O‘zbek tilshunosligi kafedrasi

3. Makon-payt ma’nosida keng tarqalgan so‘zlar. Bunday so‘zlar turkiy tillarda ko‘p uchraydi: no‘g‘. bas, tur., turkm., qr.tat., q.balq., tat., olt. bash, xak. pas, shimoli-janubda - pash//vash, yoq. baha(qoz. quduq basїna–quduq boshiga), jeroshaqtїn basїnda (yer o‘choqning boshida), no‘g‘. yurek basїna (yurakda), yaz basїnda (yoz boshida), xak. a:l pazїnzar (qishloqqa); turkm: depe, uyg‘. (Farg‘.). töpä, o‘zb. tepa, qoz. töbe (qoz. bizdiñ töbemizde (bizning tepamizda), turkm. dag‘їñ depes‘ine (tog‘ning tepasiga), uyg‘. tam töpüstä (devorda);
qat (atrof, tevarak): qar., q.balq., o‘zb(arx)., shimoli-janubda - qat (shim.jan. pur taleynїñ qatda (bir ko‘lgacha), q.balq. shkolpu qatїnda (maktab yonida);
yaqin joy//qash>atrofida, yonida: turkm. qash, uyg‘. (Farg‘.). qash, qoz., no‘g‘. qas (no‘g‘. iyttiñ qashїna (itning yoniga), qoz. Botagözdїn qasїna (Bo‘tako‘zning qoshiga); qirg‘oq//chekka>: tuv qїdїg‘, yoq. qїtї (yoq. yot qїtїntїg‘ach (olovga), tuv. xem qїdї:їda (daryo qirg‘og‘ida);
yon//tomon: turkm. ya:n, no‘g‘., tat., tur., qar., qr.tat., gag., qum. yan, qoz. jan, o‘zb. yon, tuv. chan, q.balq. zan, olt. dan (tat. anän yanäna (uning yoniga), qoz. peshtiñ janї (pechkaning yoni), tuv. zavod chanїnda (zavod yonida), gag. kunar yanїna (quduq yoniga);
yaq(old qism>old): q.tur., turkm. öñ, gag., tur. on, qr.tat. ög, chuv. ut (q.turk. siziñ öñünüzde (sizning oldingizda), turkm. eyvanїñ öñünde (ayvon yonida), gag. evin önünda (uy oldida);
old(old qism): qum. al, turkm. (XVIII–XIX asr), no‘g‘., uyg‘.(Farg‘.), qoz. ald, tat. al(d), o‘zb. old, q.balq. al(li), olt., qar. alїn, xak. aln(ї), qum: üynü aldїnda (uyning oldida), olt. tura ald їna (uyning oldiga), no‘g‘. esik aldїnda (eshik oldida), tat. vokzal aldända (vokzal oldida), xak. körändes alnїnda (ko‘zgu oldida), ald, ehtimol, a:l (peshona, old)dir;
so‘ñ, keyin: qoz. soñ, xak. so: (qoz: meniñ soñїma (mendan keyin), xak. ansaxtїn so:nja; keyin: olt. kiyin, xak. kist(ä), shor. kest(shor: a:l kestinde (xalqdan keyin), xak. pözäk kürden kistäneñ (katta qo‘rg‘ondan keyin), olt. ayїl kiyininde (ayildan keyin);
orqa, ort: q.tur., qoz., no‘g‘., tat., qar., qr.tat., qum. art; tur., gag ard, tuv. artї(no‘g‘. yeshik artїna (eshik orqasi), üy artїnda (uy orqasi), tat. ag‘achlar artäna (yog‘ochlar orqasi), qum. terekni artїnda (terakning orqasida), tuv. dag‘ artїñ‘a (tog‘ orqasi), art<ar+t – makon determinatavi (negiz aniqlovchi), ar-orqa (odam orqasi);
sїrt: qoz., no‘g‘. sїrt (qoz. qalanїñ sїrtїna (qal’aning tashqarisida); arqa: turkm., qum, arqa, tur. arka, o‘zb. orqa, uyg‘. a(r)qa, art (o‘zb. tog‘ orqasida);
ust(yuqori): q.tur. üst//üsk, qum., gag., qoz., no‘g‘., qr.tat., qar., turkm., shor., olt. üst, o‘zb. ust, tat. öst, q.balq. üs, xak. üst(u), tuv. üstü< üzünü, sal. isti (xak. ot üstünze (o‘t ustida), tuv. xo:ray üstünde (shahar ustida), tat. östäl öständä (stol ustida), xak. an üstüne (hayvon ustiga), qoz. jol üstände (yo‘l ustida), üst<üz+t (makon aniqlovchisi);
