O'zbek xalqining davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan boy an'analari

Tadbirkorlik shakllari:
xususiy (shaxsiy) tadbirkorlik;
yollanma mehnatni jalb qilib amalga oshiriladigan   tad birkorlik;
bir necha fuqarolar va yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan jamoa yoki
qo'shma tadbirkorlik.
Respublikada ko'chmas mulk bozori tashkil etilib, kimoshdi savdolari va tanlovlar

---

 
( Word Converter - Unregistered )
http://www.word-converter.net
asosida kichik korxonalar fuqarolarga sotildi.
1995-yil 5-yanvarda e'lon qilingan ,,Xususiy tadbirkorlikda tashabbus ko'rsatish va
uni rag'batlantiiish to'g'risida"gi Prezident farmoni mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirishga,  mulkdorlar  tabaqasini  shakllantirishga  yangi  turtki  berdi.  Farmonga
binoan  davlat  mulkini  xususiylashtirishdan  tushayotgan  mablagMarning  50  foizi  kichik
biznesni rivojlantirishgayo'naltirildi.
1995-  yil  21-  dekabrda  qabul  qilingan  O'zbekiston  Respublikasining  ,,Kichik  va
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish to'g'-risida" gi Qonuni iqtisodiyotning mazkur sektoriga
davlat  va  mintaqaviy  darajada  rag'batlantirishning  asosiy  yo'nalishlarini  belgilab  berdi.
Davlat  darajasida  xususiy  tadbirkorlik  faoliyati  uchun  huquqiy-normativ  asoslar,  zarur
infratuzilma va shart-sharoitlar yaratildi. Mintaqaviy (viloyat, shahar, tuman) dara jada esa
tadbirkorlarga  mahalliy  soliq  va  yig'imlar  solishda  yengilliklar  berildi,  bu  sektorni
rivojlantirish  uchun  hududiy  dasturlar  ishlab  chiqildi  va  amalga  oshirish  tadbirlari
ko'rildi.1995-  yil  iyulda  Xususiy  tadbirkorlik  va  kichik  biznesni  qo'llab-quvvatlash  fondi
(Biznes-fond),  1996-yil  martda  O'zbekiston  tovar  ishlab  chiqaruvchilar  va  tadbirkorlar
palatasi, ularning hududiy bo'limlari tashkil etildi. Kichik biznesni qo'llab-quvvatlash uchun
faqat  Biznes-fond  tomonidan  10  mlrd  so'm  miqdorida  moliyaviy  yordam  ko'rsatildi,
tadbirkortarning  malakasini  oshirish  kurslari  tashkil  etildi.  O'rta  va  kichik  biznesning
rivojlanishiga  dehqon  va  fermer  xo'jaliklari  assotsiatsiyasi,  ,,Hunarmand"  assotsiatsiyasi,
Tadbirkor ayollar assotsiatsiyasi ham ko'maklashmoqda.
