болы7ы 
м6мкин емес. !лбетте Платонны4 Ийгилик, Шынлы3, Сулы7лы3 8.т.б. идеяларыны4 31леген 
материядан б5лек жаса7ы ту7ралы к5з-3арасы 3аншелли мистификациялан2ан болы7ына 
3арамастан, бул идея 5зинен-5зи 3ур2а3 орында пайда бол2ан жо3. Ол к5пшилик жа2дайда реаль 
процесслерге с6йенилген. Бул д54гелек идеясынан 81м к5ринип турыпты. Платонда усы2ан у3сас 
идея бар. М1селен, ол былай пикир етти, ийирету2ын м1ки (ткацкий челнок) бузылы7ы, 81ттеки жо3 
болы7ы м6мкин. Ал м1ки идеясы (м1селен, оны исле7ди4 ойланыл2ан принципи) 5ткинши емес. 
Ол 81мме жерде 81м 81мме 7а3ыт м1кини таярла7 з1р6рлиги бол2ан жерде бола береди.
Ал сулы7лы3ты4 идеалы идеясы, ал адалат идеясы, шынлы3 идеясы. Сулы7лы3, ийгилик, жа3сылы3, 
шынлы3 ту7ралы к5з-3араслар 5згери7ине 3арамастан к5ркем 5нерлик, 1деп-икрамлы3, илимий 
д5рети7шиликти т1ртипке салату2ын улы7маластырыл2ан к5з-3араслар, 5лшемлер 81м нормалар 
улы7ма 31липлести. Идеялар д6ньясы байыды. Бира3 бул оны4 абсолют д1режеде еркинлигин 
а4латпайды. Идеялар болмысы т1бияттан 81м адамзат д6ньясынан б5лек емес, ол баста-а3 
тутас болмысты4 ишине киреди.
Объективлескен ру7хыйлы3ты4 болмысыны4 спецификасы сонда, оны4 элементлери 81м 
фрагментлери (идеялар, идеаллар, нормалар, ба8алы3лар, 81р 3ыйлы табийий 81м жасалма тиллер) 
са3ланы7, жетили7 81м социаллы3 ке4исликте 81м тарийхый 7а3ытта еркин орын алмастыры7 у3ыбына 
ийе.
Ру7хыйлы3та 1деп-икрамлы3 принциплер, нормалар, идеаллар, ба8алы3лар, м1селен, сулы7лы3, 
1далатлы3, шынлы3 идеялары айры3ша ролге ийе. Олар индивидуаллас3ан 81м объективлескен ру7хыйлы3 
болып 5мир с6реди. Бириншиде жеке адамны4 ру7хый структурасын белгилейту2ын мотивлер, тилеклер, 
м1дениятты4 3урамалы комплекси, ал екиншиде илимде, м1дениятта, массалы3 санада 
ж1мленген идеялар, идеаллар, нормалар, ба8алы3лар 8а33ында болып отыр.
!лбетте болмысты изертле7 д6ньяны4 тутаслы2ын т6сини7ди4 ал2ы ш1рти 2ана. Ал2ы ш1ртти 
аны3ла7дан тиккелей д6ньяны4 бирлигин, оны4 толы3лы2ын да изертле7ге 5ти7имиз керек.

---

130 
Айтайы3, болмысты4 бас сфераларын (т1бият, ж1мийет, сана) б5ле отырып, бул сфералар2а 
кирген 3убылысларды4, 7а3ыяларды4, процесслерди4 к5п т6рлилиги гейбир улы7ма тийкар2а 
бирлескен екенлигин есап3а аламыз. Соны4 менен бирге бул сфераларды бириктирип тур2ан улы7малы3 
барма, п6ткил к5п т6рли д6ньяны4 бирлиги ту7ралы айты7 м6мкинбе деген сора7 пайда болады.
Бундай бирлик идеясы путкил 5мир с6рип тур2ан улы7ма тийкары ту7ралы к5з-3арас3а алып 
келеди 81м буны а4латы7да философияда, бурын ескерткенимиздей-а3, субстанция (лат substantia 
- тийкарында жат3ан дегенди а4латады) т6синиги 3олланылады. Субстанция конкрет затларды4, 
3убылысларды4 81м процесслерди4 к5п т6рлилигини4 ишки бирлиги 81м усыларды4 ар3асында 
субстанция 5мир с6реди. Д6ньяны4 бирлигин бир 2ана субстанциядан шы2ып т6синдирету2ын 
т1лийматлар, бурын ескерткенимиздей-а3, монизм философиясына тийисли. Ру7х пенен материаллы3ты4 
бириншилигин есап3а алы7 бойынша материалистлик монизм, идеалистлик монизм болады. Монизмге 
3арама-3арсы д6ньяны т6синдири7ди4 дуалистлик ба2дары 81м бар.
Материалистлик к5з-3арас д1ст6рине ылайы3 болмысты4 к5п-т6рлилиги оларды4 материаллы3 
бирлиги к5з-3арасынан 3аралады. Сана субстанция емес, ал материяны4 31сийети, ондада оны4 
ш5лкемлеси7ини4 жо3ар2ы формасына т1н. Структуралы3 81рекет, ке4ислик 81м 7а3ыт 
материяны4 атрибутивлик минезлемеси болады.
Материя «материаллы3 зат», «атомлар», «проматерия» т6синиклерине салыстыр2анда 81м 
ке4ирек, улы7малыра3, болмысты4 объектив реаль формасын с17лелендири7ши е4 улы7ма т6синик. 
Шынында да улы7ма материя - бул абстракция. А3ыры, оларда улы7ма материя емес, 
материяны4 конкрет к5ринислери ушырайды.
Материяны4 философиялы3 т6синиги п6ткил предметлик, материаллы3 8а3ый3атлы3ты 5з ишине 
алады, 2алаба (универсаллы3) белгилерге ийе 81м п6ткил объектив реаллы3ты а4латады.
Материяны4 философиялы3 т1лийматы тийкар2ы 6ш моментке ийе, бириншиден, материя 
т6синиги философиялы3 категория, екиншиден, бул категория объектив реаллы3ты, материаллы3 3убылысты 
а4латады, 6шиншиден, материяны танып били7ди4 м6мкинлилиги.
Материя 5зини4 барлы2ын 5зини4 есапсыз 31сийетлери ар3алы 1мелге асырады. *1р 3ыйлы 
илимлер бул 5згешеликлерди изертлейди. Т1бият таны7 81м конкрет илимлер материяны4 ана7 я 
мына7 конкрет 31сийетин 6йретеди. Материяны4 е4 улы7ма 31сийетлерин философия илими 
6йретеди. Материяны адамны4 танып били7и, 1лбетте, оны4 31сийетлерин 6йрени7ден басланады. 
Бул ушын 1трапымызда 3оршап тур2ан материаллы3 объектлерди4 д6зилисин 81м 31сийетлерин 
били7имиз керек.
Айтайы3, бирдей т6рли к5ринистеги, формада2ы, 31сийетлерге ийе материаллы3 объектлер, 
3убылыслар 3оршап турады. Олар т6рли д6зилислерге ийе. Бир 7а3ытлары барлы3 3убылыслар материяны4 
б5линбес формасы атомлардан 3урал2ан деген т6синик 86ким с6рди. *1зирги заман илимлерини4 
жу7ма3ларына 3араса3, д5герегимиздеги 81р 3андай материаллы3 3убылыс молекулалардан, 
молекулалар атомлардан 3урал2ан. Атомлар нейтрон, позитрон, я2ный ядро 81м электрон 
3абатларынан 3урал2ан. Водород атомыны4 ядросы бир протоннан 3урал2ан. №урамалыра3 
атомларды4 ядросы бир 3анша протон 81м нейтронлардан турады. Протон 81м нейтронлар 
кварклар 81м оларды тутастырып, бир-бирине байлап туры7шы глюонлардан (глюон - лат. glutinus - 
желим с5зинен алын2ан болып желимле7ши м1нисин ат3арады) турады. Протон 81м нейтронлар 

