O‘zbek tilshunosligi kafedrasi

q>x. Ushbu tipdagi o‘zgarish xakas tilida kuzatiladi: palïx (baliq), ax (oq), chox (yo‘q). Xuddi shunday holat ozarbayjon tilida uchraydi: yox (yo‘q)(o‘q)
Qaraim tilining trakay dialektida so‘z oxiridagi q>x hodisasi mavjud: ax (oq)(oyoq)
Poloves tilida xashux (qoshiq)~tat. qashьq; bïchax (pichoq)~tat. bьshьq.
q>x holati yoqut tilida ham uchraydi: suox (yo‘q)(o‘q)(oyoq)ammo bundan mustasno holatlar ham bor: balïk (baliq)
Chuvash tilida bobotildagi so‘z oxiridagi q yo‘qolgan: balïq (baliq)~chuv. pulъ, adzaq (oyoq~chuv. ura, achïq (ochiq)~chuv. uzъ.
Turkiy bobotilda velyar q bilan boshlanadigan affikslarning qo‘llanishi quyidagi qoidaga bo‘ysunadi: q jarangsiz undosh o‘zakdan so‘ng qo‘llaniladi: bashqa (boshga), qaytqan (qaytgan). Unlilar va jarangsiz undoshlardan keyin q >g‘: ormang‘a (o‘rmonga), qalg‘an (qolgan).
So‘z o‘zagiga unli bilan boshlanadigan affiks qo‘shilganda, q>g‘: ayag‘ï< ayaqы. Bu holat o‘zbek tilida ham mavjud: tayoq~tayog‘i.
Tuva, xakas va gagauz tillarida unli bilan boshlangan affikslardan oldingi q>g‘ holatda bo‘lgan, so‘ngra yo‘qolgan: gag.usha:m (mening bolam)<ushaqïm> ushaqam>ushag‘am>usha:m, tuv. balï:m (mening balig‘im)balïg‘ïm >balï:m, xak. aza:m (mening oyog‘im)azag‘am>aza:m.
Ayrim turkiy tillarda g‘ dan paydo bo‘lgan oxirgi q tushib qolishi sodir bo‘lgan: tat., qoz. sarь, tur. sarïtat. aylь (oyli), ozarb. garlï (qorli), no‘g‘. tavlь (tog‘li)
Bobotil davridagi k so‘z boshida qipchoq tillarida ancha turg‘un: käs (kesmoq): tat., xak.., boshq. kis`, qoz., qirg‘., q.qalp., no‘g‘., q.balq., o‘zb., tuv. kes, chuv. kas; ki:r (kirmoq)>kir: tat., qoz., no‘g‘., o‘zb., xak., chuv., qirg‘., olt. kir; käl (kelmoq): tat., boshq., chuv. kil, no‘g‘., qoz., q.qalp., olt., o‘zb., uyg‘., qirg‘. kel.
Bobotildagi k turk va ozarbayjon tillarida palatal gga aylanadi: käbi>gämi (kema), tat. kimä, no‘g‘., qoz. keme, o‘zb. kema~ozarb. gämi, tur. kemi; ki:r (kirmoq): tat., chuv., qoz., qirg‘. kir, tur., ozarb. gir; köl (ko‘l): qirg‘., no‘g‘., o‘zb., olt. köl, tat., boshq. kül, ozarb., tur. göl.
Shuning bilan birgalikda, ozarbayjon va turk tillarida tarkibida k saqlangan so‘zlar ham bor: kül (kul): tat., no‘g‘., qoz. kul, qirg‘., ozarb., turkm., tur. kül; käs (kesmoq): tat., boshq. kis‘, qoz., qirg‘., tur. kes, chuv. kas; kirpi (tipratikan): qirg‘., o‘zb., turkm., ozarb., tur. kirpi; kir (kir): tat., qoz., qar., qirg‘., olt., ozarb., tur. kir.
Bunday ikki holatli ifodalanishni turkman tilida uchratish mumkin: käs‘ (kesmoq); turkm. kes‘; köp (ko‘p): turkm. köp; kir~turkm. kir; kül (kul)~turkm. kül. Shuningdek, g>k: kök (osmon)~turkm. gök; kör (ko‘rmoq)~turkm. gör: käl (kel)~turkm. gel.
Qumiq tilida so‘z boshidagi k ham ikki xil ifodalanadi. Qumiq tilidagi ayrim so‘zlarda so‘z boshida k saqlanadi: kir (kir)~qum. kir; köl (ko‘l)~qum. köl, ammo shunday so‘zlar borki, ulardagi k bobotil davridagiga to‘g‘ri keladi: käl (kelmoq)~ gel; kör (ko‘rmoq)~qum. gör; kishi~qum. gishi.
Ikki xil ifodalanish gagauz va qrimtatar tilida ham kuzatiladi.
Ikki xil ifodalanishning o‘ziga xos turi tuva va tofalar tillarida uchraydi.
Tuva tilida eski q saqlangan muayyan so‘zlar bor: kök (ko‘k); kel (kelmoq), kezek (kesak), kiji (kishi) va hokazo. Shuningdek, k>x holatidagi so‘zlar ham uchraydi: xöl (ko‘l), xir (kir) kabi.
Tofalar tilida ham eski k saqlangan holatlar uchraydi: küs (kuz), kel (kelmoq). Ayni paytda, ba’zi tofalar so‘zlarida eski k>h holatida keladi: hir (kir), hol (ko‘l) va hokazo.
Ozarbayjon tilining janubiy dialektlarida, shuningdek, Naxichevan guruh shevalarida old qator unlilar oldida k>ch: chänd (kand, qishloq) (kumush)Bunday holat turk tili dialektlarida ham kuzatiladi: chim (kim)shuningdek, uyg‘ur tili dialektlarida ham mavjud: chim (kim)(kir)va hokazo.
Ko‘pchilik holatlarda intervokal holatda k saqlanadi: täkä (taka); tur., q.qalp., qoz., no‘g‘., qum. teke, tat., boshq. täkä: ozarb. tökä; kükürt (gugurt): tur., qum., q.balq. kükürt, q.qalp., tat. kükirt, olt. kükür.
Ayrim holatlarda k ning intervokal holatda jaranglashuvi kuzatiladi: tur. ekinji (dehqon)~qoz. yeginshi, tat. iginshi; ozarb. äkiz (egiz)~qoz. egiz.
Intervokal holatda k chuvash tilida, odatda, yarim jarangli g ga o‘tadi: chuv. taga (taka)(shudgor, ekin)<äkä.
Ta’kidlash kerakki, turkiy tillarda o‘zak morfemalarda intervokal pozitsiya-da k juda kam uchraydi. Shuningdek, o‘zak morfemalarda undoshdan oldin yoki keyin ham k kam ishlatiladi. Ayrim tillarda, chunonchi, xakas, tuva tillarida jarangli undoshdan keyin k jaranglilashuvi mumkin: xak. tülgü (tulki), tuv. dilgi~olt., qirg‘. tülkü.
Ko‘pchilik turkiy tillarda so‘z oxirida doimo saqlanadi: yuk (yuk): turkm., qum., tur., qum., q.balq. yük, olt. duk, xak. chük; kö:k (osmon, zangori): qirg‘., uyg‘., qoz., q.qalp., o‘zb. ko‘k, tat., boshq. kük, turkm. gök.
Turk tilida, shuningdek, ozarbayjon tilidagi bir bo‘g‘inli so‘zlarda so‘z oxiridagi k palatallashadi: tur. kemik (kemik, suyak), pek (qattiq, mustahkam), ozarb. kök (o‘zak).