Kichik  biznesni  rivojlantirishga  chet  ellik  investorlarning  va  dunyodagi  nufuzli
banklarning, jumladan, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Germaniya tiklanish banki,
Osiyo  taraqqiyot  banki,  Xalqaro  moliya  korporatsiyasi  va  boshqa  Xalqaro  moliya
tashkilotlarining  kredit  resurslari  jalb  etilmoqda.  Tadbirkorlar  va  biznesmenlarga
maslahatlar  bilan  ko'maklashish  maqsadida  nemis  texnikaviy  ko'maklashuv  jamiyati
O'zbekistonda  kichik  biznesni  qo'llab-quvvatlash  markazini,  Yev ropa  hamjamiyati
komissiyasi  esa  amaliy  aloqalar  markazini  ochdilar.  Markaziy  Osiyodagi  Amerika
tadbirkorlik fondi va Markaziy Osiyodagi Buyuk Britaniya investitsiya fondi o'zbekistonlik
tadbirkorlarga  zarur  maslahatlar  bilan  ko'maklashdilar.  2003-yil  1-yanvar  holatiga  ko'ra,
o'tgan yillarda kichik biznesni rivojlantirish uchun jalb etilgan xorijiy kredit resurslari hajmi
450  mln  AQSH  dollarini  tashkil  etdi,  ular-dan  345,8  mln  (shu  jumladan,  2002-yilda  87
mln) AQSH dollari o'zlashtirildi.
Kichik  va  o'rta  biznesni  qo'llab-quvvatlash  borasida  ko'rilgan  tadbirlar  natijasida
ularning  soni  yildan  yilga  ko'payib  bordi.1992—1996-yillarda  85  mingga  yaqin  kichik
biznes korxonalari ro'yxatga olingan bo'lsa, 2001-yil boshlarida ularning soni 190 mingdan
ortdi, shu jumladan, faoliyat yuritayotganlari soni 149,3 mingtani tashkil etdi, ularning 63
foizi  ishlab  chiqarish  bilan  band  bo'ldi.  O'zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi
2001-yil  22-avgustda  ,,Tadbirkorlik  subyektlarini  davlat  ro'yxatidan  o'tkazish  va  hisobga
qo'yish tizimini takomillashtirish to'g'risida" qaror
qabul  qildi.  Qarorga  binoan  kichik  va  xususiy  tadbirkorlikni  rivojlantirishni
rag'batlantirish bo'yicha respublika muvofiqlashtiruvchi kengash tashkil etildi. Tadbirkorlik
subyektlarini  bir  joyda  davlat  ro'yxatidan  o'tkazish  va  hisobga  olishning  soddalashtirilgan
yangi tartibi joriy etildi. Shahar va tumanlarda tadbirkorlik subyektlarini davlat ro'yxatidan
o'tkazish  bo'yicha  bo'limlar  tashkil  etildi,  ular  alohida  binolar,  kerakli  jihozlar  bilan
ta'minlandi. Tijorat banklari o'z mablag'lari hisobiga faqat 2001-yilda kichik va o'rta biznes