---

131 
нуклонлар (латынша 5зек, ядро) есапланады, нуклонлар 81м гиперонлардан (грекше 6стинде, 
жо3ары) тыс3ары барионлар 81м адрионлар (грекше adrоss -а7ыр) дан ибарат болады. Булар а7ыр 
б5лекшелер сыпатында к6шли 5з-ара т1сир майданында болып, адрионлар (грекше адрон - кушли) 
группасына киреди.
Органикалы3 81м органикалы3 емес материаллы3лар бир-биринен молекулаларыны4 д6зилиси, 5з-
ара жайласы7 т1ртиби, системасы менен пары3 3ылады. Жанлы организмлер 3урамалы формада2ы 
органикалы3 материаллы3тан ш5лкемлескен болады. Жер шарын 3оршап туры7шы биосфераны бир п6тин 
жанлы система деп алы7 м6мкин. Ол микроорганизмлер, 5симликлер, 8ай7анлар 81м инсанлардан 
уйымлас3ан болып, биосфераны4 тирилигин т1мийнлейди. Адам 81м оны4 а3ыл-ой искерлиги т1сиринде 
пайда бол2ан жа4а болмыс ноосфераны 3урайды.
Жансыз т1бият ту7ралы г1п бол2анда е4 д1слеп Космоста2ы байланыслар н1зерде тутылады. 
Жер 81м оны4 т1бийий жолдасы Ай биргеликте №уяш 1тирапын бир жылда толы3 бир м1ртебе айналып 
шы2ады. №уяш биосфераны4 на2ыз 5мирлик орайы сыпатында оны жа3тылы3, ыссылы3 81м 
электромагнит нурлары менен т1мийнлейди. Жерди4 5з орбитасына ылайы3 а2ылма жайласы7ы Жердеги 
м17симлерди4 алмасы7ына 81м онда т6рли ы3лым регионларыны4 пайда болы7ына себеп бол2ан. 
Демек, жердеги б1рше 5мирлик процесслер Жер, №уяш 81м Ай ортасында2ы 5з-ара байланыслар 
менен белгиленген. №уяшты4 1тирапында жерден бас3алары 81м, м1селен, астероидлар, киши 
планеталар, метеоритлер 81м кометалар 81рекетте. Буларды4 81ммеси №уяш системасын 
3урайды. №уяш системасы 81м бас3а 3уяшлы жулдызлар системасы миллионла2ан жулдызларды 5з 
ишине алы7шы Галактика составына киреди. Ол диск т1ризли формада болып, орташа диаметри or, y 
млн. жа3тылы3 жылына те4. Галактикамыз2а e0 дай галактиканы бирлестири7ши галактикалар киреди. 
Ж6д1 6лкен галактикалар 5зине q0 мы4дай галактиканы бирлестиреди. Бул системалар т1бияттаны7 
илимлери т1репинен изертленеди. Философия илими бундай системаларды философиялы3 таманнан 
улы7маластырып, материяны4 сапалы3 81м санлы3 к5риниси формалары, структура д1режелерин бир-
биринен пары3лайды.
Бизди 3оршап тур2ан объектив д6ньяны4 д6зилисини4 5згешеликлерин келип шы33ан 8алда 
материаллы3 системаларды4 мынадай структуралы3 д1режелерин б5лип к5рсети7 м6мкин 
а) Материяны4 структуралы3-ш5лкемлескенлик д1режелери 
б) Материяны4 структуралы3-масштаблы3 д1режелери 
Материяны4 структуралы3-ш5лкемлескенлик д1режелери - булар ш5лкемлеси7 81м активлик 
д1режеси бойынша айрылып турату2ын материаллы3 системаларды4 д1режелери. Олар материяны4 
ке4ислик - 7а3ытлы3 д6зилисини4 сапалы 5згешеликлери менен характерленеди. Олар2а органикалы3 
емес д1реже (тири емес т1бият), органикалы3 д1реже (тири т1бият) 81м социаллы3 д1реже 
(ж1мийет) киреди. Бул д1режелер 5з-ара т1сирди4 саны 81м сапасы бойынша ке4ислик пенен 
7а3ытты4 ана7 я мына7 д1режедеги д6зилисин 3урайды. Органикалы3 емес д1режеде жетекши рольди 
5з-ара т1сирди4 физикалы3 81м химиялы3 формалары ат3арады, ал органикалы3 д1режеде 3осымша 
5з-ара т1сирди4 биологиялы3 формасы ениседи 81м биологиялы3 ке4ислик 81м 7а3ытты4 
5згешелигин 3урайды. Социаллы3 д1режеде социаллы3 5з-ара т1сир 3ылып социаллы3 ке4ислик 81м 
7а3ытты болдырады.

---

132 
Материяны4 структуралы3-масштаблы3 д1режелери - материаллы3 5з-ара т1сирлер ар3алы ажыралып 
турату2ын материаллы3 системаларды4 д1режелери, ана7 я мына7 д1режени4 ке4исликлик-7а3ытлы3 
бирлигин (единицасын) 3урайды. Структуралы3-масштаблы3 д1режелерге микро, макро 81м 
мегамирлер ямаса д1режелер киреди.
Мегамир бул сондай д6нья, онда гравитациялы3 5з-ара т1сир 86ким с6рсе, микромирде 
к6шли 81м 1ззи ядролы3 5з-ара т1сир 86ким с6реди. Гравитациялы3 5з-ара т1сир 
планеталарды4, жулдызларды4, галактикаларды4 искерлигин белгилеп, 1лемни4 тийкар2ы белгилерин 
белгилейди. Электромагнитлик 5з-ара т1сир атомларды4 тутас 5мир с6ри7и ушын жу7апкер 81м ол 
Жер бетиндеги 81м барлы3 белгили 3убылысларды белгилейди. !ззи ядролы3 5з-ара т1сир принципинде 
Жер бетинде 81м !лемни4 бас3ада областларында а7ыр элементлерди4 5мир с6ри7и ушын 
жу7апкер. К6шли ядролы3 5з-ара т1сир протон, нейтронларды4 гелийди4, литий, бериллий, углерод, 
уранны4 8.т.б. ядроларында бирлестиреди. Термоядролы3 синтез сыя3лы 3убылыслар 81м ядроларды4 
б5лини7 81зирги ядролы3 реакторларда 5тип, бул 5з-ара т1сирди4 81р т6рли к5ринисин а4латады. 
Егер материаллы3 системаны4 структуралы3-ш5лкемлескенлик д1режелеринде ке4исликлик-7а3ытлы3 
структураны4 ра7ажланы7ы т5меннен жо3ары2а ба2дарланса, материаллы3 системаны4 ке4исликлик-
7а3ытлы3 структурасы 81р бир д1режеде 5зинше ра7ажланады.
Материяны4 ажыралмас 31сийетлери ту7ралы м1селе 81м бар. Н1рселерди4 ажыралмас 
31сийетлери философияда атрибут атамасы менен аталады. Атрибут (латынша attributhum).
Материяны4 атрибутларыны4 бири - 81рекет. Материяны4 81р 3андай к5ринисини4 
яхлитлы2ы 81рекет ар3алы са3ланады. Егер 81рекет болма2анда 81р3андай жисмни4 состав 
б5леклерин тутастырып туры7шы 5з-ара т1сир к6шлер 81м болма2ан болар еди. Н1тийжеде 8еш 
бир н1рсени4 п6тинлиги 81м са3ланбас еди. Бул 1тирапымызда2ы н1рселерди 81рекет ар3алы, 
я2ный олар жа3тылы3 нурлары урылып, бизи4 к5зимизге т6скенлиги ушын к5ремиз. *1рекет ар3алы 
8а7а тербелислери 3ула3ларымыз2а да7ыс тол3ынларын алып келеди 81м биз еситемиз. *1рекет ар3алы 
атомлар 81м молекулаларда 5згерислер болады, 5симликлерде зат алмасады, энергия 81м 
информация болады, 81рекетти4 ар3асында 8ай7анат 1леми 81м инсан 1лем менен байланыста 
болады, ж1мийет ра7ажланады. *1рекет ар3алы 3уяш нурлары Жерге жетип келеди, д1рьялар а2ады, 
5симликлер 5седи, м17симлер алмасады, №уяш системасы, галактикамыз 81м п6ткил 
космоста2ы турмыслы3 процесслер да7ам етеди.
*1рекет, бир жа2ынан, материаллы3 3убылысларды4 уйымластыры7шы элементлер 81м 3убылыслар 
ортасында2ы байланысларды4 н1тийжеси сыпатында, бас3а таманнан оларда к5ринген 5згерислер 
сыпатында болады.
*1рекетти4 бир-биринен пары3 3ылату2ын бир3анша формалары бар. *1рекет формаларын 
классификацияла7да т5мендеги 31делерге с6йениледи.
q) 81рекет формалары бир-бири менен сапа жа2ынан пары3 3ылып, оларды4 81р бири 
материяны4 ш5лкемлеси7 д6зилме д1режелерини4 бас3ышында пайда болады.
w) 81рекет формалары бир-биринен келип шы2ы7 (генетикалы3) жа2ынан 81м байлан2ан, 
я2ный 81рекетти4 3урамалыра3 формалары оны4 1пи7айы формаларынан келип шы33ан.
e) 81рекетти4 жо3ары формалары составында т5мен д1режедеги 81рекет формалары 3атнасады, 
я2ный 81рекетти4 т5менги формалары оны4 жо3ар2ы формаларына 81м мин1сипдур, бира3 

