O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

5.1. Elektr o‘lchashlar va elektr o‘lchash asboblari haqida umumiy ma’lumot
Elektr qurilmalar me’yorda ishlashi uchun elektr energiyasini tavsiflovchi kattaliklar (tok, kuchlanish, quvvat, energiya sarfi va boshqa kattaliklar) doimo na-zorat qilib turilishi lozim. Bu maqsadda sanoat korxo-nalari o‘lchash asboblari bilan jihozlanadi. O‘lchash asboblari va avtomatik qurilmalarga xizmat ko‘rsatish uchun korxonalarda alohida maxsus bo‘lim tashkil etiladi.
O‘lchash natijasida olingan ma’lumotlar haqiqiysiga taqqoslanadi. Har bir o‘lchashda qandaydir xatolikka yo‘l qo‘yiladi. Bu xatolik o‘lchash asbobining aniqlik sinfi bilan baholanadi.
Fizik kattaliklarni o‘lchash uchun quyidagilarni bilish shart:

1. 
   O‘lchov birligi. Har bir fizik kattalikning o‘l-chov birligi bor. Masalan, tok kuchi — amper; kuch-lanish — volt; og‘irlik (massa) — kilogramm; elektr quvvati — Vatt; elektr energiyasi — Vatt · soat bilan o‘l-chanadi va hokazo.
   

2. 
   O‘lchov asbobi — o‘lchash jarayonini amalga oshiruvchi texnik vosita (ampermetr, voltmetr, vatt-metr, hisoblagich).
   

3. 
   O‘lchov o‘zgartirgichlari. O‘lchov asboblarining o‘lchash imkoniyatlarini kengaytiruvchi texnik vosita. Bu turkumga noelektrik kattaliklarni elektrik kattalikka mutanosib tarzda o‘zgartiruvchi datchiklar kiradi. Masalan, taxometr — aylanish tezligini kuchlanish yoki tokka mutanosib tarzda o‘zgartirib beruvchi texnik vosita.
   

O‘lchash vositalarining ikki turi mavjud:

1. 
   Ishchi o‘lchash vositalari — bevosita texnik katta-liklarni o‘lchash uchun foydalaniladi.
   

58

2. 
   Namunaviy (andazali) ishchi o‘lchash vosita-lari — o‘lchash vositalarini tekshirish va nazorat qilish uchun foydalaniladi.
   

O‘lchashdagi xatolik. O‘lchash asbobi ko‘rsatgan kattalik va shu kattalik haqiqiy qiymatining ayirmasi absolut xatolik deyiladi: D A = A_kk – A_h; A_kk — asbob ko‘rsatgan kattalik, A_h — haqiqiy qiymat.

Mutlaq xatolikning shu kattalik haqiqiy qiymatiga nisbati, foiz hisobida, nisbiy xatolik deyiladi va d bilan ifodalanadi.

• 
  ₌ ^DA ₌ ^Akk _×100.
  

A_h A_h

Ko‘pincha o‘lchash asboblarining xatoligi keltirilgan xatolik bilan aniqlanadi.

Absolut xatolikning shu o‘lchash asbobining mo‘-tadil kattaligiga, foiz hisobidagi nisbatiga absolut xato-lik deb aytiladi. O‘lchash asbobining mo‘tadil kattaligi, shu asbobning maksimal, ya’ni eng katta qiymatidir.

g		=	DA	.
	h
			^Anom

A_nom — o‘lchash asbobining mo’tadil qiymati. Davlat standartiga ko‘ra har bir o‘lchash asbobi o‘lchash pay-tida yo‘l qo‘yiladigan keltirilgan xatolik bo‘yicha aniqlik sinflariga bo‘linadi. Har bir o‘lchash asbobining haqiqiy xatoligi aniqlik sinfidan aniqlanadi:

• 
  _h = g = ^Anom , ^Akk
  

bu formulada g – keltirilgan xatolik, asbobning aniqlik sinfi. Masalan, eng katta o‘lchanadigan tok 15 A bo‘lsin, ampermetr bilan 11 A tok o‘lchanib, aniqlik sinfi 1,5 bo‘lsa, haqiqiy xatolik,

g_h = 1,5 ¹⁵₁₁ = 2% bo‘ladi.

59

5.2. Magnitoelektrik o‘lchash mexanizmi
Kundalik amaliyotda elektr toki va kuchlanishlarni texnik o‘lchash uchun ko‘pincha magnitoelektrik va elektromagnit sistemalarning strelkali asboblari ish-latiladi.
Magnitoelektrik o‘lchash mexanizmining ishlashi doimiy magnit maydon bilan elektr tokining o‘zaro ta’siriga asoslangan. Mexanizmning konstruktiv sxe-malaridan biri 5.1- rasmda tasvirlangan.
Bu mexanizm bikir mahkamlangan taqasimon doimiy magnit va shu magnit hosil qiladigan magnit maydon muhitida joylashgan qo‘zg‘aluvchi tokli ram-kadan tashkil topgan (5.1- rasm.) Qo‘zg‘aluvchi qismda aylanma moment o‘zgarmas magnitning magnit may-doni va ramkadan o‘tadigan tokning o‘zaro ta’siri natijasida hosil bo‘ladi.
O‘chash asbobining o‘qiga F kuch ta’sir qiladi:
F = B · I · l ·w,
bunda B – magnit maydon induksiyasi; I – tok, w – ramkaga o‘ralgan chulg‘amdagi o‘ramlari soni; l – tokli o‘tkazgichning magnit maydoniga kiritilgan qis-mining uzunligi.
Strelka, o‘q va ramka o‘zaro bikir bog‘langan. Ramka aylanganda o‘q va strelka ham aylanadi. Ramkaning enini d deb olsak, unga ta’sir qiluvchi aylanma moment:
M = F ^d₂ .

2. 
   Magnitoelektrik o‘lchash me-
   

⁰xanizmidan ko‘pincha o‘zgarmas

1						tok kattaliklarini o‘lchashda foy-
						dalaniladi. Har bir o‘lchash mexa-
			4		3
						nizmini tok, kuchlanish va boshqa
	5
0^0						elektrik kattaliklarni o‘lchashda
						qo‘llash mumkin. Bunda uning