---

 
( Word Converter - Unregistered )
http://www.word-converter.net
subyektlariga  144,3  mlrd  so'm  kredit  berdilar.  Ularga  Respublika  tovar-xomashyo  birjasi,
Agrosanoat  birjasi,  ,,Oszulgurjisavdo"  orqali  106  mlid.  so'mlik  moddiy-texnika  resurslari
sotildi. Tadbirkorlarning qonuniy huquq va manfaat-larini himoya qilish maqsadida xo'jalik
subyektlarida  ,,Tekshirish-larni  ro'yxatga  olish  daftari"  joriy  etildi.  Kichik  biznes
subyektlarining  tashqi  iqtisodiy  faoliyati  erkinlashtirildi,  ular  o'zi  ishlab  chiqarayotgan
mahsulotlarni naqd xorijiy valutaga eksport qilishga ruxsat berildi. 2001— 2002- yillarda
kichik biznes subyektlari faoliyatiga noqonuniy aralashish hollarini bartaraf etish, ularning
buzilgan  huquqlarini  tiklash  va  aybdor  shaxslarni  sud  javobgarligiga  tortish  choralarini
qo'llash  mexanizmi  yaratildi.  Tadbirkorlarga  yetkazilgan  moddiy  va  ma'naviy  zararlar
aybdor  bo'lgan  mansabdor  shaxslarning  cho'ntagidan  undirilib  berilmoqda.  Respublika
Adliya  vazirligi,  uning  joylardagi  adliya  idoralari  tomonidan  2002-  yilda  kiritilgan  8
mingdan  ortiq  da'vo  arizalariga  muvofiq  sudlar  tomonidan  tadbirkorlarga  9  milliard  so'm
undirib  berildi.  2300  mansabdor  shaxsga  nisbatan  intizomiy  chora  ko'rildi,  ulardan  290
nafari  egallab  turgan  lavozimidan  bo'shatildi.  Natijada  xo'jalik  yurituvchi  subyektlarni
noqonuniy tekshirishlar va aralashishlar soni keskin kamaydi. Agar 2001-yilda noqonuniy
tekshirishlar  bo'yicha  1450  ta  holat  aniqlangan  bo'lsa,  2002-  yilda  ularning  soni  157  tani
tashkil  etdi  yoki  10  barobar  kamaydi.  Bu  tadbirlar  kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlik
rivojiga yangi turtki bo'ldi. 2001-yilda 34200 ta kichik va o'rta biznes subyektlari ro'yxatga
olindi, bular hisobiga 372 mingta yangi ish o'rinlari tashkil etildi. 2001-yilda kichik va o'rta
biznes  subyektlari  tomonidan  ishlab  chiqarilgan  65,5  milliard  so'mlik  mahsulot  sotildi.
2002- yilda 38 mingga yaqin mikrofirma, kichik va o'rta biznes korxonalari tashkil etildi.
2004-  yil  1-  yanvar  holatiga  ko'ra,  respublika  bo'yicha  tashkil  topgan  va  faoliyat
ko'rsatayotgan kichik biznes korxonalar soni 277 mingtadan oshdi, ulardan 168,6 mingtasi
mikrotizimlardir.
2004-  yilda  kichik  va  xususiy  tadbirkorlikni  rivojlantirish  hisobiga  427,6  ming
yangi ish o'rni tashkil etildi. 2005-yilda kichik biznes obyektlari soni 310 mingtadan ortdi.
Kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlikning  mamlakat  yalpi  ichki  mahsulotidagi  salmog'i
1991-yilda 1,5 foizni, 2000- yilda 30 foizni tashkil etgan bo'lsa, 2009-yilda 50 foizga yetdi.
Mamlakat iqtisodiyotida band bo’lgan aholining 65,5 foizi yoki 6,4 mln kishi kichik biznes
va xususiy tadbirkorlik sohasida mehnat qildi. Bu soha aholi bandligini ta'minlaydigan va
uning asosiy daromad manbayi bo'lgan muhim bo'ginga aylandi.
O'zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  53-  moddasiga  ko'ra,  bozor
munosabatlarini  rivojlantirishga  qaratilgan  O'zbekiston  iqtisodiyotining  negizini  xilma-xil
shakllardagi  mulk  tashkil  etadi.  Davlat  iste'molchilarning  huquqi  ustunligini  hisobga  olib,
iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng
huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi.
Agrar islohotlar
Agrar islohotlarga ustuvorlikberildi.   Negaki,  respublika  aholisining  62  foizi
qishloqda yashaydi, mamlakat yalpi ichki mahsulotning 30 foizi, valuta tushumlarining 55
foizi qishloq xo'jaligida shakllanadi. Agrar islohotlar natijasida davlat tasarmfidagi qishloq
xo'jalik mulklari xususiylashtirildi. Bugungi kunda qishloq xo'jaligida nodavlat sektorining
ulushi 99 foizni tashkil qilmoqda.
Islohot yillarida odamlarga shaxsiy tomorqa uchun qo'shimcha ravishda 550 ming
gektar sug'oriladigan yer ajratildi va shaxsiy tomorqa uchun berilgan yer maydoni 700 ming

