|
5-тема.Берда3ты4 философиялы3
д
үньяға
к5з-3арасы
Бердимурат ѐар2абай улы (Берда3) (qiwu-qo00ж.) 3ара3алпа3 хал3ыны4 уллы ойшылы. Берда3
шы2армаларыны4 к6ши оны4 халы3шыллы2ында. Ол халы3ты4 ишинен шы3ты 81м п6ткил 5мирин
халы33а ба2ышлады. Соны4 ушын 81м оны4 шы2армаларын сол заманда2ы 3ара3алпа3ларды4
турмысы 8а33ында 5з алдына бир энциклопедия сыпатында 3ара7 к5з-3арасы бар.
Берда3ты4 к5з-3арасларыны4 тамырлары нелер - Берда3 5мир с6рген д17ирди4 социаллы3-
экономикалы3 81м м1дений жа2дайлары.
Прогрессив гуманист ойшылларды4 к5з-3араслары. !сиресе, шы2ыс ойшыллары, 1лбетте (Физулий,
На7айы, Ма3тым3улы 81м Берда33а заманлас 3ара3алпа3 демократ шайырлары-!жинияз,
К6нхожа, %теш 8.т.б.).
Берда3ты класслы3 г6рести т6синди де7 31те. Деген менен заман те4сизликлерин жа3сы сезди.
Ол` "Бай-3ас3ыр, т6лки, халы3-3оян" деди.
"К5ринди" 3осы2ында` «Халы3ты к5п жылат3ан аталы3-ханлар,
Бас3а а7ыр 3ай2ы сал2ан залымлар,
К5злериме жылан, шаян к5ринди».
М1селен:
«Алдап мийнеткешти4 к5п жеди4 8а3ын
Халы3ты4 3анын сор2ан гил бай ийшан»
Берда3 мийнеткешти4 т1репин алады.
«Халы3 ушын» 3осы2ында` «Мени4 ке7лим питер халы3 ушын».
«Жа3сыра3» 3осы2ында` «Б1ри4нен биздей бир гедей жа3сыра3».
"Мени4} 3осы2ында`
«ѐ1рипке ж1бир келмесин,
%лгенше нийетим мени4».
Дурыс, гейбир изертле7лерде, к5пшилик 1дебиятларда Берда3 5з шы2армаларында
№удайды4 81рекетини4 дурыслылы2ына г6манланады деп т6синдириледи. Бунда жан бар. Бул,
106
1лбетте, тиккелей материалистлик я атеистлик к5з-3арас емес. Оннан буны талап ети7 81м керек
емес. Деген менен, 5зини4 «Бермеди», «Быйыл», «Салы3», «Болмады», «Бол2ан емес» 8.т.б.
шы2армаларында сол 5зи жаса2ан д17ирди4 (феодализм) мийнеткешлерди4 басына т6скен барлы3
м6сийбетлерди4 тийкар2ы себепкери деп т6сини7 бар.
«Халы3 ушын» 3осы2ы оны4 к5з-3арасыны4 программалы3 документи деген к5з-3арас
81м бар. Бул дурыс. Себеби, халы33а хызмет ети7ди, оны ж1бирлейту2ын душпанлар2а 3арсы
шы2ы7ды Берда3 5з 5мирини4 ма3сети деп билди.
«Излер едим», «А3ыбет», «Халы3 ушын», 8.т.б. шы2армаларында мийнеткешлер ж1бирлени7ден
3алай 3утылы7ы м6мкин деген сора7лар2а жу7ап излейди. М1селен, «Халы3 ушын» 3осы2ында`
«Заман 3ыслетинен сар2айдым, аздым
Болар ма деп жа3сы к6нлер халы3 ушын
Бахыт келер ме деп бизи4 еллерге ? » («Халы3 ушын»).
Бира3 Берда3 халы3ты4 азатлы33а, еркинликке шы2ы7ыны4 8а3ый3ый жолын билмеди.
«!дил патша» пайда болып, ж1мийеттеги барлы3 те4сизликти 81м ези7шиликти сапластырады
деген 3ыялый пикирлерден а7ла3 болды.