ost: turkm., uyg‘., qr.tat., qoz., no‘g‘. ast, o‘zb. ost, (qoz. täldäñ astїna (tol ostiga), no‘g‘. terektiñ astїnda (terak ostida), q.tur. asra va astїn: ast(makon aniqlovchisi): ost(tub, tag, quyi, past, oxir, ket):
q.tur. al, turk., gag., olt. alt; xak. alt(i), yoq. alїn, tuv. aldї(xak. ulug‘ pes altїnzar (katta pech ostida), yoq. bug‘ul annїttan (g‘aram ostida), tuv. seri aldїng‘a (bostirma ostida); alt, ehtimol,+t. Bu yerda t determinativ (aniqlovchi);
ara (ora), arsїda (orasida) so‘zi umumturkiy bo‘lib: turkm. a:ra, q.tur., no‘g‘., qum., gag., tur., xak., qoz., q.balq., olt., tuv., qar., tat. ara; o‘zb. ora, sal., arasї (no‘g‘. avїl ademleri arasїnda (ovul aholisi orasida), qum. eki avlaqnї arasїnda (ikki dala orasida), xak. ag‘as avazїndan (o‘rmon orasidan), tuv. їyash arazїnda (daraxtlar orasida), tat. ag‘achlar arasännan (daraxtlar orasidan), q.tur. kishi ara (odamlar orasida), sal. qo‘y arasїna (qo‘y orasiga), olt. ölöñ arazїna (o‘t orasiga);
O‘rtasi, o‘rta>umumturkiy bo‘lib: qoz., turkm., tur., qum., q.balq., qr.tat., no‘g‘.yoq., olt. orta, o‘zb. o‘rta, tat. urta, uyg‘. ottur, xak. ort(i), tuv. ortu (qoz. üdiñ ortasїna–uyning o‘rtasiga, qum. avlaqnї ortasїnda (dala o‘rtasida), no‘g‘. qaraldїdїñ ortasїnda (devor o‘rtasida), yoq. don ortotug‘ar (odamlar o‘rtasida), xak. pu chölniñ ortїzїnja (bu yo‘lning o‘rtasida), tuv. dun ortuzunda (tun o‘rtasida);
ich(umumturkiy): q.tur., tur., gag., q.balq., uyg‘., o‘zb., olt., qr.tat., turkm., qum. ich, qoz., no‘g‘. ish, tat. äch, yoq. is, xak. äst(ä), tuv. ijun<ish+in, sal. ichi (qum. qalan ї ichinde (shahar ichida), no‘g‘. üydin ishine (uyning ichiga), tat. xäsrat ächändä (qayg‘u ichida), yoq. xos ihigar (xona ichida), xak. ib istinde (uy ichida), tuv. shkaf ichinde (shkaf ichida);
sirt (umumturkiy–tashqari): turkm. dash, yoq. tas, tur. dїsh, qum., olt., q.balq. tїsh, chuv. tul, sal. tashї, xak. tast(i), tuv. dashtї (q.tur. tashїn–sirt, tashqari), yoq. man taspar (mening yonimda), sal. oyim täshinda (mening uyim orqasida, tashqarisida), xak. qorod tashїna (shahar tashqarisida), tuv. qaza: dashtїnda (shahar tashqarisi);
bet: qoz., no‘g‘. bet, tuv. beti<bet+i (3-shaxs egalik qo‘shimchasi), qoz. sorpanїñ betine (sho‘rva yuziga), no‘g‘. uy betke (uy tomonga), tuv. bazїq betinde (uy atrofida), chuv. man patne (men tomonga);
yuz: q.tur., turkm. yuz, sal. yüzi (turkm. divarїñ yüzine (devor yuziga), qayanїñ yüzinden (qoyaning yuzidan), o‘r.tur. yüzünden (yuzasidan);
dush//tush: turkm. du:sh, olt., qoz., no‘g‘., yoq. tush, tuv. dush (qoz. qalan їñ tus їnda (qal’a tushida, atrofida), yoq. tribuna tuhug‘ach (tribuna tushiga): yoqut tilida tusdan bir necha ko‘makchilar paydo bo‘lgan: tuhug‘ach (tufayli), tihittan (sababli), tihinan (haqida);
qarshi: turkm. garshї, qr.tat., qarshї, tur., gag. karshї, o‘zb. qarshi, no‘g‘., qar., qoz. qarsї (no‘g‘. bizim qarshїm їzg‘a–bizning qarshimizga), qoz. bizdiñ qarsїmїzda (bizning qarshimizda);
ug‘ur, bo‘ylab: turkm. ug‘ur (köchening ugrunda – ko‘cha bo‘yida), yolїñ ug‘urunda (yo‘l bo‘yida); ug‘urundan(usul), q.turk. og‘rїndaq.tat. og‘runda (yo‘lida);