---

 
( Word Converter - Unregistered )
http://www.word-converter.net
gektarga yetdi, 9 milliondan ortiq qisliloq aholisi ana shu yer hosilidan foy-dalanmoqda.
1992—1995-  yillarda  davlat  tasarrufidagi  qishloq  xo'jalik  korxonalari  va
tashkilotlarini  xususiylashtirish,  asosan,  tugallandi.  1150  ta  sovxoz  va  1200  ta  fermalar
xususiylashtirildi.
Qishloqda xo'jalik yuritishning maqbul shakllarini yaratishga alohida e'tibor berildi.
Agrar  islohotlarning  dastlabki  yillarida  sovxoz  va  kolxozlar  jamoa  xo'jaliklariga
aylantirilgan  edi.  Ammo  xo'jalik  yuritishda  o'zlarini  to'la-to'kis  oqlamaganliklari  tufayli
ularni qayta tuzish zaruriyati vujudga keldi. 1998-yil aprelda ,,Qishloq xo'jalik kooperativi
(shirkat)  to'g'risida"  Qonun  qabul  qilindi.  Qonunda  shirkat  xo'jaligini  tuzish  va  uning
faoliyat  yuritish  tartiblari,  shirkatga  a'zolik,  yer  uchastkalari  ajratish  va  boshqarish
masalalarining  huquqiy  asoslari  belgilab  berildi.  Shirkatning  iqtisodiy  asosini  ishlab
chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotlarga jamoa kooperativ mulkchilik tashkil
etadi. Shirkatning har bir a'zosiga mulk va yer paylari shaklida hissa ajratiladi.
Jamoa xo'jaliklari 1998-yildan boshlab yer va mulk paylari asosida qishloq xo'jalik
shirkatlariga aylantirila boshlandi, 1999-yilda 898 ta, 2000- yilda 856 ta, 2001- yilda 112 ta
qishloq  xo'jaligi  korxonalari  shirkatlarga  aylantinldi.  Shirkatlarning  umumiy  soni  2002-
yilning 1 - yanvarigacha respublika bo'yicha 1900 taga yetdi. Shu tariqa agrar munosabatlar
tizimida  oila  pudratiga  keng  o'rin  berildi,  har  bir  a'zo  o'z  payiga  ega  bo'ldi.  Mahsulot
yetishtiruvchi shirkat a'zosi bilan shirkat xo'jaligi o'rtasida pudrat shartnoma munosabatlari
joriy etildi. Har bir oila pudratiga 5 gektar ekin maydonlari, bog'lar, uzumzorlar birkitilgan,
shartnomalar  tuzilgan,  o'zaro  hisob-kitob  yurituvchi  chek  daftarchalari  bilan  ta'minlandi.
2000-yilning  1-iyul  holatiga  ko'ra,  respublikarnizdagi  qishloq  xo'jalik  shirkatlari  tarkibida
598,5  mingta  oilaviy  pudrat  faoliyat  ko'rsatdi.  2002-yil  boshlariga  kelib  1  mln  400  ming
kishi  shirkat  a'zosi  sifatida  mehnat  qildi.  Biroq  shirkat  xo'jaliklari  o'zini  oqlamadi,  ular
tugatila boshlandi.
Fermer  va  dehqon  xo'jaliklarini  shakllantirishga  alohida  e'tibor  berildi.  2002-  yil
o'rtalarida  respublikamizda  55,4  mln  fermer  xo'jaligi,  1,5  mln  dan  ortiq  dehqon  xo'jaligi
tadbirkorlik bilan shug'ullandi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003- yil 24-martdagi ,,Qishloq xo'jaligida
islohotlarni  chuqurlashtirishning  eng  muhim  yo'nalishlari  to'g'risida"gi  farmonida  agrar
islohotlarning  yangi  yo'nalishlari  belgilab  berildi.  2007-yilda  shirkat  xo'jaliklarini  tugatish
ishlari  nihoyasiga  yetdi,  ularning  negizida  fermer  xo'jaliklari  tashkil  etildi.  2007—2008-
yillarda  paxtachilik,  g'allachilik,  sabzavotchilik,  chorvachilikka  ixtisoslashgan  fermer
xo'jaliklarining  yer  maydonlari  qariyb  2,5  baravarga  kengaytirildi.  Fermer  xo'jaliklari
qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining asosiy shakliga aylandi.
Qishloqda  shaxsiy  yordamchi  xo'jaliklar  dehqon  xo'jaliklari  sifatida  qayta
shakllandi.  Dehqon  xo'jaligi  —  bu  oilaviy  mayda  tovar  xo'jaligi  bo'lib,  tomorqa  yer
uchastkasi oila boshlig'iga umrbod meros qilib beriladi, mahsulotlar oila a'zolarining shax-
siy mehnati asosida yetishtiriladi va sotiladi, 2004- yil boshlariga kelib mamlakatimizda 3,5
mln.  ga  yaqin  dehqon  xo'jaliklari  yuridik  va  jismoniy  shaxs  maqomida  faoliyat  yuritdi,
ularda 8 mln. dan ortiq ishga yaroqli kishilar tnehnat qilmoqda. Dehqon xo'jaliklarining yer
maydoni  667  ming  gektami  tashkil  etadi.  Hozirgi  kunda  dehqon  xo'jaliklari
mamlakatimizda  yetishtirila-yotgan  qishloq  xo'jaligi  mahsulotlarining  66  foizini,  shu
jumladan,  yetishtirilayotgan  kartoshkaning  89  foizini,  chorvachilik  mahsulotlarining  89
foizini,  meva  va  uzumning  45—50  foizini  ishlab  chiqarmoqda.  Dehqon  xo'jaliklarining