---

133 
81рекетти4 жо3ар2ы формасы 5зинен кейинги формада2ы 81рекетке мин1сип емес. Усы 31делерге 
ылайы3 81рекетти4 бирнеше формасын ажыратып к5рсети7 м6мкин. Олар т5мендегилер` механикалы3 
81рекет, ыссылы3, жа3тылы3, агрегат 8алатларыны4 бир-бирине 5ти7и 81м органикалы3 5мир. Булар2а 
ж1мийетлик 81рекетти 3осса3, т5мендеги 81рекет формалары 8асыл болады.
q) механикалы3 81рекет (3убылысларды4 ке4исликтеги жылжы7ы).
w) физикалы3 81рекет (ыссылы3, жа3тылы3, электр, магнетизм).
e) химиялы3 81рекет (химиялы3 бириги7 я бузылы7, агрегат 8алатларыны4 бир-бирине 5ти7и).
r) биологиялы3 81рекет (органикалы3 турмыс).
t) ж1мийетлик 81рекет.
Ке4ислик 81м 7а3ыт материяны4 тийкар2ы жаса7 формаларынан болып, объектив реаллы3та2ы 
3убылыслар 81м оларды пайда ети7ши элеентлерди4 5з-ара жайласы7 т1ртиби, к5леми 81м олар 
менен байланыслы бол2ан 81дийселерди4 да7амлылы2ын с17лелендиреди. *1рекетлени7ши материя 
ке4ислик 81м 7а3ытта 5зини4 т6рли формларын пайда ете алады.
Ке4ислик материяны4 д6зилис т1ртиби, к5лемин, 1лемдеги н1рселерди4 5з-ара жайласы7 
жа2дайын с17лелендирсе, 7а3ыт процесслерди4 да7амлылы2ын, 7а3ыяларды4 избе-излик т1ртибин 
а4латады.
Ке4ислик 81м 7а3ытты4 б1рше есап системаларда 81м материяны4 б1рше структура 
д1режелеринде бир 8алда пайда болату2ын 31сийетлери улы7ма 31сийетлери, 5згешеликлери деп 
аталады. Бундай 31сийетлерге, 5згешеликлерге ке4ислик 81м 7а3ытты4 объективлиги, материаллы2ы, 
шексизлиги, 81рекет 81м материя2а 3арата пайда болы7шы 5зиншелиги я2ный т6рли есап 
системаларында т6рлише белгилерге ийелиги киреди.
Булардан тыс3ары ке4ислик 81м 7а3ытты4 т6рли есап системаларында т6рлише болату2ын, 
санлы3 6лкенликлер менен я2ный 5лше7 1сбаплары, саат яки линейкалар ж1рдеминде 5лше7 
м6мкин бол2ан сырт3ы байланысларда к5зге тасланату2ын, 5згергиш 81м 5зине т1н 
характердеги 31сийетлер бар, оларды му2дарлы3 яки метрикалы3 31сийетлер деп атаймыз. 
Ке4исликти4 гомогенлик, изотропик (антиизотропик 81м) 31сийетлери киреди. Бул 31сийетлер 
материяны4 т6рли ш5лкемлескен структура 81м масштаб-структура д1режелеринде т6рлише 
к5ринис табады. Олар ке4ислик 81м 7а3ыт пенен байланыслы бол2ан материаллы3 байланысларды4 
му2дарлы3 белгилерин а4латады. Метрикалы3 31сийетлерди4 5згери7и материя сапасыны4 
5згери7ине онша т1сир 3ылмайды.
Ке4ислик 81м 7а3ытты4 сондай 31сийетлери 81м бар, олар б1рше есап системаларында, 
материяны4 б1рше структура д1режелеринде микродуньяда 81м ж1мийетте 81м бир т6рде 
са3ланады. Олар ке4ислик 81м 7а3ытты4 т6п сапалы 31сийетлерин а4латы7шы фундаментал 
31сийетлер болып табылады. Бундай 31сийетлерди топологиялы3 31сийетлер деп атайды. Топологиялы3 
31сийетлер материаллы3 байланысларды4 ишки, т6п сапалы таманларын с17лелендиреди. Топологиялы3 
31сийетлерди4 5згери7и менен материаллы3 объектлерди4 д6зилисинде т6п сапалы 5згерислер пайда 
бол2ан. Т5мендеги 31сийетлер ке4исликти4 топологиялы3 31сийетлери болып есапланады` 
6зликсизлик 81м 6зликлилик, 5лшемлик, байланыс, компактлы3, шегарасызлы3.
Физикалы3 ке4ислик 81м 7а3ыт пенен бирге ж1мийетлик ке4ислик 81м 7а3ыт формалары 
8а33ында 81м илимий изленислер бар.

---

134 
Материя2а 5мир ба2ышла7шы атрибут 81рекет болса, ке4ислик 81м 7а3ыт о2ан форма 
ба2ыш етеди, оны 31липлестиреди, ра7ажландырды.
Таяныш с5злер` болмыс, болмаслы3, онтология, материя, субстанция, атрибут, 81рекет, 
7а3ыт, ке4ислик.
9-тема. Философияда сана проблемасы.
Жоба 
q. Сананы4 келип шы2ы7ы 81м м1ниси.
w. Сананы4 д6зилиси.
e. Сананы4 формалары 81м типлери.
r. Сананы4 функциялары.
!ДЕБИЯТЛАР 
И. А. Каримов. Узбекистон буюк келажак сари. Т. qooi.
И. А. Каримов. %збекистан ХХI 1сирге умтылма3та. Т. qooo.
В. С. Библер. Мышление как творчество. М. qout.
Д. И. Дубровский. Проблема идеального. М. qout.
М. К. Мамардашвили. Сознание как философская проблема. Вопросы
Философии. qooo /q0.
Туленов Ж. Гафуров З. Фалсафа. Т. qoou.
Э. В. Ильенков. Идеальное //Философская энциклопедия. т. w. с. wqo-wwu.
Сана к5леми бойынша ке4 81м тере4 категория. Ол субъектив реаллы3ты, адам т1репинен, 
оны4 мийи 81м психикасы ар3алы сырт3ы д6ньяны идеаллы3 д1режеде с17лелендири7 болып табылады. 
Усы себепли сана адамны4 ру7хый д6ньясы, оны4 саналы т6рде дуньяда2ы 81м болмысы ту7ралы 
кеширмелери, сырт3ы д6нья2а 3атнасы болады.
Адам еси бар, а3ылы бар 3убылыс сыпатында сырт3ы д6ньяда актив ориентация2а ийе. Сана2а 
ийе бол2анлы3тан адамны4 ру7хый д6ньясы, оны4 эмоциялары, кеширмелери, 317пи 81м 
1рманлары 6мит-арзы7лары, 3ыялы 5мир с6реди. Бас3аша айт3анда адам тек санасы ар3алы 2ана 
homo sap.
Адамны4 санасы, оны4 жаныны4 ишки д6ньясы тек философияны4 2ана емес, адам ту7ралы 
к5п 2ана арна7лы илимлерди4 (психология, педагогика, психиатрия, жо3ары нерв системасыны4 
физиологиясы) изертле7 объекти.
Илимлер сананы адамзат искерлигини4 факторы сыпатында 3арап, т1бият пенен ж1мийетти4 ара-
3атнасын т1ртипке салы7шы, социаллы3 3арым-3атнасты4 продукты сыпатында 3арайды. Бул жа2дайда 
сана били7лик (гноселогиялы3), ба8алылы3 (аксиологиялы3), ериклик 81м коммуникативлик 
(социаллы3) параметрлерге ийе.
Антиклик д17ирден усы б6гинге дейинги аралы3та сананы 5з изертле7ини4 объекти етпеген 
бирде-бир философ жо3 шы2ар.
!лбетте адамзат санасын анализле7 еле толы3 д1режеде емес десек 31телеспеймиз. Еле танып 
билинбеген, аны3 емес, алымларды4 к5з-3арасынан сыртта 3ал2ан моментлер еле к5п.