tub, quyi (atrofida, ostida): turkm. düyp, tur. dip, qum., qoz., qar., qr.tat. tüp, q.balq. tüb (qum. tavnї tübüne (tog‘ tubiga), qoz. qaqpa tubinde (darvoza yonida), qar. tuyaxlarї tübündan (tuyoqlari tagidan), tur. ag‘ajїn dibinde (daraxt ostida);
tag: turkm.(dial). tey, o‘zb., uyg‘. tag, o‘r.yoq. tügax (quyi, tag), uyg‘.(Farg‘). -olma tägidä (olma tagida), o‘zb. stol tagida;
ost: xak., olt. tösh, o‘r.tuv. dösh (negiz, o‘zak), q.tur. töz; Mahmud Koshg‘ariyda tup – töz (olt. tayg‘anїñ tözinde – tayga ostida), xak. ag‘astarnїñ tözinen (yog‘ochlar ostida);
tevarak, atrof: turkm. töverek, qoz. töñörek (qoz. üydiñ töñareginde–uy tevaragida);
tegra: q.tur. tägrä, o‘zb(ktb.). tegira, chuv. tavra–sifatdosh shakli bo‘lib, so‘ngra otga aylangan (tägräsidä); o‘r.tat. tirä (atrof), boshq. tirä-yön, balq. tiyre (atrof, muhit), turkm. jayїñ tövereginde (uy atrofida);
bo‘ylab: turkm., qoz. boy, tat. buy (qoz. özen boyїnda (ariq bo‘yida), tat. säkä buyäna (lava bo‘ylab), turkm. yap boyunda (kanal bo‘yida), tur. hudud boyunda (hudud bo‘yida);
o‘rin//o‘rniga: xak., no‘g‘., olt., qoz. orїn, chuv. vїrän, xak. anїñ ornїna(uning o‘rniga), no‘g‘. at ornїna (ot o‘rniga), qoz. bes kilonїñ ornїna, chuv. ashsha vїrnine (ot o‘rniga) kabi.
Demak, turkiy tillarda yordamchi so‘zlar turkumi to‘la shakllangan bo‘lib, ularning ko‘pchiligi asl turkiy hisoblanib, har biri o‘ziga xos xususiyatlarga egaligi bilan ajralib turadi.
Nazorat savollari va topshiriqlar:
1. Turkiy tillardagi yordamchi so‘zlarning umumiy tavsifi.
2. Ko‘makchilar qanday munosabat turlarini ifodalaydi?
3. Fe'l ko‘makchilarning yuzaga kelishi.
4. Ko‘ra ko‘makchisining xususiyatlari.
5. Qadimgi turkiy ot ko‘makchilar.
6. Ot ko‘makchilarga xos xususiyatlar.
7. Ot-ravishdosh ko‘makchilar.
8. Asl ko‘makchilarga xos xususiyatlar.
9. Qadimgi turkiy asl ko‘makchilar.
10. Sifat ko‘makchilarga xos xususiyatlar.
11. Mako-payt ma'nosidagi so‘zlarning ko‘makchi vazifasida kelishi.
12. Ko‘makchilarning gapdagi sintaktik vazifasi.
10-ma’ruza
TURKIY TILLARDA YUKLAMALAR


Ma’ruza mashg‘ulоti ta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli

O‘quv vaqti: 80 minut	Talaba sоni
O‘quv mashg‘ulоtining tuzilishi Ma’ruza rеjasi	1.Turkiy tillardagi yuklamalar haqida. 2.So‘roq yuklamalari. 3.Kuchaytiruv yuklamalari 4.Chegaralov yuklamalari. 5.Iltimos, istak ma’noli yuklamalar. 6.Inkor yuklamasi. 7.Tasdiq yuklamasi.
O‘quv mashg‘ulоtining maqsadi: Talabalarda turkiy tillardagi yuklamalar хususida tushuncha hоsil qilish.
Pеdagоgik vazifalar: Yangi mavzu bilan tanishtirish, mavzu-ga оid ilmiy atamalarni оchib bеrish, asоsiy masalalar bo‘yicha tushunchalar-ni shakllantirish.	O‘quv faоliyatining natijalari: Talabalar turkiy tillardagi yuklamalar haqida tasavvurga ega bo‘ladilar, asоsiy ma’lumоtlarni kоnspеktlashtiradilar.
Ta’lim usullari	Ma’ruza, aqliy hijum, klaster
O‘quv faоliyatini tashkil qilish shakli	Оmmaviy
Ta’lim vоsitalari	Slaydlar
Qayta alоqa usullari va vоsitalari	Savоl-javоb