---

 
( Word Converter - Unregistered )
http://www.word-converter.net
yerdan foyda-lanish samarasi yuqori bo'lmoqda.
Qishloq xo'jaligida nodavlat sektorining ulushi qariyb 100 foizga yetdi. Dehqon va
fermer  xo'jaliklari  asosiy  ishlab  chiqarish  subyektlariga  aylandi.  2009-  yilda  qishloq
xo'jaligida  ishlab  chiqarilgan  yalpi  mahsulotning  qariyb  100  foizi  dehqon  va  fermer
xo'jaliklarida  yetishtirildi.  2009-  yilda  paxtaning  100%i,  g'allaning  100%i  fermer
xo'jaliklarida yetishtirildi.
Mustaqillik  yillarida  amalga  oshirilgan  agrar  islohotlar  natijasida  qishloq  hayoti
yangilandi,  dehqon  va  fermerning  mehnatga  munosabati,  dunyoqarashi  o'zgardi.  Ular
yerning  haqiqiy  egasiga,  o'z  mehnati  evaziga  yetishtirgan  mahsulotning  egasiga
aylanmoqda.
Shu tariqa respublika xalq xo'jaligining barcha tarmoqlarida mulk shakllari o'zgardi,
nodavlat  mulkchiligi  rivojlandi.  Xulosa  qilib  aytganda,  mustaqillik  yillarida  amalga
oshirilgan  iqtisodiy  islohotlar  tufayli  mulkchilik  shakllari  bo'yicha  iqtisodiyot  tuzilmalari
tubdan o'zgardi. Mulkchilikning davlat shakli ustunlik qilgan, davlatlashtirilgan iqtisodiyot
tugatildi.  Mulk  dav lat  tasarrufidan  chiqarildi  va  xususiylashtirildi.  Iqtisodiyotdagi
institutsional  o'zgarishlar  tufayli  nodavlat  mulk  shakllari—  ak-siyadorlik  korxonalari,
uyushmalar, konsernlar, korporatsiya va kompaniyalar, o'rta va kichik korxonalar vujudga
keldi.  Qishloq  xo'jaligida  nodavlat  mulk  shakllari  —  dehqon  va  fermer  xo'jaliklari  asosiy
ishlab  chiqarish  subyektlariga  aylandi.  1991-yilda  respublika  iqtisodiyotida  mulkning  90
foizi davlat tasarrufida bo'lgan bo'lsa, 2009-yilga kelib bu ko'rsatkich atigi 10 foizni tashkii
etdi.  Mulkning  90  foizi  nodavlat  mulk  shakllariga  tegishli  bo'lib,  ularda  ish  bilan  band
bo'lgan jami aholining 77 foizi mehnat qilmoqda.
O'zbekistonda ko'p ukladli iqtisodiyot shakllandi. O'rta mulkdorlar tabaqasi vujudga
keldi.
13- §. O'zbekiston iqtisodiyotining barqarorlashuvi va taraqqiyoti
Iqtisodiyotni barqarorlashtirish va o’shini ta'minlash yo'li
Davlat  mustaqilligini  qo'lga  olgan  O'zbekistonga  sobiq  tuzumdan  barbod  bo'lgan
iqtisodiy  va  moliyaviy  tizim,izdan  chiqqan  iqtisodiy  boshqaruv  mexanizmi  va  iqtisodiy