---

135 
Сана-болмысты4 социаллы3 ж1мийетлик болмысыны4 тарийхый продукты. Соны4 ушын сананы 
т6сини7ди4 гилти-адамны4, социумны4 тарийхында. А3ыры, сана болмысыны4 социаллы3 формасына 
актив, д5рети7шилик характер енгизеди. Сана-бизди 3орша2ан ортаны с17лелендири7дин жо3ар2ы 
формасы, адамны4 3орша2ан ортада 81м 5зине байланыслы ориентациясыны4 формасы. Жеке 
адамны4 санасы ж1мийетлик сананы4 ра7ажланы7ысыз м6мкин емес.
Илимде 81м философияда сана проблемасы бул психикалы3, физиологиялы3ты4 81м социаллы3ты4 
ара-3атнасы ту7ралы проблема. Егер а3ылы бар адам (homo sаp
…) материяны4 ра7ажланы7 шыны 
болса, ой-ойла7шы материалды4 адамны4 бас мийини4, оны4 бас ярым шарлары корасыны4 
31сийети. Сананы4 пайда болы7ы с5йле7ди4, тилди4 пайда болы7ы менен байланыслы. А3ыры, тил, 
с5йле7 - практикалы3 сана, адамзатты4 социаллы3 т1жирийбесин алып кели7ши.
Тил 81м били7 ты2ыз байланыслы, тил ойды4 материаллы3 3абырша2ы, ойды4, а3ыл-ойды4 реаллы2ы 
тилде к5ринеди. Ойды4 мазмуны 8а33ында адам оны4 материалласы7ында к5реди. (М1селен, 
а7ызша, жазба пикирде).
Сана, оны4 келип шы2ы7ы, м1ниси 81м ра7ажланы7ы 8а33ында м1селелер 81р т6рли 
философиялы3 мектеплерде 81м ба2дарларда 81р т6рли с17леленген. Сана феноменин анализле7де 
философлар антикалы3 д17ирде-а3 еки б5лекке б5линеди. Олар-материалистлер 81м идеалистлер. Сана 
феноменин анализле7 бойынша 81р 3ыйлы подходлар бар. Олар материализм, идеализм, дуализм, 
гилозоизм, пантеизм.
Материалистлик системаларды4 к5пшилиги сананы с17лелени7ди4 айыры3ша формасы деп 
3арайды. Бул бойынша с17лелени7-81рекеттеги, ра7ажланы7да2ы материяны4 атрибутларыны4 бири. 
Ал сана материалистлик позициялар бойынша сырт3ы д6ньяны4 адамны4 мийинде с17лелени7ини4 
жокар2ы формасы, тири т1биятты4 эволюциясыны4 жу7ма2ы, материаллы3 бирликти4 - адам мийини4 
3орша2ан ортаны идеаллык образлар формасында с17лелендири7 у3ыбы.
Материалистлер сананы материяны4 эволюциясы х1м с17лелени7 формаларыны4 3ыйынласы7ы 
к5з-3арасынан 3араса, идеалистлер ушын сана - бул д5рети7ши, демиург, демек т1бият 5зини4 
ра7ажланы7 барысында ойды пайда етпейди, керисинше ой т1биятты д5ретеди. Сондай-а3, т1бият - 
бул ойла7шы субъектти4 сезимлерини4 комплекси.
Объектив идеалистлерди4 пикиринше, идеаллы3 ха3ый3ый, жетилген болмыс. Материаллы3 болмыс 
болса, жетилмеген, иллюзорлы33а ийе. Рух, а3ыл-ой, идеаллы3 материяны4 алдында я бирге ж6реди 
(Платонны4 «идеялар д6ньясы», Гегельди4 «абсолютлик идеясы»). «Идеялар д6ньясы», «абсолют 
идея» актив, материя, т1бият-пассив. Аристотельдин пикиринше актив рух материя2а з1р6рли т6р 
береди.
Субъектив идеализм субъекттен бий21рез объектив реаллы3ты4 барлы2ын ма33уллайды. Адам жасап 
тур2ан д6нья - ойла7шы субъектти4 сезимлерини4, к5з-3арасларыны4, кеширмелерини4 жыйындысы 
2ана (Фихте, Д. Беркли, Юм). Бундай я усы2ан у3сас позицияда неопозитивизм, критикалык 
рационализм 81м экзистенциализмни4 гейбир 71киллери турады.
Субъектив идеализмни4 шеттен шы33ан формасы-солипсизм. Ол тек адамнан 81м оны4 
субъектив д6ньясынан келип шы2ады 81м объектив д6нья тек адамны4 санасында 5мир с6реди.
XIX-XX 1сирлер аралы2ында солипсизмни4 субъектив-идеалистлик идеяларын Германияда Э. 
Мах, Р. Авенариус, Россияда Н. О. Лосский 8.т.б. ра7ажландырды.

---

136 
Дуализм (м1селен, Р. Декарт) болмысты4 тийкарында бир-биринен бий21рез еки баслама- 
материаллык 81м идеяллы3 бар деп есаплайды.
Гилозоизм п6ткил материя2а (тири жансыз) сезим, психика, жан тийисли деп 3арайды.
Пантеизм «3удай», «т1бият», «жан» т6синиклерин жа3ынластырады. Пантеизм идеялары ертедеги 
суфизмге жа3ын (Аль-Тазали). Европа философиясында пантеизм идеясы жа4а д17ирде Дж. Бруно 
81м Б. Спинозада ра7ажландырылды.
*1зирги постклассикалы3 философияда, психоанализ философиясында (З. Фрейд, К. Юнг, Э. 
Фромм) сана проблемасы 3аралады. !сиресе санасызлы3ты4 сана2а т1сири изертленеди.
Неотомизм - 81зирги католицизмни4 философиясы п6ткил д6ньяны бир жарат3ан алланы4 
д5ретпеси деп 3арайды.
Экзистенциализм, м1селен, Ж. П Сартрды4 пикиринше сана - психикалы3ты4 болмысыны4 
5лшемини4 тийкары, жеке адамны4 5зини4 5мир с6ри7ин саналы танып били7и «5з болмысыны4 
г67асы».
*1зирги илим к5з-3арасынан сана адамны4 ру7хый активлигини4 жо3ар2ы д1режеси, реаллы3ты 
сези7лик 81м ойла7 образларында с17леленедири7ди4 жо3ар2ы формасы.
Сана, ойла7, психика - с17лелендири7ди4 материаллы3 тийкарында2ы з1р6рли а3ыбети. 
С17лелени7 5з-ара т1сир ети7ши объектлерди4 5з-ара т1сирини4 н1тийжесини4 к5риниси.
Тири емес т1биятта с17лелени7 к5п 3ырлылы33а ийе. Материяны4 81р бир структуралы3 
д1режесине 5з-ара т1сирди4 спецификалы3 характерли т6рдеги 81м типлери тийисли. Демек, олар 
механикалы3, физикалы3, химиялы3 с17лелени7 формалары.
Жер бетинде биологиялы3 5мирди4 пайда болы7ы менен универсал 5з-ара т1сирди4 жа4а т6ри 
- тири организмни4 3орша2ан орта2а бейимлеси7и пайда болады.
Тири т1биятта2ы с17лелени7 бул организмлерди4 искерлигинде т1ртипке салы7шылы3 роль 
ат3арып, оны4 сырт3ы орта2а байланыслы активлигине де тийисли. Титиркени7шилик - биологиялы3 
д1режени4 с17лелени7ини4 биринши формасы.
Биологиялы3 д1режеде с17лелени7 тири организмни4 ма3сетлери менен, та4ла7 81м 
информация менен белгиленеди.
Информация - бул 8а3ый3атлы3ты4 81р т6рли 3убылысларын ма3сетке му7апы3 т1ртипке 
т6скен 8алда с17лелендири7, ол с17лелендири7ши системаны4 ма3сетлери 81м бир 7а3ытта бул 
ма3сетлерге жети7ди4 з1р6рлигин а4латады. Усы себепли биологиялы3 д1режеден баслап 
информациялы3 с17лелени7 ту7ралы айты7 бар.
Информациялы3 с17лелени7ди4 тири организм д1режесиндегиси - титиркени7шилик. Бул 1пи7айы 
реакциялар сырт3ы ортаны4 пайдалы 81м зыянлы факторларына байланыслы жу7ап бери7 у3ыбы. 
Титиркени7 п6ткил тиришиликке, 5симликлерге 81м 8ай7анлар2а 81м тийисли.
Титиркени7шилерди4 тийкарында сези7ликти4 тийкар2ы организмини4 ортаны 5згерти7ге 
реакциялы3 у3ыбы болады. Сези7лик тири биологиялы3 системалар2а -3арапайым амебалардан баслап 
ра7ажлан2ан нерв системасына ийе жо3ар2ы д1режедеги 8ай7анлар2а дейин тийисли.
Со4ынан бас мийди4 орайлы3 нерв системасыны4 81м сези7 органларыны4 тийкарында 
с17лелени7дин психикалы3 формасы пайда болады.

