O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

N.V.  Dmitrovskiy  rahbarligida  „Turkiston
to‘plami“ning  tuzilishi
„To‘plam“ni tiklash haqidagi masala o‘n yildan keyin 1898-
yili  ko‘tarildi.  1907- yilga  kelib,  Òurkiston  general-gubernatori
N.  I.  Gardskov  buyrug‘i  bilan  ish  Òoshkentda  davom  ettirila
boshlandi. 1907- yili na Moskva, na Peterburgda bunday muhim
ahamiyatga  ega  ishni  olib  boruvchi  fidoyilar  bor  edi,  ammo
Òoshkentda  O‘rta  Osiyoga  bag‘ishlangan  adabiyotlar  bilimdoni
N.  V.  Dmitrovskiy  (1841 — 1910)  kabi  bibliograflar  va  Rus
geografiya jamiyatining Òoshkent bo‘limi atrofida jiðslashgan bir
qator taniqli o‘lkashunoslar bor edi. Bu davrga kelib xalq kutub-
xonasining  fondi  ham  boyib  bordi  va  mustahkamlandi.
Shunday  qilib,  „Turkiston  to‘plami“  tarixida  „Peterburg“
davri o‘rniga „Toshkent“ davri keldi. „To‘plam“ni tuzish bo‘yi-
cha  ishlarning  barchasi,  asosan,  Òurkiston  xalq  kutubxonasi
qoshida  yetisha  boshlagan  mahalliy  jonkuyarlar  ishtirokida  olib
borildi. O‘lkashunos bibliograf N. V. Dmitrovskiy boshchiligida
„Turkiston  to‘plami“ni  tuzish  uchun  Òurkiston  xalq  kutubxo-
nasi nazorat qo‘mitasi a’zolaridan byuro tashkil etildi. Byuroning
birinchi majlisida uning har bir a’zosiga vazifalar berildi. N. V.
Dmitrovskiy  byuroga  rais  etib  saylandi  va  „Îðåíáóðã“,
„Ñèáèðü“  gazetalarini,  „Íîâîå  âðåìÿ“,  „Òîâàðèù“  kabi
jurnallarni ko‘rib chiqishni o‘z zimmasiga oldi. Òurkmanistonda
rus  tilida  chiqqan  hamma  gazetalarni  I.  I.  Geyer,  „Òóðêåñ-
òàíñêàÿ òóçåìíàÿ ãàçåòà“ni A. A. Divayev va I. A. Òimeyevlar
ko‘rib chiqishlari kerak edi. O‘sha majlisdayoq „Òóðêåñòàíñêèå
âåäîìîñòè“  gazetasi  materiallarini,  O‘rta  Osiyo  haqidagi  ba’zi
asarlar  (kitob,  to‘plam)ni  to‘plamga  kiritmaslikka  kelishdilar,
chunki ularning to‘liq nusxalari kutubxonada saqlanar edi. Bun-
dan tashqari, N. V. Dmitrovskiy „Òóðêåñòàíñêèå âåäîìîñòè“
gazetasiga yillik yordamchi ko‘rsatkich tayyorlash vazifasini ham
bajardi.
Ma’lum vaqt o‘tgach, byuroga I. A. Valiyevich, A. D. Kam-
mikov,  A.  A.  Zvarkinalar,  1910- yildan  A.  A.  Semyonov  kirdi.
Òurkiston  ilmiy  jamiyatlarining  a’zolari  S.V.  Bartold,  Bonch-
6— Bibliografiya