munosabatlar  meros  bo'lib  qolgan  edi.  Respublika  korxonalari  sobiq  Ittifoqning  boshqa
mintaqalaridagi  korxonalar  bilan  bog'langan  bo'lib,  Ittifoq  parchalangach,  ular  o'rtasidagi
aloqalar  uzildi.  Mustaqil  Respublikalardagi  islohotlar  jarayonida  korxonalar
xususiylashtirildi,  mulk  egaligi,  mahsulot  ishlab  chiqarish  yo'nalishlari  o'zgardi.  Natijada
korxonalarning  bir-biriga  xomashyo,  asbob-uskunalar  yetkazib  berish  jarayoni  to'xtab
qoldi.  Bu  barcha  respublikalar,  jumladan,  O'zbekiston  iqtisodiyotiga  ham  salbiy  ta'sir
ko'rsatdi, albatta.
O'zbekistonning  sanoat  korxonalarida  xomashyo  va  asbob-uskunalar  taqchilligi
vujudga  kelib,  xo'jalik  yuritish  murakkablashib  qoldi.  Masalan,  O'zbekiston  qishloq
xo'jaligi  mashinasozligi  zavodlari,  to'qimachilik  va  kimyo  sanoati  korxonalari,  Toshkent
aviatsiya  ishlab  chiqarish  birlashmasi  va  boshqa  korxonalarda  mahsulot  ishlab  chiqarish
keskin pasaydi. Natijada respublika bo'yicha sanoat va qishloq xo'jaligi mahsulotlari ishlab
chiqarish ko'rsatkichlari pasaydi. Agar 1990-yilda yaratilgan yalpi ichki mahsulot hajmini
100 foiz deb olsak, keyingi yillarda u pasayib, 1995- yilda 81,2 foizga tushdi.
O'zbekiston  oldida  iqtisodiyotdagi  tanglik  holatlarini  oldini  olish,  inqirozga  yo'l
qo'ymaslik,  makroiqtisodiyotni  barqaror-lashtirish  vazifasi  ko'ndalang  boMib  turdi.  Shu
boisdan  iqtisodi-yotni  barqarorlashtirish  O'zbekiston  iqtisodiy  siyosatining  us tuvor

---

 
( Word Converter - Unregistered )
http://www.word-converter.net
vazifalaridan  biri  deb  belgilandi.,,Barqarorlashtirish  siyosati  —  eng  avvalo,  bu
makro-iqtisodiyotda muvozanatni saqlash, ishlab chiqarishning keskin darajada pasayishiga
va  ommaviy  ishsizlikka  yo'l  qo'ymaslikdir...  Barqarorlashtirish  siyosatining  maqsadi
boshqarib  bolmaydigan,  iqtisodiy  pasayishga  olib  kelishi  mumkin  bo'lgan  ichki  va  tashqi
muvozanatsizlikni chetlab o'tishdan, zarur bo'lgan taqdirda esa uni to'g'rilashdan iborat". I.
A.  Karimov.  O'zbekiston  iqtisodiy  islohotlarni  chuqurlashti-rish  yolida.  T.,  O'zbekiston,
1995, 197-bet
Jahon  tajribasida  barqarorlashtirish  siyosatini  amalga  oshirishda  bir  necha  xil
yondashuvlardan foydalanilgan.