«К5ринди 3осы2ында» ` «!далат жо3 беги, патша ханларда» дейди. Сондай а3 Берда3`
д6нья д6нья бол2алы, патша 1дил бол2ан емес, дейди.
Берда3ты4 патшалар 8а33ында пикирин «А3ма3 патша» романында к5ремиз.
Халы3 ушын г6ресету2ын жа7ынгерлерди социаллы3 5згерис жасайту2ын е4 18мийетли к6ш
деп есаплады.
«№олына жара3 усла2ан,
Хал3ыны4 2амын ойла2ан,
Ел 2ам3оры ма2ан керек». («Керек»)
Социаллы3, миллий ези7шиликке 3арсы шы2ы7 менен бирге халы3лар дослы2ын к6шейттири7ге
умтылады. Ол шайыр. Сонлы3тан ол 5зини4 ойларын логикалы3 тужырымлар менен емес, к5ркем
образлар ар3алы берди.
Берда3
творчествосы
3ара3алпа3
хал3ыны4
санасын
ра7ажландырды,
1дебиятты4
ра7ажланы7ында оны4 шы2армаларыны4 18мийети жо3ары.
Жадидизм
Жадидизм а2арты7шылы3ты4 айры3ша а2ымы сыпатында 31липлести 81м qo0t-qo0u жыллары
белгили сиясий боя72а ийе болды. Жадидизмни4 пайда болы7ыны4 социаллы3 базасы сыпатында
бол2ан н1рсе - жергиликли санаат буржуазиясы. Феодаллы3-клерикаллы3 идеологиядан айырмашылы2ы
сонда, егер ол феодаллы3 тийкарлардан шы33ан болса, жадидлер Т6ркстанны4 социаллы3-сиясий 81м
м1дений 5миринде реформа 5ткизи7ди усынды. М1селен, билим алы7 реформасын 5ткизи7ди талап
3ылды, жа4а методлы3 мектеплерди ашты, театрлы3 топарларды ашты. Жадидлер 6лкени бас3ары7
реформасы 81м базар 3атнаслары менен байланыслы проблемаларды к5терди. Олар мусылманны4
8у3ы3ы, банк капиталы, са7да м1селелери менен шу2ылланады, д6нья7ий 81м бас3а да илимлерди
6йренди.
Капиталистлик экономикалы3 3атнасларды4 феодаллы3 3атнаслар2а байланыслы арты3машлы2ын
к5рди. Т6ркистанда темир жол, банк системасы, техниканы 3олланы72а ба2дарлан2ан хожалы3
107
ж6ргизи7ди4 методларын усынды. Олар жа3сы т6синди` илимсиз, техникасыз таярлы3лы 31нигесиз
метрополияны4 капиталы менен г6рес ж6ргизи7 м6мкин емес. Соны4 ушын 81м д6ньялы3
билим алы7ды, 6лкени бас3ары7 бойынша реформа ж6ргизи7 бойынша усынды. М1ниси` жергиликли
буржуазияны4 экономикалы3 81м сиясий еркинлигин шеклемейту2ын реформаларды ж6ргизи7
керек.
Жадидлер мусылман шы2ысы, европа буржуазиялы3 цивилизациясына м6ражат 3ылды. Бир жа2ынан
европа илимий-техник ойыны4 м1дений экономикалы3 81м ж1мийеттеги жетискенликлерин
пропагандаласа, екинши жа2ынан 5ткенди 3айтадан тикле7ге, буржуазиялы3 нравларды4 ениси7ине
3арсы, шариятты4 нормаларына 3арсы келету2ын жа2ына 3арсы, исламны4 тарийхына 3ызы2ы7шылы3
8.т.б. к6шейди.
Д6нья7ый билим алы7, билимли 31нигелер таярла7 з1р6рлиги бойынша ж1дидлер №ураннан
81м *1дистен 5злерине тастыйы3ла7 тапты.
Жадидлер Татарстан, Кавказ арты, Т6ркия миллий-азатлы3 81рекетини4 лидерлери менен
байланыста болды. Т6ркстанда Т6ркия, Казань, Оренбург, Уфадан газета 81м журналлар келип,
тар3алып турды.
Таяныш с5злер` онтология, музыка, эстетика, искусство, суфизм, жадидизм.
Do'stlaringiz bilan baham: |