---

137 
Жо3ары 8ай7анларды4 орайлы3 нерв системасы - бул айыры3ша с17лелендири7 аппараты. Ол 
8ай7анларда эволюция барысында пайда болды, ол 5мир с6ри7 процесинде сырт3ы д6нья ту7ралы 
сигнал, информацияны 3абылла7 81м 3айта исле7 менен бирге келешектеги искерлиги ушын 
са3ла72а ийе. Бул - яд.
Сези7ликти4 пайда болы7ы менен с17лелени7ди4 организмни4 сырт3ы т1сирди4 
информациясын 3айта исле7 бойынша ишки жумысы сыпатында роли к6шейеди.
Психикалы3 процесслерди4 пайда болы7ы 8ай7анларды4 предметлик искерлиги менен байланыслы.
Предметлик искерилик еки д1режеде 1мелге асады. *ай7анларды4 тиккелей 5мир с6ри7ге 
ба2дарлан2ан искерлиги 81м 3ураллар менен жанапайлан2ан адамларды4 материаллы3 практикасы. 
Бул адамны4 81р т6рли талапларын 3анаатландыры7 ма3сетинде т1биятты 5згерти7ге 3аратыл2ан. 
Практиканы4 пайда болы7ы менен тек адамзат тегине (родына) тийисли с17лелени7ди4 техникалы3 
формасы пайда болады.
!лбетте сананы4 келип шы2ы7ына байланыслы 81р турли подходлар бар` а) диний, сана (жан) 
3удайлы3 д5рети7 актыны4 н1тийжеси, б) Идеалистлик` б/q) сана-м14ги, б/w) сана-3удайды4 
д5ретпеси, б/e) сана-белгили ру7хый тийкарды4 (абсолют идея, жер-ж6злик рух) белгили д1режесинде 
пайда болады.
в) Материалистлик` физикалистлик подход. Бул бойынша сана материяны4 белгили бир т6ри (вид) 
болады да, идеаллы3ты4 материаллы3тан айыры3ша келип шы2ы7 проблемасы жо3 деген с5з. 
Биологияландыры7 подходы. Бул бойынша сананы4 келип шы2ы7ы эволюцияны4 биологиялы3 
факторлары менен байланыстырылады. *1зирги илимий - материалистлик били7 сананы4 келип шы2ы7ын 
адамны4 социот1биятлы3 3убылыс сыпатында 31липлеси7и менен байланыста 3арайды.
Сананы4 келип шы2ы7ы м1селесин 3ара2анда, бириншиден уза3 аралы3ты 3амтыйту2ынлы2ы, 
екиншиден сананы4 архаикалы3 форма 81м фактлары тиккелей берили7и м6мкиншилигине ийе емес.
Сананы4 пайда болы7ы м1селесин адамны4 практикалы3 искерлигини4 характерине с1йкес 
д1режеде т6синбе7 м6мкин емес. Адамзат искерлигини4 айыры3шалы3ларынан сананы4 
айыры3шалы2ы келип шы2ады. Усы себепли 81м 8ай7анларда 81м адамларда с17лелени7ди4 
принципиаллы3 айыры3шалы2ы оларды4 искерлигини4 характери менен байланыслы.
*ай7анларды4 элементар ойла7ыны4 базиси - олар 1мелге асырату2ын биологиялы3 искерлик. 
Айтайы3, антропоидлар2а эксперимент пайытында оларды4 жа42а3ты тас пенен бузы7ы, тая3ларды 
термитниклерде тесикти ке4ейти7де рычаг сыпатында пайдаланы7да 8.т.б. бу2ан д1лийл. Деген 
менен 8ай7анларды4, 81ттеки маймылларды4 3ураллы искерлиги ж6д1 сийрек, эпизодлы3 характерге 
ийе. Ойла7ды4 уры2ы антропоидларда бар. Ол 81м болса, м1селен, маймылларда 3ыйын емес 
м1селени шеши7де, улы7маластыры7ды4 3арапайым формаларын 1мелге асыры7да к5ринис табады. 
Анализ, синтез, абстракция улы7маластыры7 8а3ый3ый абстрактлы идеаллы3 формада болмайды.
Ра7ажланы7ды4 жо3ары точкасына 8ай7анлар австролопитеклерде (адамларды4 алды) жетеди. 
(М1селен, 3азы7 барысында табыл2ан тик ж6рету2ын адам т1ризли маймыллар, олар буннан q, t-t 
млн. жыл бурын жаса2ан).
Австролопитеклерди4 ж6д1 ра7ажлан2ан д17иринде (адамларды4 алдыны4 со42ы д17ири) 
олар 3арапайым тас 3уралларды таярлап баслайды. Бул 3ураллар w, y млн. (Туркан к5ли, Кения), w, 
t жыл (Заир), w, q млн. жыл (Омо, Кения д1рьялары) 81м q, ut млн. жыл (Ольдуван жыралары, 