---

82
Bruyevich,  P.P.  Semyonov-Òyanshanskiy  va  boshqalar  byuro
a’zolariga imkon boricha yordam berib turdilar.
Mejovdan keyingi davrdagi „Turkiston to‘plami“ jildlarining
nomi o‘zgargan. Mejov bergan „Òóðêåñòàíñêèé ñáîðíèê ñî÷è-
íåíèé è ñòàòåé, îòíîñÿùèõñÿ äî Ñðåäíåé Àçèè è Òóðêåñòàí-
ñêîãî  êðàÿ  â  îñîáåííîñòè,  ñîñòàâëÿåìûé  ïî  ïîðó÷åíèþ  ã.
Òóðêåñòàíñêîãî âîåííîãî ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðྠÂ. È. Ìåæî-
âûì,  ÑÏ“  deb  berilgan  chiqish  joyi  o‘rniga  keyingi  175-
jildning titul varag‘ida „Òóðêåñòàíñêèé ñáîðíèê ñòàòåé è çà-
ìåòîê  èç  ðóññêèõ  è  èíîñòðàííûõ  ãàçåò.  Ñáîðíèê  ñîñòàâ-
ëÿåòñÿ ïî ïîðó÷åíèþ Òóðêåñòàíñêîãî ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðà“
yozuvi bor, pastda chiqish joyi Òoshkent shahri deb ko‘rsatilgan.
Dastlabki 34 tasiga (417 — 450) „Í. Ê. Ãîðîäåíêîãî“ so‘zi va
„1907- yil“  yozilgan.  451- jilddan  boshlab  general-gubernator
familiyasi  qo‘yilmagan,  „1906- yil“  492  jildgacha  ko‘rsatiladi.
494- jildga ham shu yil yozilgan, lekin 493, 495- jildlarida negadir
„1907- yil“  yozilgan,  496- jilddan  to  oxirigacha  chiqqan  yillari
ko‘rsatilmagan. Bu jildlarning tuzuvchilari imperiya markazidan
uzoq hisoblangan O‘rta Osiyoda, rus madaniyati markazlaridan
uzoqda  bo‘lsa-da,  gazeta  qirqimlari  byurosi  xizmatidan  foyda-
landilar va qirqim materiallari bilan to‘plamning keyingi jildlarini
to‘ldirib bordilar. Òurkiston matbuotidan ham juda ko‘p mate-
riallar olindi. Shuning uchun ham 127 jilddan 81 tasi, ko‘proq
1907  va  shunga  yaqin  yillarda  chiqqan  gazetalardan  olingan
maqolalar bo‘lib, 423, 446, 452 va 467- jildlarga o‘zbek va rus
tilidagi  materiallar  kiritilgan.
Eng muhim  materiallar jurnal maqolalari, risolalar, kitoblar
bo‘lib, 46 ta jildga kiritilgan, ulardan 5 tasi gazetadan olingan. Bu
jildlarning hammasi Mejov to‘plamlariga nisbatan ilmiy jihatdan
ancha  bo‘sh  ishlangan.  N.  V.  Dmitrovskiy  tuzgan  „Òurkiston
to‘plami“ning  taqdiri  og‘ir  bo‘ldi,  ularning  qanchaligi  va
qayerdaligi haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Hozir Navoiy nomli
O‘zbekiston Milliy kutubxonasida N. V. Dmitrovskiy tuzgan 5 ta
to‘plam saqlanmoqda, bu 1871 — 78- yillarda chiqqan „Òóðêåñ-
òàíñêèå  âåäîìîñòè“  gazetasidan  olingan  o‘lkashunoslik  maz-
munidagi maqolalarni o‘z ichiga oluvchi, hajm jihatidan kichik
bo‘lgan to‘plamdir. Ko‘chirmalar bir xil hajmdagi risolalar shaklida
jildlangan. Òo‘plamlar bosmaxona usuli bilan ishlangan sarvaraqqa
ega:  „Òóðêåñòàíñêèé  ñáîðíèê.  Òîì  I  (äëÿ  äâóõ  êíèã)“  va

---

83
„Òóðêåñòàíñêèé ñáîðíèê. Òîì II (äëÿ äâóõ êíèã)“ ramkasida
1872- yil ko‘rsatilgan to‘plamlarda mundarijalar yo‘q edi, keyin-
chalik  ular  Y.  K.  Betger  tomonidan  qo‘l  bilan  yozilgan.
Kutubxonada  saqlanayotgan  N.  Dmitrovskiyning  boshqa,
ko‘lami  jihatidan  har  xil  bo‘lgan,  17  jildli  to‘plamiga  ham
gazetalardan  qirqib  olingan  xabarlar  kiritilgan.  Ular,  asosan,
nashr qilingan vaqtiga muvofiq, xronologik tartibda joylashtirilgan,
ba’zi  bir  vaqtli  matbuot  nashrlarining  nomlari  yo‘q,  ular
tasodifan qirqilib ketgan bo‘lishi ham mumkin. Lekin tuzuvchi
u  ma’lumotlarni  qo‘lda  yozib  qo‘yishni  ep  ko‘rmagan.  Òo‘p-
lamlarning  tashqi  ko‘rinishi  Mejov  to‘plamlaridan  sodda  ish-
langanligi bilan ajralib turadi. Qirqib olingan materiallar qog‘ozga
yelim  bilan  yopishtirilmay,  muqovalangan.  Faqat  4  ta  jild
„Òóðêåñòàíñêèé ñáîðíèê“ sarlavhali sarvaraqqa ega. Yozuvlar
hamma jildlarning tikilgan joyida bosilgan, undan tashqari, 6 ta
jildning  muqovalarida  raqami  ham  bosilgan,  birortasining
mundarijasi yo‘q. Òo‘plam Y. K. Betger tomonidan raqamlagan,
hamma jildlarni bezatib, maqolalarning „Òóðêåñòàíñêèé ñáîðíèê
Í. È. Äìèòðîâñêîãî“ nomli alifbo kartotekasini tuzdi.
E. K. Betger  „Íîâûå  ìàòåðèàëû  Òóðêåñòàíñêîãî  ñáîð-
íèêà“  maqolasida  „N. V. Dmitrovskiyning  17  jildli  to‘plami
1840 — 1890- yillarda  nashr  etilgan  186  maqolani  o‘z  ichiga
oladi.  Materiallarning  72%i  V.  I.  Mejov  to‘plamiga  kirmagan,
shuning  uchun ham  N. V. Dmitrovskiy to‘plamlari  O‘rta  Osiyo
o‘lkasini  har  tomonlama  o‘rganuvchi  tadqiqotchilar  uchun
qiziqarli  ma’lumotlar  bera  oldi“,  deb  yozgan  edi.