---

138 
Танзания) бурын таярлан2ан. Изертле7ди4 к5рсети7инше бундай 3уралларды жаса7 техникасы 
ш1ртли - рефлекторлы3 искерлик рамкасында 81м м6мкин.
Булар менен салыстыр2анда 1ййемги адамларда (архантропларда) бираз илгериле7 бар. А3ыры, 
мийнет 3уралларында а3, м1селен 3ол рубилоларды таярла7 ушын тура3лы к5з-3арас, келешектеги 
3уралды4 образлары талап етиледи. Ойла7да себеплик ахыбетлик байланысларды4 идеялы3 образын 
абайла7 м6мкин. Бул бас3ышта 3арапайым с5йле7 пайда болады, 81зирги адамны4 с5йле7 
искерлиги менен байланыслы мийди4 участокларында интенсив 5си7 сезиледи.
Ал, палеоантроплар (1ййемги адамлар) этабында, шамасы улы7маластырыл2ан к5з-3араслар, 
3арапайым пикирлер 81м жу7ма3лар пайда болады. Бул д17ирлерде диний 81м эстетикалы3 к5з-
3арасларды4 басламалары пайда болады. Буны неандертальларды4 жерленген жеринен табыл2ан 
ма2лы7матлар д1лиллейди.
№улласы, сана еле 5згешеликке ийе емес 81м ол материаллы3 искерликке енисип кеткен. Тек 
2ана практиканы ме4гери7деги бир ярым миллион жыл аралы2ында практикалы3 81рекетти4 логикасы 
ойды4 81рекетини4 логикасына айналады. Солай етип материаллы3, практикалы3 искерликти4 сананы4 
81м ойла7ды4 31липлеси7индеги 18мийети аны3. Бул усы б6гин со3ыр, тас гере4 балаларды4 
5злерине 5злерини4 хызмет ети7и барысында2ы алын2ан н1тийжелер менен д1лийлленип отыр (А. И. 
Мещеряков, А. И. Соколянский методикасы). Бул процессте со3ыр, тас гере4, г64 балалар 
материаллы3 81рекетти4 «логикасын» ме4герип ал2ан.
*1зирги илимде усы б6гинге дейин 6лкен ярым шарларды4 нейронларыны4 3урамалы жыйындысы 
сананы4 81м ойла7ды4 пайда болы7ына алып келету2ынлы2ы ж6д1 аны3 емес. Бул бир. 
Екиншиден, бул клеткаларда 5тету2ын психофизикалы3 процесслер е4 со4ында психикалы3 искерлик 
81м адамны4 а3ыл-ойы сыпатында белгиленип, т6синиклерди4, 3ыйын искерликти4, яд, болжа7ларды4 
пайда болы7ын 3алайынша алып келеди деген м1селе 81м аны3 емес.
Физиологиялы3 процесслер мийде 81м нерв системасында 5тип, материаллы3 процесслер бола 
алады. Оларды приборларды4 ж1рдеминде ба3ла7 м6мкин. Бира3 сана ондай емес. Бул жерде 
сананы4 информация менен аналогиялы3 м6мкиншилигин аны3ла7 м6мкин.
М1селен, информация физикалы3 сигналды4 ж1рдеминде берилгени менен ол мазмуны 
бойынша сигналды4 физикалы3 31сийетлери бола алмайды.
Мийди4 физиологиясын изертлеген Нобель сыйлыгыны4 лауериаты Роджер Сперриди4 пикиринше бас 
мийди4 функционаллы3 асимметриясында мынадай принцип бар. Шеп ярым шар - логикалы3, 
абстракт ойла7ды4, о4 ярым шар - конкрет - образлы3 ойла7ды4 базасы. Бул бир, екиншиси, бир 
индивидте «еки адамны4» болы7ын Р. Сперри адамларды4 ойла7ыны4 81м минез-3ул3ыны4 гейбир 
да2дыларыны4 б5лек с17лелени7и менен байланыслы2ын айтады. Бас мийди4 о4 ярым шарын 
бас3арату2ын адамларды4 б5леги шеп ярым шарды бас3арату2ынлар2а 3ара2анда 
конформизмге жа3ыныра3.
Мийди4 нейронлы3 ш5лкеми 81м онда2ы 5тету2ын процесслер, бир жа2ынан адамны4 
ру7хый д6ньясы, екинши жа2ынан бир-бири менен байланыслы, бира3 бир-биринен айырылып турату2ын 
3убылыслар. Олар бир-бирине мисли зат 81м оны4 31сийети, орган 81м функция, процесс 81м 
оны4 н1тийжеси болады. Айырмашылы3 сонда мийди4 нейродинамикалы3 процесслери материаллы33а 

---

139 
ийе болса, ол пайда етету2ын ру7хый 3убылыслар, сезимлер, ойлар кеширмелер, эмоциялар-идеаллы33а 
ийе.
Сана мийсиз болы7ы м6мкин емес. Та2ы бир ш1рт - социаллы3 орта, а3ыры адам-
биопсихосоциаллы3 3убылыс.
Адамларды4 социумда2ы оз-ара т1сири, оларды4 мийнет искерлигинде 3арым-3атнасы жеке 
адамны4 81м п6ткил социумны4 81м санасыны4 пайда болы7ына беккемлени7ине 81м 
ра7ажланы7ына жа2дай жасайды. Информацияны4 алыны7ы, оны4 берили7и, са3ланы7ы 81м п6ткил 
социум т1репинен пайдаланы7ы з1р6рли болып табылды. Соны4 ушын сана 81м мийнетти4 
з1р6рлиги тийкарында а3ыл-ой2а сыйымлы с5йле7, тил пайда болды.
Сана 31липлеси7индеги бас социаллы3 роль мийнет процесине тийисли.
№улласы, рух, ойла7, а3ыл-ой - адамны4 ж1мийетлик ма3лу3 сыпатында функциясы. Адам 
социаллы3 3атнаслар системасын алып кели7ши, ж1мийетлик 5мирди4 81м практиканы4 субъекти.
Мийнет искерлиги 81м с5йле7, адамзат тили адамны4 ой-5рисин ке4ейтип, оны4 
ру7хыйлы2ын ра7ажландырды. Адамларда кем-кемнен 5зини4 болмысын саналы т6сини7, 5зини4 
д6ньяда2ы орнын, т1бият3а, ж1мийетке 3атнасы бойынша саналылы3 пайда болады. Мийнет 
практикасын с5йле7ди4 ра7ажланы7ы 81м жетили7и ар3асында адам т1бият нызамларын танып билип, 
жо3ары илимий д1режедеги абстракцияла72а 5те алады.
Тил адам билимлерин са3лайту2ын 81м оны толы3тырып турату2ын функцияны ат3арады.
Тил социаллы3 т1жирийбени жеткизеди, адамзатты4 тарийхый ра7ажланы7ында2ы 6зиликсизликти 
т1мийнлейди. Адамны4 ойлары, идеаллары, к5з-3араслары с5зге айланады. Тил 81м сана бирге 5мир 
с6реди. Тил ойды4 белгилилик к5риниси. Ж1мийетти4 ра7ажланы7ы менен тил 81м ра7ажланады 
Мийнет 81м тил менен бирликте сананы4 ра7ажланы7ында сиясий, ху3ы3ый, 1деп-икрамлылы3, 
т1рбиялы3, бас3ары7, ш5лкемлестири7, били7лик аспектлер 81м бар.
Адамны4 санасын 31липлестирету2ын социаллы3 процесслер, оны4 81м материаллы3 81м 
ру7хый т1реплери бир-бири менен актив 5з-ара т1сир етеди. П6ткил социумны4, топарлы3 сананы4 
(миллий-диний, профессионаллы3 8. т. б) т1сиринде болады.
Ж1мийетлик пикир, ж1мийетти4 санасы жеке адам т1репинен тиккелей емес, м1дениятты4, 
илимий, идеологиялы3, массалы3 информация 81м коммуникация 3ураллары ар3алы 3абылланады. 
Солар ар3алы жеке адам болып 31липлеседи.
2. Адамны4 санасы, оны4 3урамлы ру7хый д6ньясы, а3ыл-ойы 3урамалы д6зилиске, ишки 
ш5лкемге ийе. Жеке адамны4 тийкар2ы стуктуралы3 элементи бул - оны4 психикасы, 81ттеки 
санасы-адамзат психикасыны4 жо3ар2ы к5риниси. Жо3ары 8ай7анларды4 д1режесиндеги психика 
3урамалы, сырт3ы ш1раятлар2а бейимлеси7, ма3сетке му7апы3 искерлик, бай, ра7ажлан2ан ядты4 
элементлери сыпатында пайда болады. Бира3 ж6д1 у3ыплы «талантлы» деген 8ай7анлар 81м 
5злерини4 талапларын 81ттеки тас я тая3 сыя3лы 3арапайым мийнет 3уралларын пайдалан2анда 
81м таяр т1бият продукталары менен 3анаатландырады. Егер 8ай7анларды4 5зин 3орша2ан 
орта менен 5з-ара т1сири, тийкарынан оларды4 денелик питими анотомиясы 81м физиологиясы 
ар3алы белгиленсе, адамны4 санасы психиканы4 к5ринисини4 жо3ар2ы формасы сыпатында адамзат 
болмысыны4 ж1мийетлик уйымласы7ыны4 т1сиринде 1мелге асады.

---

140 
Адамны4 психикасы оны4 психикалы3 складын, характер, темперамент, у3ыпларын, ба8ала7 
ориентацияларын, 5з-ара анализле7ин 81м 5зин 5зи ба8ала7ын, ойла7ды4 индивидуаллы3 стилин 
81м турмыслы3 укладын белгилейди.
Психика 5з ишине сананы, сондай а3 адамны4 санасынан 3ада2ала7дан тыс3арыда болату2ын 
оны4 ишки д6ньясыны4 подсознание деп аталату2ын белгили 3атларын 81м 3амтыйды.
!лбетте сана - бул система. Ишки д6зилиси, типлерди4 иерархиясы, д1реже, формалар2а ийе. 
Олар~ сезимлер, ойлар, эмоциялар, ерик 81м яд 81м оларды4 тутаслы2ы.
Бул элементлерди4 81р бири адамны4 болмысыны4 конкрет тарийхый шараятлары менен 
белгиленеди. Айтайы3, сананы3 информациялы3 функциясыны4 1мелге асы7ы ушын е4 алды менен 
сезимлик 81м ойла7 3ураллары, информациялы3 сапасын 81м мазмунын ба8ала7да эмоциялар 
иске т6ссе, сырттан алын2ан н1тийжелерди 1мелге асыры7 ушын яд 81м ерик з1р6рли.
Сези7. Адамны4 сези7лери, сезимлери 81м ойла7 сырт3ы д6нья ту7ралы тийкар2ы информация 
алып кели7шилер. Сези7, к5ри7, тактиллик, сеслик, д1м сезимлери адам2а бул д6ньяда 
ба2дарланы7да 6лкен роль ойнайды. Бул сези7де бизди 3ызы3тыр2ан объектти4 орны, т6ри, ийиси, 
3аттылы2ы, температура 81м т. баскада 31сийетлери информация береди.
№абылла7 процесинде объект тутас алынады. Оны4 7а3ытлы3 - ке4исликлик минезлемеси 81м 
идеаллы3 образды4 материаллы3 прообраз бенен салыстырылы7ы, демек 3абылла7ды4 объекти менен 
салыстырылы7ы 3амтылады.
Эмоциялар сананы4 д6зилислик элементи сыпатында 3убылыслар2а 81м 7а3ыялар2а унамлы 
81м унамсыз 3атнасты, олар2а алдын-ала исенимлик 3атнас (6мит, 3у7аныш, 3ор3ы7 81м та2ы да 
бас3а) я бийт1репликти болдырады. Айтайы3, адамды исендири7ге умтылы7, тартысы7, 3ай2ыры7 я 
эмоционаллы3 шок, эффект 8алатында болы7 (3ыз2аны7, жекк5ри7, жа3тыртпа7), стресс я фрустрация 
(езилген 8алат) эмоцияларды4 информациялы3 18мийети субъектти4, объектти4 ба8ала7 3атнасында 
81м к5ринеди (жа3сы-жаман 8. т. б).
Ерик. 
Субъектти4 
ериклик 
регуляциясы 
объектив 
шараятлар 
менен 
субъектив 
м6мкиншиликлерди ажыраты7да к5ринеди. Ерик жеке адамны4 та4ла7ында к5ринис табады. Ериксиз 
сана акти 1мелге аспайды. !сиресе субъект исти4 к5зин билип шешимге келсе, ерикти4 еркинлиги 
бол2аны.
Яд - бул адамны4 я адамзат ж1мийетини4, 5зини4 я бас3аны4 5ткенин б6гингиде 
са3ла7ы 81м 3айта жа42ырты7ы. Адамзат яды адамларды4 п6ткил 5ткен тарийхы ту7ралы 
т1жирийбени, информацияны са3лайды. Со2ан 3арап адам 7а3ытта, ке4исликте ориентация2а ийе 
болады. План, программалар жасайды.
Ядты4 бас3а функциясы - 5ткен 8а3ый3атлы3ты 3айта жа42ырты7.
Ойла7 бул 81р 3ашан жеке адамлы3 5згешеликке ийе. Ол 5з ишине ма3сетке му7апы3, 
улы7маластырыл2ан билимди алады. Бунда субъектти4 объектив байланысларды 81м 3атнасларды били7и 
81м бар.
Ойлайту2ын адам логикалы3 жу7ма3лар2а келе алады. Ойла7да адамзат т1жирийбесини4 
мийраслы2ы 1мелге асады.
Сананы4 бул атал2ан элементлери бир-бири менен ты2ыз байланыслы.

---

141 
Дурыс, адамны4 п6кил искерлигине санадан баска санасыз элементлер, подсознание т1сир 
етеди.
Айтайы3, Шынлы3 81м Жал2анлы3, Жа3сылы3 81м Жаманлы3, Г5ззаллы3 81м Келбетсизликти4 
поляризацияланы7ын субъектти4 психикасы гейде психикалы3 искерликти4 санасызлы2ы ар3асында 81м 
1мелге асырады. Солай етип, санасызлы3, шала саналылы3 сананы4 болмысыны4 бир формасы болып 
табылады. Сананы4 бул еки сы4ары - сана 81м подсознание бир-бирине т1сир етеди.
Подсознательное (шала саналылы3) областы 5з ишине т6с к5ри7, гипноз 8алатын, саналы емес 
тилеклер, 317ипти алдын ала сези7, (м1селен, жа2ымсыз 7а3ыялар алдында) 8.т.б. алады. 
Подсознаниеге индивидти4 5мирлик т1жирийбеси, 5мирлик информациясыны4 ке4 массасы киреди. 
Адам т1репинен автомат, инстинктив т6рде 1мелге асып, 3ор2аны7 механизмини4 ролин ат3арып, 
мийди мудамы зоры2ы7дан са3лайту2ын к5п 2ана 81рекетлер подсознание ар3алы 3ада2аланады 
81м бас3арылады. Санасызлы3 бул 5мирлик установкалар, адамны4 1детлени7и, интуиция 8.т.б.
Подсознаниени4 философиялы3 81м психологиялы3 анализине ды33ат б5лген уллы ойшыллар З. 
Фрейд, К. Юнг, Э. Фромм.
З. Фрейдти4 пикиринше подсознание адамларды4 минез-3ул3ыны4, искерлигини4, моралыны4, 
искусствосыны4, п6ткил ру7хый м1дениятыны4 тийкары. К. Юнг индивидуаллы3 санасызлы3 пенен бир 
3атарда «коллективлик санасызлы3» т6синигин илимий айналыс3а т6сирди. Бул бойынша подсознание 
5зине тек субъективликти 81м индивидуаллы3ты 2ана емес, е4 алды менен коллективлик, жекелик емес 
психологиялы3 мазмун2а ийе. Бул тере4 1ййемгиликке кетеди 81м ол Юнгта архетип деген 
ат3а ийе. Э. Фромм болса «социаллы3 характер» т6синигин енгизеди. Бул субъектти4 индивидуаллы3 
психикасы менен ж1м11тти4 социаллы3 структурасын жал2астырату2ын, д1лд1лшы. Э. Фромм 
подсознаниени4 81зирги тутыны7шы ж1м11тти4 ба8алы3, аксиологиялы3 ориентирлерине т1сирин 
изертлейди. М1селен, Фромм шы2армаларыны4 3а8арманы тири жан-тутыны7шы. Гамлетти4 «быть или 
не быть» сора7ыны4 орнына «иметь или быть« дейди. Бул заманаг5й адамды т1бияттан бас3а 
адамлардан б5леклейди, мизантропиялы3 психиологияны 31липлестиреди. Ал подсознание болса бул 
психиологиялы3 ажыралы7 барьерин алы72а, адамны4 характерине 5згертип, 5мирге 86рметке 
ша3ырады, д6нья менен бирлеси7ге умтылады.
e. Сананы4 д6зилиси 5з ишине оны4 пикир, г6ман, исеним 8. т. б сананы4 эпистемиялы3 
формаларын «деген ат3а ийе 31сийет» алады (эпистеме-гирекше билим). Олар сананы4 типлери менен 
формалары. Пикир. Адамны4 я адамларды4 топарларыны4 пикири оларды ана7 я мына7 м1селе 
бойынша к5з-3арасын, д6ньяны т6синету2ынын а4латады. Ол жеке адамны4 индивидуаллы3 
т1жирийбеси 81м п6ткил социумны4 коллектив т1жирийбеси, сондай-а3 адамны4 81м адамларды4 
яды менен байланыслы. :лкен топарларды4 тутас социаллы3 топарларды4 массалы3 санасында2ы 
фактлар2а, 7а3ыялар2а, ж1мийетти4 3убылысларына 3атнасларын, оларды4 талап, м1плерин 
билдирету2ын ж1мийетлик пикир бар. Ж1мийетлик пикир - индивидуаллы3 пикирлерди4 1пи7айы 3осындысы 
емес, ал ж1мийетлик коллективлик а3ыл-ойды4 ж1мленген к5риниси.
Г6ман 5з ишине дурыслы2ы 81м пайдалылы2ына субъект еле исеними жетпеген ма2лы7мат 
81м информацияны алады.
Исеним сананы4 формасы сыпатында субъект т1репинен аны3, исенимли, логикалы3 3арама-
3арсылы33а ийе емес болады. Исенимни4 тийкарында д1лийлсиз, аксиоматиялы3 д1режеде ана7 я 

---

142 
мына7 ма2лы7матларды, факторларды 3абылла7 м6мкин. Адамны4 исенимлеринде идеялар сезимлер 
81м субъектти4 ерки ал2а 3ойыл2ан ма3сетти практикалы3 жеткизи7ге 3аратыл2ан.
Билим сананы4 формасы сыпатында 5з ишине пикир исеним 81м г6манды киргизеди. Билим 
д6ньяны4 объектив 31сийетлерини4 81м байланысларыны4 идеяллы3 с17лелени7и (Р. Бэкон «Билим-
к6ш»). *а3ый3атында да на2ыз аны3 билим - бул квинтэссенция, адамзат практикасыны4 жыйындысы, 
адамзат т1репинен к5п 1сирлик тарийхында ж1мленген коллективлик т1жирийбе.
Исеним (вера) билимни4 3арама-3арсы т1репи. Билим адам2а исеним енгизип, оны исенимлер 
менен 3уралландырады. Инаным - исенимни4 жо3ар2ы бас3ышы. Дурыс, инаным (вера) билимни4 
к5риниси болма7ы м6мкин. Инаным ж6д1 жекелик 18мийетке ийе. Соны4 ушын инаным менен 
билимни4 арасында2ы айырмашылы3 сонда бириншисинде акцент адамны4 субъектив исенимине, 
екиншисинде объективликке исленеди.
4. Сананы4 тийка2ы 18мийетли функцияларыны4 бири - адам 5з болмысын, оны4 
уникаллы2ын, 3айталанбаслы2ын саналы т6рде танып били7и. «%зи4ди-5зи4 танып бил» - бул антикалы3 
д17ир философларыны4 ша3ыры2ы. Бас3а бир сентенция, ол 81м болса антикалы3 д17ирден 
киятыр2ан 81м бизге жеткен - «Адам - барлы3 затларды4 5лшеми». Усы себепли адам 5зин-5зи 
танып били7и менен бир 7а3ытта 5зин 3орша2ан д6ньяны толы2ыра3, тере4ирек т6синеди.
Адамны4 5зин-5зи саналы т6рде танып били7и тийкарынан 6ш органикалы3 моментти4 
бирлигин тутады~ а)адам т1репинен 5зини4 бас3а адамлар2а у3саслы2ын я олардан айырмашылы2ын 
саналы т6рде били7и. б) Адамны4 5зини4 бас3ада материаллы3 т1бийий 81м социаллы3 объектлер 
менен у3саслы2ын, олардан айырмашылы2ын саналы т6рде танып били7и. в) Бул саналы т6рде танып 
били7 тийкарында 5мир с6ри7, жаса7 субъектини4 5зин-5зи ба8ала7ыны4 пайда болы7ы. %зин-5зи 
танып били7ди4 (самосознание) тийкар2ы элементлери~ 5зин-5зи анализле7, 5зин-5зи ба3ла7 81м 
5зин-5зи ба8ала7.
%зин-5зи танып били7 ар3алы адам 5зини4 д6нья2а актив 3атнасын, сондай-а3 ма3сетке 
му7апы3лы3 функциясын ат3арады (Айтайы3, адам 5зини4 келешектеги 81рекетлерини4 жобасын 
жасап, м6мкин бол2ан жу7ма3ларын алдын-ала биледи). Адамны4 5зин-5зи танып били7и 
ж1рдеминде сананы4 бас3ары7 функциясы 1мелге асады.
%зин-5зи танып били7и (самосознание) сананы4 5зине 3аратыл2ан 5зини4 м1нисин, 
адамны4 ма3сети, оны4 болмысыны4 м1нисин, 5з потенциалларыны4 81м у3ыпларыны4 1мелге 
асы7 м6мкиншиликлерин танып били7ге, баскаша айт3анда адамны4 5зин-5зи 5зини4, 
ж1мийетти4 к5з алдында актуалластыры7ына 3аратыл2ан.
Адамны4 санасыны4 та2ы бир функциясы - т6сини7. №1леген т6сини7 - белгили бир 
т6синбе7шиликти же4и7 деген с5з. Т6сини7 е4 абстракт философиялы3 м1нисте 8а3ый3ыйлы3ты4 
ана7 я мына7 3убылысын саналы т6сини7 81м усыны4 тийкарында бул 3убылсты4 м1нисине жети7 
81м оны4 адам т1репинен ме4герили7и болады.
Т6сини7ди изертле7 - герменевтиканы4 изертле7 объекти. Герменевтиканы4 тийкарын сал2ан 
XVIII -1сирди4 а3ыры XIX 1сирди4 биринши шерегинде немец протестант теологы 81м филолог 
Фридрих Шлейермахер. Оны4 пикиринше герменевтиканы4 тийкар2ы 7азыйпасы классикалы3 тарийхый 
текстлерди т6сини7 81м оларды дурыс о3ы7 барысында 5ткен д17ирлердеги адамларды4 ру7хый 
д6ньясын танып били7. Оларды4 д6ньясын тек объективлестири7 ар3алы 2ана били7 м6мкин. 

---

143 
М1селен поступкалар, текстлер, искусство шы2армалары 81м 5нер 8.т.б. Бул объективлестири7деги 
м1нисти айыры3ша сезим ж1рдеминде - эмпатия 1мелге асыры7 м6мин. *1зирлигинде 
философиялы3 герменевтика шешету2ын м1селелер ке4ейди. Сананы танып били7 81м т6сини7 
процесинде субъектти4 актив роли ж6д1 есап3а алынады. Индивид бир н1рсени билип 2ана 3оймастан, 
ол бул билимни4 фактын 81м саналы танып биледи~ мен бир н1рсени билип 2ана 3оймайман, оны 
т6синемен, т6синету2ынлы2ымды 81м т6синемен.
*1зирги герменевтика2а 6лес 3ос3анлар немец философлары В. Дильтей, М. Хайдеггер, Ханс 
Георг Гадамер, француз философы Поль Рикер. Т6сини7 Дильтейди4 пикиринше т6сини7 ру7хый 
8алатты тоталь т6сини7 81м сезини7ди4 тийкарында оны реконструкцияла7, Гадамер ушын - бул 
били7ши, 81рекет ети7ши 81м ба8ала7шы адамны4 жаса7 усылы. Рикер ушын е4 фундаментал 
философиялы3 т6синик - жеке адам, себеби ол м1нислерди4, т6сини7лерди4 ту7ылы7 орны. Адамды 
адам т6сини7 процеси 3арым-3атнасы3 (общение) пенен ты2ыз байланыслы.
Т6сини7 бурын2ы билим, ойла7ды4 логикалы3 м1денияты, алды42ы социаллы3 т1жирийбе менен 
белгиленген.
Т6сини7ге адамны4 у3ыбы «практикалы3 т6сини7« статьясынан басланады (Ал2аш3ы адам). 
Со4ынан т6сини7ди4 айыры3ша формасы- магия, били7ге ба2дарлан2ан ойла7ды4 айыры3ша 
рефлекциясы, «практикалы3 т6сини7ди» саналы били7 81м оны4 6стинен айыры3ша ой ж6рити7, 
пикирле7. Тек антикалы3 д17ирден баслап «теориялы3 т6сини7« топла2ан билимлерди4, били7лерди4, 
да2ды 81м технологияларды4 рефлекциясы сыпатында к5ринис табады. Демек т6сини7ди4 
характери, саналы т6сини7ди4 механизми жекелик 81м социаллы3 моментлерди4 5з-ара т1сирини4 
н1тийжеси болады 81м ж1мийетлик практиканы4 к5п тарийхый 8алаты менен белгиленеди.
Сананы4 та2ы бир функциясы - д5рети7шиликке умтылы7. Бул сананы4 ма3сетти 3ойы7ында, 
адамны4 болжа7ды болдыры7ында к5ринис табады.
Творчестволы3 искерлик конструкторлы3-д5рети7шилик, 3айта 5згерти7шилик искерлик пенен 
байланыслы.
Д5рети7шилик - жа4адан материаллы3 81м ру7хый ба8алы3ларды адамзат т1репинен т1бийий 
байлы3ларды саналы ме4гери7 н1тийжсинде 3уры7, жаса7, сондай-а3 адамны4 5зини4 у3ыпларыны4 
ра7ажланы7ы.